CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ ĐIỀU KIỆN KINH DOANH THEO PHƯƠNG THỨC BÁN HÀNG ĐA CẤP
Khái niệm, đặc điểm của phương thức bán hàng đa cấp
1.1.1 Khái niệm phương thức bán hàng đa cấp
Kinh doanh đa cấp, hay còn gọi là tiếp thị nhiều tầng, là một phương thức kinh doanh cho phép người tiêu dùng mua hàng trực tiếp từ nhà phân phối độc lập mà không cần qua đại lý Khi tham gia, mỗi cá nhân không chỉ tiêu thụ sản phẩm mà còn xây dựng mạng lưới phân phối của riêng mình Họ giới thiệu sản phẩm đến người khác và nhận hoa hồng từ doanh số bán hàng Đồng thời, họ cũng thu hút người mới tham gia vào mạng lưới, và từ đó, họ nhận hoa hồng từ doanh thu của những người cấp dưới Do đó, thu nhập của người tham gia không chỉ đến từ việc bán sản phẩm cá nhân mà còn từ doanh số của những người họ đã tuyển dụng.
Kinh doanh đa cấp hiện nay chưa có một định nghĩa thống nhất, nhưng có nhiều cách tiếp cận khác nhau Richard Poe mô tả kinh doanh đa cấp là phương pháp tiếp thị cho phép các đại diện bán hàng độc lập tuyển dụng người khác và thu hoa hồng từ doanh thu của họ Tuy nhiên, định nghĩa này quá rộng và bao gồm cả những doanh nghiệp không thuộc loại này như bảo hiểm hay đại lý bất động sản Tại Hoa Kỳ, Ủy ban Thương mại Liên bang (FTC) xác định kinh doanh đa cấp là một hình thức bán hàng trực tiếp, trong đó sản phẩm hoặc dịch vụ được phân phối qua mạng lưới người tham gia không phải là nhân viên, mà là các nhà thầu độc lập Họ không nhận lương cố định, mà kiếm thu nhập từ doanh số bán lẻ và hoa hồng từ doanh số của những người họ tuyển dụng.
1 Anne T Coughlan, Kent Grayson (1998), “Network marketing organizations: Compensation plans, retail network growth and profitability”, International Journal of Research in Marketing, Vol 15, p.402
2 Richard Poe (1995), “Wave 3: The New Era in Network Marketing”, Prima Publishing: New York, p.7-8
3 Jon M Taylor (2011), “The Case (for and) against Multi-level Marketing - Chapter 2: MLM
Kinh doanh đa cấp (MLM) là một mô hình mà người tham gia tuyển dụng thêm người mới, tạo thành nhiều cấp độ trong mạng lưới Theo báo cáo của KPMG, mỗi người tham gia không chỉ bán sản phẩm mà còn nhận hoa hồng từ doanh số của cả mình và những người dưới họ Tại Việt Nam, Nghị định 40/2018/NĐ-CP định nghĩa MLM là hoạt động sử dụng mạng lưới người tham gia với nhiều cấp, trong đó họ nhận hoa hồng và lợi ích từ kết quả kinh doanh của mình và người khác trong mạng lưới Định nghĩa này tương đồng với khái niệm MLM của Ủy ban Thương mại Liên bang Hoa Kỳ và báo cáo KPMG, khẳng định tính hợp pháp và cấu trúc của mô hình kinh doanh này.
Từ những cách tiếp cận trên, có thể hiểu kinh doanh đa cấp như sau:
Phương thức bán hàng đa cấp là hình thức bán hàng trực tiếp, trong đó doanh nghiệp sử dụng mạng lưới người tham gia ở nhiều cấp độ khác nhau Người tham gia không chỉ nhận hoa hồng từ doanh số bán hàng của bản thân mà còn từ doanh số của những người trong mạng lưới mà họ tổ chức.
1.1.2 Đặc điểm của phương thức bán hàng đa cấp
Kinh doanh đa cấp là một phương thức bán hàng trực tiếp, trong đó sản phẩm hoặc dịch vụ được cung cấp trực tiếp từ các nhà phân phối độc lập đến tay người tiêu dùng Bán hàng trực tiếp được chia thành hai loại chính: bán hàng đơn cấp, nơi người tham gia không xây dựng tổ chức riêng, và bán hàng đa cấp, nơi người tham gia có khả năng tuyển dụng, đào tạo và giám sát các nhà phân phối khác.
4 Federal Trade Commission, “Business guidance concerning multi-level marketing”, https://www.ftc.gov/tips-advice/business-center/guidance/business-guidance-concerning-multi- level-marketing, truy cập ngày 22/4/2020
KPMG là một trong những công ty cung cấp dịch vụ chuyên nghiệp hàng đầu toàn cầu và nằm trong nhóm Big Four của ngành kiểm toán, với trụ sở chính đặt tại Amstelveen, Hà Lan.
6KPMG (2016), Direct Selling: Assam - Global industry, empowering millions, India, p.16
7 Carolyn M Brown, “8 Things You Should Know Before Becoming a Direct Seller”, https://www.inc.com/guides/2010/07/8-things-you-should-know-before-becoming-a-direct- seller.html, truy cập ngày 23/4/2020
Kinh doanh đa cấp kết hợp giữa bán hàng trực tiếp và những đặc điểm riêng biệt, tạo ra một mạng lưới gồm nhiều người tham gia Mô hình này không chỉ đơn thuần là bán hàng đơn cấp mà còn mang lại những lợi thế và cách thức hoạt động khác biệt.
Người tham gia bán hàng đa cấp là những nhà thầu độc lập, có quyền tuyển dụng người mới để xây dựng mạng lưới.
Yếu tố kiểm soát là điều quyết định để phân biệt giữa nhân viên và nhà thầu độc lập Dựa trên hợp đồng và sự tự do mà doanh nghiệp cung cấp, như lịch trình làm việc linh hoạt và không yêu cầu trình độ chuyên môn, có thể thấy doanh nghiệp kinh doanh đa cấp không kiểm soát hoạt động của người tham gia Do đó, những người tham gia thực sự là nhà thầu độc lập, phù hợp với bản chất của bán hàng trực tiếp.
Nhà thầu độc lập trong kinh doanh đa cấp được hưởng nhiều lợi ích như hoa hồng, tiền thưởng và chiết khấu sản phẩm Họ có quyền đại diện cho doanh nghiệp phân phối sản phẩm và tuyển dụng, đào tạo, giám sát những người tham gia khác để xây dựng tuyến dưới Điều này khác biệt so với tổ chức đơn cấp, nơi người bán hàng chỉ tập trung vào việc bán hàng mà không thể xây dựng tổ chức riêng Ngoài ra, người tham gia không phải là nhân viên của doanh nghiệp đa cấp, do đó doanh nghiệp không chịu trách nhiệm về hành vi của họ trước khách hàng, mà chỉ giới hạn trong việc đảm bảo chất lượng sản phẩm và thông tin liên quan.
Thứ hai, kinh doanh đa cấp sở hữu mạng lưới phân phối nhiều tầng, nhiều cấp
8 Bráulio Alturas and Maria C Santos (2009), “Direct Selling: Consumer Profile, Clusters and Satisfaction”, European Retail Research, Vol 23, p.52
9 Dara C.Acusar (1999), “The fine line between pyramiding and multi-level marketing”, Ateneo
Law Journal, Vol XLIV No.1, p.49
10 Claudia GroB & Dirk Vriens (2019), “The Role of the Distributor Network in the Persistence of Legal and Ethical Problems of Multi-level Marketing Companies”, Journal of
11Stewart Brodie; John Stanworth; Thomas R Wotruba (2002), “Comparisons of salespeople in multilevel vs single level direct selling organizations”, The Journal of Personal Selling & Sales
Doanh nghiệp kinh doanh đa cấp không trực tiếp tuyển dụng người tham gia mới mà giao nhiệm vụ này cho các thành viên hiện tại Để mở rộng mạng lưới phân phối, họ áp dụng nguyên lý chia sẻ và phát triển theo cấp số nhân Nguyên lý chia sẻ dựa vào tâm lý con người, khi khách hàng hài lòng về sản phẩm sẽ có xu hướng giới thiệu cho người khác Những người tham gia gặp gỡ người tiêu dùng để quảng bá sản phẩm và tuyển dụng thêm thành viên mới Mô hình phát triển theo cấp số nhân cho phép một người tham gia tuyển dụng nhiều người, tạo ra một tổ chức lớn với nhiều cấp bậc Khi hoạt động hiệu quả, mô hình này tạo ra một phản ứng dây chuyền, mở rộng hệ thống phân phối nhiều tầng Tuy nhiên, sự phân cấp chỉ có giá trị trong chính sách thưởng của doanh nghiệp, không có mối quan hệ pháp lý giữa các thành viên Thỏa thuận kinh doanh đa cấp chỉ được ký kết giữa người tham gia mới và doanh nghiệp, do đó, người tham gia mới và người tuyển dụng không có quyền hạn hay nghĩa vụ gì với nhau.
Thứ ba, phương thức bán hàng đa cấp có kế hoạch trả thưởng đặc biệt
Dựa trên cơ cấu tổ chức, có ba kế hoạch trả thưởng chính: (i) mô hình nhị phân yêu cầu mỗi người tham gia chỉ được tuyển hai người mới và hai nhánh phải phát triển đồng đều, nếu không sẽ không nhận được hoa hồng; (ii) mô hình đều tầng cho phép không giới hạn cấp dưới, cùng cấp hưởng hoa hồng bằng nhau nhưng chỉ trong một giới hạn tầng nhất định theo chính sách doanh nghiệp; (iii) mô hình bậc thang ly khai không giới hạn cấp dưới, quản lý theo cấp bậc và chia hoa hồng theo cấp bậc, với mức hoa hồng nhất định dẫn đến việc người tham gia sẽ ly khai.
Luật điều chỉnh bán hàng đa cấp tại Việt Nam đã được nghiên cứu sâu sắc trong luận văn của Hoàng Đào Thu Thủy (2012), từ đó nêu rõ các vấn đề lý luận và thực tiễn liên quan Luận văn này, được trình bày tại Trường Đại học Luật Hà Nội, cung cấp cái nhìn toàn diện về khung pháp lý và những thách thức trong việc quản lý hoạt động bán hàng đa cấp.
13Elina Oksanen, Helsinki School of Economics & Business Administration, Helsinki (1999),
“Structure and characteristics of network marketing businesses” in McLoughlin, Damien and C. Horan (eds.), Proceedings of The 15th Annual IMP Conference Lniversit) College, Dublin, p.9
Các doanh nghiệp đa cấp áp dụng mô hình bậc thang ly khai để thiết lập kế hoạch trả thưởng Hợp đồng kinh doanh cho phép nhà phân phối độc lập tuyển dụng nhân viên bán hàng khác, từ đó họ có thể kiếm hoa hồng không chỉ từ doanh số bán hàng của bản thân mà còn từ doanh số của những người cấp dưới Do đó, hoa hồng của mỗi người tham gia phụ thuộc vào doanh thu bán hàng của chính họ và doanh thu của các cấp dưới trong hệ thống.
Doanh nghiệp kinh doanh đa cấp X triển khai kế hoạch trả thưởng hàng tháng cho A, với các điều kiện cụ thể: A cần đạt doanh số bán lẻ tối thiểu 500 USD, đồng thời phải có ít nhất 3 người tham gia ở tuyến dưới đang hoạt động và mỗi người này cũng phải đạt doanh số tối thiểu 500 USD mỗi tháng.
Quá trình hình thành và phát triển của phương thức bán hàng đa cấp
Vào năm 1927, Carl Rehnborg, một nhà nghiên cứu dinh dưỡng, đã phát triển các sản phẩm bổ sung nhằm cải thiện sức khỏe con người Do thiếu kinh phí tiếp thị, ông đã khởi xướng mô hình giới thiệu sản phẩm qua người quen và trả hoa hồng cho mỗi sản phẩm bán ra Mô hình này đã phát triển mạnh mẽ, dẫn đến sự ra đời của kinh doanh đa cấp Năm 1934, ông thành lập công ty California Vitamin, chính thức giới thiệu khái niệm tiếp thị đa cấp và đánh dấu sự xuất hiện đầu tiên của mô hình kinh doanh này trên toàn cầu Kể từ đó, kinh doanh đa cấp đã không ngừng phát triển và hiện được công nhận rộng rãi tại hơn 170 quốc gia, góp phần vào sự tăng trưởng kinh tế toàn cầu.
16 Federal Trade Commission, “Multi-Level Marketing Businesses and Pyramid Schemes”, https:// www.consumer.ftc.gov/articles/multi-level-marketing-businesses-and-pyramid-schemes, truy cập ngày 16/6/2021
17 Nguyễn Hưng (2019), “Đặc trưng và các hoạt động cơ bản của kinh doanh đa cấp”, Tạp chí Kinh tế Châu Á - Thái Bình Dương, tháng 6/2019, tr.66
18Der-Fa Robert Chen, Pei-Yi Chen, Shiuh-Tarng Cheng (2000), The common product traits among popular Multi-level Marketing Products, National Sun Yat-Sen University, p.5-7
Theo Điều 4 Nghị định 40/2018/NĐ-CP, hoạt động kinh doanh theo phương thức đa cấp chỉ được phép thực hiện đối với hàng hóa Tất cả các hình thức kinh doanh đa cấp liên quan đến đối tượng không phải hàng hóa đều bị cấm, trừ khi có quy định khác của pháp luật.
20 William W Keep, Peter J Vander Nat (2014), “Multilevel Marketing and Pyramaid Schemes in the United States: An Historical Analysis”, Journal of Historical Research in
Marketing, Vol 6, Issue Volume 6, Number 2, p.200
Kinh doanh đa cấp đã trở thành một ngành công nghiệp phát triển mạnh mẽ trên toàn cầu, với doanh thu đạt 189.6 tỉ USD vào năm 2017, theo báo cáo của The Mastermind Event Các quốc gia phát triển như Hoa Kỳ, Nhật Bản, Trung Quốc và Hàn Quốc cũng tham gia vào lĩnh vực này Tại Hoa Kỳ, nơi khởi nguồn của mô hình kinh doanh đa cấp, California Vitamin đã khởi đầu và sau đó được Amway mua lại vào năm 1972, giúp Amway trở thành doanh nghiệp lớn nhất trong ngành Tuy nhiên, vào năm 1975, Amway đã phải đối mặt với vụ kiện từ Ủy ban Thương mại Liên bang vì bị cáo buộc liên quan đến mô hình kinh doanh kim tự tháp Sau bốn năm tranh tụng, Amway đã chứng minh tính hợp pháp của mình và giành chiến thắng trong vụ kiện.
Năm 1979, Hoa Kỳ ban hành Bộ luật về kinh doanh đa cấp, mở đường cho nhiều công ty tham gia thị trường này Theo Hiệp hội Bán hàng Trực tiếp (DSA), đến năm 1997, kinh doanh đa cấp chiếm 72,4% doanh số bán hàng trực tiếp tại Hoa Kỳ Cơ cấu người tham gia cũng thay đổi, với 75% thành viên là từ các công ty bán hàng trực tiếp đơn cấp vào năm 1990, nhưng đến năm 2009, tỷ lệ người bán hàng đa cấp đã tăng lên 94,2%, chiếm 97,1% doanh thu Tại Trung Quốc, thị trường kinh doanh đa cấp lớn nhất thế giới, vào năm 2017, nước này chiếm 18% thị trường toàn cầu Kinh doanh đa cấp xuất hiện sau cuộc cải cách kinh tế năm 1978, với doanh thu khoảng 7 tỷ USD và 10 triệu người tham gia vào năm 1997 Tuy nhiên, đến năm 1998, phương thức này bị cấm vì hoạt động tương tự như “kim tự tháp”, dẫn đến quyết định của Chính phủ Trung Quốc yêu cầu các doanh nghiệp đa cấp có vốn đầu tư nước ngoài phải tuân thủ quy định nghiêm ngặt.
Bài viết của Trương Văn Dũng (2017) trong Tạp chí Công Thương đề cập đến vấn đề bán hàng đa cấp và những thách thức pháp lý liên quan Tác giả phân tích các khía cạnh pháp lý của mô hình bán hàng này, nhấn mạnh sự cần thiết phải có quy định rõ ràng để bảo vệ người tiêu dùng Ngoài ra, bài viết cũng nêu ra những rủi ro tiềm ẩn và tác động của bán hàng đa cấp đối với thị trường và xã hội.
22 The Mastermind Event (2018), 2018 Network Marketing Market Report, p.3
23 In the matter of Amway Corporation, Ing, et al Final order, opinion Etc, in regard to alleged violation of the Federal Trade Commission ACT (1979)
24 William W Keep, Peter J Vander Nat, tlđd (20), p.203
25 Direct Selling Association (2010), “U.S Direct selling in 2009”
27Lyn Jeffery (2001), Palcing Practices: Transnational Network marketing in Mainland China,
China Urban: Ethnographies of contemporary culture, p.23
Đến năm 2005, khi Trung Quốc gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO), các quy định về hoạt động của cửa hàng cố định đã được nới lỏng Trước đó, chỉ có 12 loại hình kinh doanh được phép hoạt động trong lĩnh vực này.
“Quy định về Cấm tiếp thị kim tự tháp” (có hiệu lực từ 01 tháng 11 năm 2005) và
Quản lý bán hàng trực tiếp, có hiệu lực từ ngày 1 tháng 12 năm 2005, đã tạo điều kiện cho sự phát triển của các doanh nghiệp kinh doanh đa cấp tại Trung Quốc, với quy định rằng sản phẩm phải được sản xuất trong nước nhằm kiểm soát giá cả và chất lượng, dẫn đến doanh thu 34.3 tỷ USD vào năm 2017, đứng thứ hai thế giới Tại Đài Loan, thị trường lớn thứ hai châu Á, kinh doanh đa cấp bắt đầu từ các doanh nhân Nhật Bản và đã không có quy định pháp luật trước năm 1981, dẫn đến sự xuất hiện nhiều công ty đa cấp biến tướng Tuy nhiên, từ năm 1982, Dự thảo Đạo luật Thương mại công bằng đã điều chỉnh hoạt động này, và đến năm 2014, luật chính thức được ban hành, cho phép quản lý chặt chẽ và phát triển kinh doanh đa cấp, với 3 triệu người tham gia vào năm 2018, chiếm khoảng 13% dân số Ở Hoa Kỳ, nơi khởi nguồn của kinh doanh đa cấp, tỷ lệ dân số tham gia chỉ bằng một nửa so với Đài Loan, với doanh thu 83 tỷ Đài tệ (2,75 tỷ USD) từ 346 công ty bán hàng trực tiếp, đứng thứ 10 thế giới.
Kinh doanh đa cấp bắt nguồn từ Hoa Kỳ và đã nhanh chóng lan rộng ra nhiều quốc gia trên thế giới Mặc dù mô hình này ban đầu bị coi là có nhiều tranh cãi, nhưng nó đã thu hút sự quan tâm của nhiều người.
The Regulations on Direct Selling Administration, adopted during the 101st executive meeting of the State Council on August 10, 2005, will come into effect on December 1, 2005.
30 Professor Carol Hwa - Meei Liou (2018), “The Multi-Level Marketing Practice in Taiwan”,
International Journal of Business and Social Science, Vol 9 No 8 August 2018, p.118
31 Professor Carol Hwa - Meei Liou (2018), (tlđd 30), p.116
32 Steven Crook (2020), “Multi – level marketing’s deep roots in Taiwan”, Taiwan
Business Topics, February 2020, Volume 50, Number 2, p.31
Mặc dù có 13 hình thức kinh doanh bất hợp pháp, nhiều quốc gia đã công nhận và thiết lập các quy định pháp luật để quản lý chúng.
Kinh doanh đa cấp tại Việt Nam bắt đầu từ năm 1998 và phát triển mạnh mẽ từ năm 2000 Tuy nhiên, trong quá trình phát triển, nhiều doanh nghiệp đã lợi dụng mô hình này để lừa đảo và trục lợi, dẫn đến việc Nhà nước phải siết chặt quản lý Kể từ khi Luật Cạnh tranh 2004 được ban hành, kinh doanh đa cấp đã được công nhận là hợp pháp và chịu sự quản lý của pháp luật Việt Nam Từ năm 2005, Chính phủ đã ban hành các Nghị định để quy định cơ chế quản lý, bắt đầu với Nghị định 110/2005/NĐ-CP và sau đó thay thế bằng Nghị định 42/2014/NĐ-CP.
Gần đây, Chính phủ đã ban hành Nghị định 40/2018/NĐ-CP, thay thế Nghị định 42/2014/NĐ-CP, với một số sửa đổi quan trọng nhằm nâng cao điều kiện đăng ký hoạt động kinh doanh đa cấp, bao gồm cả điều kiện tài chính và kỹ thuật Nghị định mới cũng bổ sung các quy định nhằm tăng cường tính minh bạch trong hoạt động của doanh nghiệp kinh doanh đa cấp, đồng thời nâng cao vai trò quản lý của cơ quan quản lý địa phương Thêm vào đó, các quy định mới cũng nhấn mạnh ý thức và trách nhiệm của người tham gia bán hàng đa cấp, góp phần cải thiện hiệu quả công tác quản lý nhà nước về lĩnh vực này.
Trong giai đoạn 2015-2019, số lượng doanh nghiệp kinh doanh đa cấp tại Việt Nam giảm mạnh từ 67 xuống chỉ còn 26 doanh nghiệp, tương ứng với mức giảm trung bình khoảng 23,7% mỗi năm Mặc dù số lượng doanh nghiệp sụt giảm, doanh thu kinh doanh đa cấp năm 2019 vẫn đạt hơn 12.500 tỉ đồng, tăng gần 17% so với năm 2018, đưa Việt Nam vào top 5 quốc gia có tốc độ tăng trưởng doanh thu mạnh mẽ nhất thế giới.
33 Cục Cạnh tranh và Bảo vệ người tiêu dùng, Bộ Công Thương (2018), Báo cáo thường niên 2018,
Bài viết từ Ban Chỉ đạo 35 Bộ Công Thương nêu bật những tín hiệu tích cực của ngành bán hàng đa cấp tại Việt Nam, từ góc nhìn của cơ quan quản lý Các chuyên gia đã chỉ ra rằng ngành này đang có sự phát triển ổn định và nhiều doanh nghiệp đã tuân thủ các quy định pháp luật, góp phần vào nền kinh tế Họ cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của việc nâng cao nhận thức của người tiêu dùng và khuyến khích các doanh nghiệp hoạt động minh bạch, nhằm tạo dựng niềm tin và bảo vệ quyền lợi của người tham gia.
Việt Nam đang có nhiều cơ hội để phát triển lĩnh vực kinh doanh đa cấp, nhờ vào việc các quy định pháp luật đã loại bỏ những doanh nghiệp bất chính Điều này không chỉ giúp nâng cao chất lượng mà còn thúc đẩy sự phát triển bền vững của ngành kinh doanh đa cấp tại nước ta.
Sự cần thiết phải thiết lập điều kiện kinh doanh đối với phương thức bán hàng đa cấp
Đặt ra điều kiện kinh doanh là sự can thiệp tối đa của Nhà nước vào quyền tự do kinh doanh của doanh nghiệp Việc xác định tính cần thiết của các điều kiện này là rất quan trọng trước khi doanh nghiệp gia nhập thị trường Đặc biệt đối với kinh doanh đa cấp, cần thiết phải có các điều kiện kinh doanh rõ ràng trước khi doanh nghiệp bắt đầu hoạt động, nhằm đảm bảo sự minh bạch và bảo vệ quyền lợi của người tiêu dùng.
Thứ nhất, kinh doanh đa cấp tác động đáng kể tới lợi ích công cộng
Hoạt động kinh doanh đa cấp có thể ảnh hưởng tiêu cực đến người tiêu dùng (NTD) và nền kinh tế, đặc biệt khi các doanh nghiệp chỉ tập trung vào lợi nhuận Điều này dẫn đến nguy cơ lạm dụng mô hình kinh doanh này để huy động tài chính và lừa đảo, gây thiệt hại cho NTD và tạo ra tâm lý lo ngại đối với sản phẩm của các doanh nghiệp đa cấp Hệ quả là, dư luận xã hội bị ảnh hưởng xấu, đặc biệt đối với những doanh nghiệp và cá nhân chân chính trong lĩnh vực này Lịch sử đã chứng minh rằng khi đa cấp du nhập vào một quốc gia, thường có những đối tượng lợi dụng để thực hiện hành vi phi pháp, như vụ sụp đổ chính phủ Albania năm 1997 do mô hình Ponzi hay vụ lừa đảo của Bernard Madoff vào năm 2008, gây chấn động thị trường tài chính Hoa Kỳ.
Mô hình kinh doanh đa cấp biến tướng liên quan chặt chẽ đến USD và có tác động lớn đến lợi ích công cộng, đến mức buộc Nhà nước phải can thiệp.
Cục Cạnh tranh và Bảo vệ người tiêu dùng thuộc Bộ Công Thương đã chỉ ra rằng hoạt động kinh doanh theo phương thức đa cấp cần phải được quản lý chặt chẽ bằng các điều kiện kinh doanh cụ thể trước khi doanh nghiệp tiến hành hoạt động Điều này nhằm đảm bảo tính minh bạch và công bằng trong thị trường, ngăn chặn các hành vi cạnh tranh không lành mạnh.
Thứ hai, kinh doanh đa cấp có tính đặc thù so với các ngành, nghề kinh doanh thông thường
Kinh doanh đa cấp có những đặc điểm riêng biệt và ảnh hưởng đến lợi ích công cộng, tạo nên tính chất đặc thù của phương thức này Khác với các ngành nghề kinh doanh thông thường, kinh doanh đa cấp tiềm ẩn nguy cơ rủi ro nếu không được kiểm soát chặt chẽ Vì vậy, việc kiểm soát toàn bộ quá trình đầu tư kinh doanh là cần thiết, bao gồm quản lý mạng lưới người tham gia, đối tượng kinh doanh và kế hoạch trả thưởng.
Việc thiết lập điều kiện kinh doanh cho mô hình đa cấp là cần thiết để Nhà nước thực hiện chức năng quản lý hiệu quả Khi quá trình sản xuất và kinh doanh không ảnh hưởng trực tiếp đến lợi ích công cộng, nhưng sản phẩm lại có thể tác động đến trật tự công, các giới hạn kỹ thuật tối thiểu cần được áp dụng Đối với hàng hóa không có quy chuẩn, các biện pháp quản lý khác như yêu cầu về sản phẩm trước khi lưu thông, nghĩa vụ doanh nghiệp trong kinh doanh và chế tài mạnh mẽ đối với vi phạm cũng cần được thực hiện Tuy nhiên, do kinh doanh đa cấp có khả năng tác động lớn đến lợi ích công cộng, việc áp dụng các biện pháp trên là không đủ để kiểm soát và bảo vệ các lợi ích này.
Việc xây dựng pháp luật về điều kiện kinh doanh đa cấp là cần thiết để tạo ra khuôn khổ pháp lý cho các chủ thể tham gia, đồng thời bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của họ Điều này càng quan trọng khi các hành vi kinh doanh đa cấp biến tướng ngày càng gia tăng và trở nên phức tạp hơn.
37 Phòng Thương mại và Công Nghiệp Việt Nam VCCI (2017), Báo cáo rà soát Điều kiện kinh doanh và quyền tự do kinh doanh ở Việt Nam, Hà Nội, tr.10
Các yếu tố chi phối pháp luật về điều kiện kinh doanh đối với phương thức bán hàng đa cấp
Để xác định điều kiện kinh doanh cho một ngành nghề cụ thể mà không can thiệp vào quyền tự do kinh doanh, Nhà nước cần chú trọng đến các yếu tố chi phối trong quá trình xây dựng, ban hành và thực thi pháp luật Điều này nhằm đảm bảo tính hợp Hiến, hợp lý, minh bạch và công bằng Quá trình xây dựng pháp luật về điều kiện kinh doanh đối với kinh doanh đa cấp sẽ bị ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố khác nhau.
Thứ nhất, bảo đảm đƣợc quyền tự do kinh doanh cho chủ thể kinh doanh đa cấp
“Quyền tự do kinh doanh” lần đầu tiên được ghi nhận trong Hiến pháp năm
Hiến pháp năm 2013 khẳng định quyền tự do kinh doanh của mọi người trong các ngành nghề không bị cấm, thể hiện sự cởi mở và khuyến khích của Nhà nước đối với hoạt động kinh doanh Để thực hiện quyền này, cá nhân và tổ chức cần đáp ứng các điều kiện pháp luật quy định nhằm bảo đảm quyền tự do kinh doanh được tôn trọng và thực thi Điều kiện kinh doanh đối với hoạt động đa cấp phải hài hòa giữa quyền tự do kinh doanh và lợi ích công cộng, chỉ nhằm bảo vệ trật tự công cộng và quyền lợi người tiêu dùng mà không can thiệp quá sâu vào hoạt động của doanh nghiệp Các quy định cần được xây dựng hợp lý, không quá lỏng lẻo cũng như không quá khắt khe, vì bất kỳ yếu tố nào hạn chế quyền tự do kinh doanh đều có thể dẫn đến cạnh tranh không bình đẳng và kìm hãm sự phát triển của doanh nghiệp đa cấp.
Thứ hai, bảo đảm lợi ích chung của xã hội
Kinh doanh đa cấp có thể dễ dàng biến tướng thành mô hình bất chính do mục tiêu lợi nhuận hàng đầu của các doanh nghiệp Trong quá trình tìm kiếm lợi nhuận, nhiều doanh nghiệp có thể thực hiện các hoạt động không minh bạch và gây ra rủi ro cho người tham gia.
Bài viết của Trương Vĩnh Huân (2014) trong Tạp chí Nghiên cứu lập pháp số 18 phân tích các điều kiện thành lập doanh nghiệp dưới góc độ quyền tự do kinh doanh Tác giả nhấn mạnh tầm quan trọng của việc sửa đổi Dự thảo Luật Doanh nghiệp để tạo điều kiện thuận lợi cho hoạt động kinh doanh và khuyến khích sự phát triển của các doanh nghiệp mới Việc đảm bảo quyền tự do kinh doanh sẽ góp phần nâng cao tính cạnh tranh và hiệu quả của nền kinh tế.
Vào tháng 9/2014, việc điều chỉnh hoạt động kinh doanh đa cấp cần thể hiện sự quản lý của Nhà nước thông qua một khung pháp lý rõ ràng Khung pháp lý này phải quy định tiêu chuẩn chất lượng sản phẩm và định hướng hoạt động kinh doanh đa cấp đúng bản chất của nó, nhằm đảm bảo rằng người tham gia không bị lợi dụng trong các hoạt động huy động tài chính trái phép Đồng thời, cần yêu cầu các công ty mua lại hàng tồn kho từ người tham gia bán hàng để bảo vệ quyền lợi của họ và duy trì trật tự an toàn xã hội.
Khi thiết lập các điều kiện kinh doanh cho hoạt động đa cấp, cần phải xây dựng những giải pháp nhằm loại trừ hoặc giảm thiểu rủi ro mà xã hội và người tiêu dùng phải đối mặt do việc xâm phạm lợi ích chung từ hoạt động này.
Thứ ba, bảo đảm môi trường cạnh tranh bình đẳng và lành mạnh
Nhà nước cần đảm bảo sự bình đẳng trong quản lý pháp luật đối với tất cả các chủ thể tham gia quan hệ xã hội, không phân biệt thành phần kinh tế trong hoạt động kinh doanh Để thực hiện điều này, thủ tục đăng ký kinh doanh ngành nghề có điều kiện cần rõ ràng, minh bạch và công khai trên các trang thông tin điện tử, đảm bảo tính công bằng cho mọi chủ thể Các điều kiện kinh doanh phải được quy định cụ thể và hệ thống thông tin pháp lý cần minh bạch, cho phép các doanh nghiệp tiếp cận đầy đủ thông tin Điều kiện gia nhập thị trường cần được áp dụng bình đẳng cho tất cả các chủ thể kinh doanh đa cấp Việc thi hành pháp luật cũng phải công bằng và chế tài cần thiết phải được thiết kế chung cho tất cả doanh nghiệp kinh doanh đa cấp, loại bỏ sự phân biệt không hợp lý giữa các doanh nghiệp trong nước và nước ngoài.
Thứ tƣ, bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của các cá nhân có quyền lợi liên quan.
Trong quá trình hoạt động, doanh nghiệp kinh doanh đa cấp có thể thực hiện những hành vi gây thiệt hại và đe dọa quyền lợi của người tiêu dùng cũng như người tham gia Do đó, khi thiết lập các điều kiện kinh doanh cho mô hình kinh doanh đa cấp, Nhà nước cần chú trọng đến việc bảo vệ quyền lợi của các đối tượng này.
Đối với người tiêu dùng (NTD), họ thường ở vị thế yếu thế trong mối quan hệ với doanh nghiệp kinh doanh đa cấp Do đó, khi điều chỉnh hoạt động kinh doanh đa cấp, Nhà nước cần đảm bảo quyền và lợi ích của NTD thông qua một khung pháp lý rõ ràng Khung pháp lý này cần quy định các tiêu chuẩn cụ thể về chất lượng sản phẩm và chế tài nghiêm khắc đối với các doanh nghiệp kinh doanh đa cấp có hành vi lừa dối khách hàng hoặc bán sản phẩm không đạt chất lượng.
Khi thiết lập điều kiện kinh doanh cho mô hình đa cấp, cần đảm bảo quyền lợi cho người tham gia thông qua quy định rõ ràng về việc sử dụng tiền ký quỹ Việc quy định số tiền ký quỹ và các trường hợp sử dụng nó là rất quan trọng để Nhà nước bảo vệ quyền lợi của người tham gia Tuy nhiên, các quy định này cần phải hợp lý, tránh tạo ra rào cản pháp lý với số tiền ký quỹ quá lớn, gây khó khăn cho các doanh nghiệp mới gia nhập thị trường đa cấp, đặc biệt là những doanh nghiệp có nguồn vốn hạn chế.
Kinh doanh đa cấp đã có mặt tại Việt Nam được 20 năm, nhưng vẫn gây ra nhiều ảnh hưởng tiêu cực, dẫn đến sự hiểu lầm về phương thức này Để đánh giá đúng, cần nắm rõ khái niệm, đặc điểm, quá trình hình thành và phát triển của kinh doanh đa cấp, cũng như sự cần thiết thiết lập điều kiện kinh doanh và các yếu tố pháp lý liên quan Những kiến thức này sẽ là cơ sở lý luận cho việc nghiên cứu thực trạng pháp luật về điều kiện đăng ký và hoạt động kinh doanh đa cấp, cũng như việc kiểm soát và duy trì điều kiện kinh doanh trong lĩnh vực này.
THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VỀ ĐIỀU KIỆN ĐĂNG KÝ VÀ HOẠT ĐỘNG KINH DOANH THEO PHƯƠNG THỨC BÁN HÀNG ĐA CẤP 20 2.1 Đối tượng của phương thức bán hàng đa cấp
Các điều kiện để đăng ký kinh doanh và hoạt động theo phương thức bán hàng đa cấp
Theo bản chất của kinh doanh đa cấp và quy định pháp luật hiện hành, để hoạt động trong lĩnh vực này, doanh nghiệp cần có giấy chứng nhận đăng ký hoạt động bán hàng đa cấp Đồng thời, doanh nghiệp phải duy trì các điều kiện kinh doanh trong suốt quá trình hoạt động, với các điều kiện cụ thể được phân loại theo từng nhóm.
43 Trần Thị Phương Liên (2017), “Điều chỉnh hành vi bán hàng đa cấp bất chính dưới góc độ Luật Cạnh tranh”, Tạp chí Dân chủ và Pháp luật số 10/2017, tr 36
44 The Commissioner of Law revision, Malaysia Under the Authority of the Revision of Laws Act 1968, Direct sales and anti-pyramid scheme act 1993 As at 1 March 2013
45Article 3 Directive (EU) 2019/2161 of the European Parliament and of the Council of 27
In November 2019, the European Parliament and Council amended several directives, including Council Directive 93/13/EEC and Directives 98/6/EC, 2005/29/EC, and 2011/83/EU, to enhance the enforcement and modernization of consumer protection rules within the European Union The term "product" is defined to encompass all goods and services, including immovable property, as well as associated rights and obligations.
The Direct Sales and Marketing Act B.E 2545 defines "services" as the commitment to perform work, grant rights, permit the use of, or provide benefits related to any property or business, in exchange for monetary remuneration or other benefits However, it explicitly excludes the employment of labor as defined by labor law.
2.2.1 Điều kiện về tư cách chủ thể kinh doanh phương thức bán hàng đa cấp
Theo quy định pháp luật Việt Nam, chủ thể kinh doanh đa cấp là doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực phân phối sản phẩm và phải tuân thủ các điều kiện nhất định Cụ thể, các doanh nghiệp này cần đáp ứng các tiêu chí pháp lý để đảm bảo hoạt động kinh doanh hợp pháp và hiệu quả.
Thứ nhất, điều kiện về thành lập doanh nghiệp
Nghị định 40/2018/NĐ-CP quy định rằng tổ chức đăng ký kinh doanh đa cấp phải là doanh nghiệp hợp pháp tại Việt Nam và chưa từng bị thu hồi giấy chứng nhận đăng ký hoạt động bán hàng đa cấp Điều này đặt ra các điều kiện cần thiết cho việc thành lập doanh nghiệp kinh doanh đa cấp.
Chủ thể kinh doanh đa cấp phải đăng ký thành lập doanh nghiệp theo quy định pháp luật trước khi hoạt động Pháp luật cho phép lựa chọn loại hình doanh nghiệp, không hạn chế nhằm đảm bảo quyền tự do kinh doanh và tạo điều kiện cho nhà đầu tư Đến cuối năm 2020, Việt Nam có 22 doanh nghiệp được cấp giấy chứng nhận hoạt động bán hàng đa cấp hợp pháp Tuy nhiên, pháp luật chỉ công nhận doanh nghiệp là chủ thể kinh doanh đa cấp, không cho phép hộ kinh doanh và hợp tác xã tham gia Hợp tác xã và liên hiệp hợp tác xã không phù hợp với mô hình kinh doanh đa cấp vì mục tiêu chính của họ là hợp tác và hỗ trợ lẫn nhau, không phải tìm kiếm lợi nhuận Hộ kinh doanh cũng không phù hợp do quy định chỉ cho phép cá nhân hoặc thành viên hộ gia đình thành lập, và hoạt động kinh doanh quy mô nhỏ không đáp ứng yêu cầu của mô hình đa cấp.
Ngành bán hàng đa cấp tại Việt Nam đang thu hút sự chú ý từ Cục Cạnh tranh và bảo vệ người tiêu dùng, theo báo cáo của VTC News Bài viết "Toàn cảnh ngành bán hàng đa cấp tại Việt Nam" cung cấp cái nhìn tổng quan về tình hình phát triển, các quy định pháp lý và những thách thức mà ngành này đang đối mặt Độc giả có thể tìm hiểu thêm thông tin chi tiết qua liên kết: https://vtc.vn/toan-canh-nganh-ban-hang-da-cap-tai-viet-nam-ar607316.html, truy cập ngày 22/6/2021.
48 Điều 3 Luật Hợp tác xã số 23/2012/QH13 của Quốc hội ngày 20 tháng 11 năm 2012
23 công ty kinh doanh đa cấp lớn hoạt động với nhiều mạng lưới phân phối đa tầng và nhánh, trải dài khắp cả nước Một ví dụ tiêu biểu là Amway, với sự hiện diện ở tất cả các tỉnh thành Việt Nam.
Chỉ doanh nghiệp được thành lập tại Việt Nam mới có quyền đăng ký kinh doanh đa cấp Các tổ chức và cá nhân nước ngoài không thể tham gia kinh doanh đa cấp tại Việt Nam nếu không thành lập công ty con Để tham gia thị trường này, doanh nghiệp nước ngoài cần tuân thủ pháp luật Việt Nam trong suốt quá trình hoạt động.
Ba là, doanh nghiệp chưa từng bị thu hồi giấy chứng nhận đăng ký hoạt động bán hàng đa cấp Quy định này nhằm sàng lọc các doanh nghiệp đã bị Bộ Công Thương thu hồi giấy chứng nhận theo khoản 1 Điều 16 Nghị định 40/2018/NĐ-CP Những doanh nghiệp này không đủ điều kiện kinh doanh đa cấp, và việc cho phép họ tham gia thị trường có thể gây tác động xấu đến nền kinh tế Bản chất của kinh doanh đa cấp đã gây ra nhiều tranh cãi, do đó, cần thiết phải loại bỏ các doanh nghiệp không đủ điều kiện để tránh tình trạng tái diễn việc thu hồi giấy phép.
Theo Nghị định 40/2018/NĐ-CP, người thành lập và đại diện pháp luật của doanh nghiệp kinh doanh đa cấp phải đáp ứng điều kiện chưa từng giữ chức vụ quan trọng trong doanh nghiệp đã bị thu hồi giấy chứng nhận Những chức vụ này có quyền hạn lớn, ảnh hưởng đến quyết định quan trọng của doanh nghiệp Điều này nhằm đảm bảo rằng chỉ những cá nhân không có liên quan đến các doanh nghiệp vi phạm mới đủ điều kiện đăng ký hoạt động kinh doanh đa cấp, tạo ra một cơ chế sàng lọc nhân sự hiệu quả.
49 Amway, “Danh sách địa bàn hoạt động kinh doanh bán hàng đa cấp”, https://www.amway.com.vn/vn/DS-dia-ban-hoat-dong-BHDC, truy cập ngày 18/6/2021
Theo Khoản 1 Điều 7 Nghị định 40/2018/NĐ-CP, các thành viên của doanh nghiệp kinh doanh đa cấp không được giữ chức vụ nếu từng làm trong doanh nghiệp bị thu hồi giấy chứng nhận hoạt động bán hàng đa cấp Quy định này nhằm hạn chế sự hình thành các doanh nghiệp đa cấp không hợp pháp Người thành lập và đại diện pháp luật của doanh nghiệp phải đáp ứng điều kiện theo khoản 2 Điều 17 Luật Doanh nghiệp 2020 Tương tự, tại Hàn Quốc, những người có tiền án liên quan đến vi phạm Luật bán hàng tận cửa không được làm giám đốc hoặc cổ đông có quyền kiểm soát trong vòng năm năm sau khi chấp hành án Trong khi đó, pháp luật Việt Nam chỉ xem xét việc giữ chức vụ tại doanh nghiệp bị thu hồi giấy chứng nhận mà không đánh giá tiền án liên quan đến kinh doanh đa cấp.
2.2.2 Điều kiện về tài chính của doanh nghiệp
Pháp luật Việt Nam đã ghi nhận điều kiện về tài chính của doanh nghiệp là điều kiện bắt buộc trong kinh doanh đa cấp, cụ thể như sau:
Theo quy định mới tại Nghị định 42/2014/NĐ-CP và Nghị định 40/2018/NĐ-CP, doanh nghiệp phải có vốn điều lệ từ 10 tỷ đồng trở lên Điều này nhằm đảm bảo rằng các doanh nghiệp có đủ năng lực tài chính để duy trì hoạt động của mạng lưới phân phối, đồng thời bảo vệ các lợi ích công cộng trong các ngành nghề có ảnh hưởng lớn.
51 Article 14 Act On Door-To-Door Sales, ETC (Enforcement Date 13 Dec, 2018), (Act No.15695,
Theo Lê Bí Bo (2016), yêu cầu về vốn đối với doanh nghiệp kinh doanh đa cấp không phù hợp vì đây không phải là ngành nghề có tính chất như vậy Nhiều ý kiến cho rằng vốn cần thiết để phát triển mạng lưới phân phối thông qua các hoạt động như hội thảo và đào tạo Tuy nhiên, thiếu vốn và quy mô tài chính nhỏ sẽ dẫn đến hoạt động kinh doanh đa cấp không hiệu quả, làm sai lệch bản chất của kinh doanh đa cấp chân chính Nếu quy định nhằm mục tiêu này, Nhà nước đang can thiệp vào hoạt động của doanh nghiệp, trong khi doanh nghiệp tự biết cách đạt được hiệu quả kinh doanh mà không cần sự can thiệp của Nhà nước Hơn nữa, việc đặt ra điều kiện về vốn hạn chế quyền tự do lựa chọn quy mô kinh doanh của nhà đầu tư và có thể dẫn đến lãng phí nguồn vốn Vì vậy, tác giả cho rằng vốn không phải là điều kiện cơ bản để doanh nghiệp có thể kinh doanh đa cấp.
Thứ hai, có trách nhiệm ký quỹ một khoản tiền tương đương 5% vốn điều lệ nhƣng không thấp hơn 10 tỷ đồng
Quy định về tiền ký quỹ tại Việt Nam đã có sự điều chỉnh theo từng giai đoạn để phù hợp với tình hình kinh tế Theo Nghị định 110/2005/NĐ-CP, mức ký quỹ chỉ là 5% vốn điều lệ, tối thiểu 1 tỷ đồng Nghị định 42/2014/NĐ-CP đã nâng mức ký quỹ tối thiểu lên 5 tỷ đồng, và đến Nghị định 40/2018/NĐ-CP, mức ký quỹ tối thiểu đã tăng lên 10 tỷ đồng Những thay đổi này giúp doanh nghiệp kinh doanh đa cấp khẳng định năng lực tài chính của mình trong hoạt động.
Thủ tục xin cấp giấy chứng nhận đăng ký hoạt động bán hàng đa cấp
Đối với hoạt động kinh doanh đa cấp, pháp luật yêu cầu doanh nghiệp phải có giấy chứng nhận để thực hiện đầu tư kinh doanh Sau khi đăng ký thành lập, doanh nghiệp cần xin cấp giấy chứng nhận, đây là biện pháp tiền kiểm giúp Nhà nước kiểm soát việc tuân thủ điều kiện kinh doanh Pháp luật cũng quy định rõ ràng về trình tự, thủ tục và hồ sơ cần thiết để được cấp giấy chứng nhận.
Doanh nghiệp muốn đăng ký hoạt động kinh doanh đa cấp cần phải đáp ứng các điều kiện kinh doanh đã nêu trong mục 2.2 Trước khi tiến hành hoạt động, doanh nghiệp phải thực hiện thủ tục để được cấp giấy chứng nhận.
Thứ hai, thẩm quyền cấp giấy chứng nhận: Theo quy định tại Điều 10
Theo Nghị định 40/2018/NĐ-CP, Bộ Công Thương là cơ quan có thẩm quyền cấp giấy chứng nhận cho hoạt động kinh doanh đa cấp Bộ Công Thương thực hiện chức năng quản lý nhà nước về công nghiệp và thương mại, do đó, việc cấp giấy chứng nhận thuộc trách nhiệm của cơ quan này là hợp lý Quy định này đảm bảo sự quản lý thống nhất và hiệu quả trong lĩnh vực thương mại, với tất cả hồ sơ được xử lý bởi một cơ quan duy nhất.
Hai công ty bán hàng đa cấp đã bị phạt gần 1 tỷ đồng do vi phạm quy định pháp luật Hành động này nhằm tăng cường quản lý và bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng trong lĩnh vực kinh doanh đa cấp Việc xử phạt này cũng thể hiện quyết tâm của cơ quan chức năng trong việc ngăn chặn các hành vi gian lận và bất hợp pháp trong ngành.
Điều kiện kinh doanh đóng vai trò quan trọng trong việc quản lý nhà nước, góp phần hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa tại Việt Nam Nghiên cứu của Trần Thị Quang Hồng (2019) chỉ ra rằng việc xác định và thực hiện các điều kiện này giúp nâng cao hiệu quả quản lý và thúc đẩy sự phát triển kinh tế bền vững.
Nghiên cứu lập pháp, số 22 (398)/2019, tr.21
Theo Điều 10 Nghị định 40/2018/NĐ-CP, nếu hồ sơ của doanh nghiệp đáp ứng đầy đủ các điều kiện quy định, Bộ Công Thương sẽ cấp giấy chứng nhận đăng ký hoạt động bán hàng đa cấp theo Mẫu số 02 trong Phụ lục kèm theo Nghị định.
70 Điều 1 Nghị định 98/2017/NĐ-CP quy định chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn và cơ cấu tổ chức của Bộ Công Thương ngày 18 tháng 8 năm 2017
Để tránh tình trạng không đồng nhất trong các tiêu chuẩn điều kiện kinh doanh, Bộ Công Thương sẽ quy định thẩm quyền quản lý đối với doanh nghiệp kinh doanh đa cấp Mục tiêu là tạo ra môi trường cạnh tranh bình đẳng và lành mạnh cho các doanh nghiệp thông qua việc thống nhất và đồng bộ hóa cơ chế đánh giá các điều kiện kinh doanh, từ đó cấp giấy chứng nhận một cách hiệu quả.
Hồ sơ đề nghị cấp giấy chứng nhận theo Nghị định 40/2018/NĐ-CP cần bao gồm các tài liệu quy định tại Điều 9 Những tài liệu này phải tương ứng với các điều kiện kinh doanh mà doanh nghiệp phải đáp ứng để hoạt động trong lĩnh vực đa cấp Mặc dù pháp luật không yêu cầu văn bản xác nhận về vốn, doanh nghiệp vẫn phải tự chịu trách nhiệm về tính chính xác của vốn điều lệ Quy định cụ thể về tài liệu trong hồ sơ giúp cơ quan nhà nước thuận lợi hơn trong việc thẩm định khả năng đáp ứng các điều kiện kinh doanh của doanh nghiệp.
Để thực hiện việc cấp giấy chứng nhận, doanh nghiệp cần tuân thủ trình tự sau: đầu tiên, nộp hồ sơ đến Cục Cạnh tranh và Bảo vệ người tiêu dùng thuộc Bộ Công Thương; tiếp theo, Bộ Công Thương sẽ nhận hồ sơ và kiểm tra tính đầy đủ cũng như hợp lệ; sau đó, Bộ sẽ thẩm định hồ sơ và thông báo cho doanh nghiệp về việc nộp phí thẩm định; cuối cùng, giấy chứng nhận sẽ được cấp bởi Bộ Công Thương.
Thời hạn cấp giấy chứng nhận là 20 ngày kể từ khi nhận đủ hồ sơ hợp lệ, trong thời gian này, Bộ Công Thương sẽ thẩm định và cấp giấy chứng nhận nếu doanh nghiệp đáp ứng đủ điều kiện kinh doanh theo Điều 7 Nghị định 40/2018/NĐ-CP Giấy chứng nhận có thời hạn 05 năm và có thể được gia hạn nhiều lần.
Theo Điều 9 Nghị định 40/2018/NĐ-CP, việc cấp Giấy chứng nhận đăng ký hoạt động bán hàng đa cấp yêu cầu các tài liệu sau: (i) Đơn đề nghị cấp giấy chứng nhận; (ii) Bản sao giấy chứng nhận đăng ký doanh nghiệp hoặc giấy tờ pháp lý tương đương; (iii) Danh sách kèm theo bản sao giấy tờ chứng thực cá nhân hợp lệ của những người liên quan; (iv) Hai bộ tài liệu về hoạt động bán hàng đa cấp, bao gồm mẫu hợp đồng, kế hoạch trả thưởng, chương trình đào tạo cơ bản và quy tắc hoạt động.
Doanh nghiệp cần chuẩn bị một bản danh mục hàng hóa kinh doanh đa cấp, bao gồm tên, chủng loại, xuất xứ, quy cách đóng gói, chế độ bảo hành (nếu có), giá bán và số điểm thưởng quy đổi tương ứng với giá bán, cùng thời điểm áp dụng Ngoài ra, cần có một bản chính văn bản xác nhận ký quỹ, tài liệu giải trình kỹ thuật về hệ thống công nghệ thông tin quản lý mạng lưới người tham gia bán hàng đa cấp theo quy định tại Điều 44 Nghị định, tài liệu chứng minh doanh nghiệp có trang thông tin điện tử theo Điều 45 Nghị định, và tài liệu chứng minh hệ thống thông tin liên lạc để tiếp nhận, giải quyết thắc mắc của người tham gia Doanh nghiệp cũng phải thực hiện thủ tục gia hạn giấy chứng nhận ít nhất 03 tháng trước khi giấy chứng nhận hết hiệu lực nếu muốn tiếp tục kinh doanh đa cấp.
Hiện nay, quy định về thủ tục cấp giấy chứng nhận đã được hoàn thiện với ba điểm chính: (i) đảm bảo đúng thẩm quyền; (ii) hồ sơ đề nghị cấp giấy chứng nhận đủ sức chứng minh doanh nghiệp đáp ứng các điều kiện kinh doanh đa cấp; và (iii) trình tự, thủ tục không cản trở quá trình cấp giấy chứng nhận của Bộ Công Thương cũng như quá trình nộp hồ sơ của doanh nghiệp.
Gợi mở và kiến nghị hoàn thiện pháp luật
Nghị định 40/2018/NĐ-CP đã có nhiều sửa đổi, bổ sung nhằm điều chỉnh phù hợp hơn với hoạt động kinh doanh đa cấp, tuy nhiên vẫn còn tồn tại nhiều bất cập Để giải quyết những vấn đề này, tác giả đề xuất một số gợi mở và kiến nghị về điều kiện kinh doanh đa cấp.
Thứ nhất, quy định về đối tƣợng đƣợc phép kinh doanh đa cấp
Pháp luật Việt Nam hiện hành chỉ cho phép kinh doanh đối với hàng hóa, trong khi dịch vụ vẫn bị cấm trừ khi có quy định khác Việc chưa có quy định rõ ràng về kinh doanh đa cấp dịch vụ đã dẫn đến biến tướng và lạm dụng, ảnh hưởng đến lợi ích công cộng Người dân cũng chưa nhận thức rõ về mô hình này, dễ bị dụ dỗ vào các hình thức đầu tư tài chính hay tiền ảo Để cho phép dịch vụ trở thành đối tượng kinh doanh đa cấp, cần đánh giá tác động của quy định này, đảm bảo đáp ứng nhu cầu doanh nghiệp và nền kinh tế, đồng thời cân nhắc các điều kiện nhất định cho dịch vụ kinh doanh có điều kiện Kinh nghiệm từ EU cho thấy các quốc gia có thể hạn chế hoặc cấm kinh doanh đa cấp trong các lĩnh vực như tài chính và bất động sản để bảo vệ người tiêu dùng Tại Hoa Kỳ, một số bang cũng đã ban hành luật quản lý đặc biệt cho kinh doanh đa cấp, với Georgia cho phép cả hàng hóa và dịch vụ, nhưng không bao gồm bảo hiểm, bất động sản và chứng khoán.
Dựa trên kinh nghiệm quốc tế, Việt Nam cần điều chỉnh quy định nới lỏng cho các dịch vụ kinh doanh đa cấp, đồng thời duy trì quy định nghiêm ngặt đối với những dịch vụ phức tạp và tiềm ẩn rủi ro, phù hợp với tình hình kinh tế hiện tại.
Cần xem xét việc bổ sung dịch vụ vào đối tượng kinh doanh đa cấp và quy định rõ các trường hợp được phép hoạt động trong lĩnh vực này Khi dịch vụ được công nhận là đối tượng kinh doanh đa cấp, cần sửa đổi thuật ngữ “kinh doanh theo phương thức bán hàng đa cấp” trong các quy định pháp luật thành “kinh doanh đa cấp” để phù hợp hơn với phương thức kinh doanh hiện tại.
Thứ hai, cần bổ sung điều kiện đối với người thành lập và người đại diện theo pháp luật của doanh nghiệp kinh doanh đa cấp
Người thành lập và đại diện pháp luật của doanh nghiệp đa cấp phải là thành viên hợp danh của công ty hợp danh, chủ sở hữu doanh nghiệp tư nhân hoặc công ty TNHH một thành viên, thành viên công ty TNHH từ hai thành viên trở lên, hoặc cổ đông sáng lập công ty cổ phần Họ không được có tiền án liên quan đến các tội như sản xuất, buôn bán hàng giả, hàng cấm, quảng cáo gian dối, lừa đảo, chiếm đoạt tài sản, và vi phạm quy định về kinh doanh đa cấp.
Directive 2005/29/EC of the European Parliament and Council, enacted on May 11, 2005, addresses unfair business-to-consumer commercial practices within the internal market This directive amends several existing regulations, including Council Directive 84/450/EEC and Directives 97/7/EC, 98/27/EC, and 2002/65/EC, as well as Regulation (EC) No 2006/2004.
The Georgia state regulations specify that the term does not encompass licensed insurance agents, insurance agencies, licensed real estate brokers, licensed real estate agents, licensed real estate agencies, licensed securities dealers, licensed limited securities dealers, licensed securities salesmen, or licensed limited securities salesmen.
Người thành lập và đại diện theo pháp luật của doanh nghiệp kinh doanh đa cấp có quyền hạn lớn và ảnh hưởng đến quyết định cuối cùng của doanh nghiệp, vì vậy cần được sàng lọc kỹ lưỡng Dù pháp luật không cấm người có tiền án giữ chức danh này, nhưng đối với kinh doanh đa cấp, cần có quy định hạn chế do tính phức tạp của mô hình mạng lưới nhiều cấp Việc lãnh đạo bởi người không có tiền án liên quan đến kinh doanh đa cấp là cần thiết để phát triển doanh nghiệp đúng quy định Tương tự, pháp luật Trung Quốc cấm người từng vi phạm pháp luật nghiêm trọng trong năm năm trước khi nộp đơn thành lập doanh nghiệp kinh doanh đa cấp, nhằm giảm thiểu rủi ro từ những chủ doanh nghiệp có tiền án nghiêm trọng.
Dựa trên kinh nghiệm từ Trung Quốc, Việt Nam cần thiết lập các quy định nghiêm ngặt để kiểm soát các chủ thể vi phạm trong lĩnh vực kinh doanh đa cấp Điều này nhằm giảm thiểu những tác động tiêu cực có thể ảnh hưởng đến hoạt động của các doanh nghiệp đa cấp cũng như nền kinh tế quốc gia.
Nghị định 40/2018/NĐ-CP quy định các điều kiện hạn chế quyền tham gia đối với những người có tiền án liên quan đến các tội danh cụ thể, nhằm đảm bảo tính minh bạch và công bằng trong việc thực hiện quyền lợi của công dân.
Pháp luật quy định rằng những người tham gia bán hàng đa cấp không được có tiền án liên quan đến các tội phạm nguy hiểm, nhằm bảo vệ nền kinh tế và quyền lợi của người tiêu dùng Do đó, những điều kiện này cũng cần được áp dụng đối với những người sáng lập và đại diện pháp luật của doanh nghiệp kinh doanh đa cấp, vì họ là những đối tượng cần được quản lý chặt chẽ hơn.
Thứ ba, cần quy định về điều kiện đƣợc sử dụng tiền ký quỹ
Cần thiết phải quy định rõ các nghĩa vụ liên quan đến kinh doanh đa cấp để việc sử dụng tiền ký quỹ trở nên thuận lợi hơn Như đã đề cập ở mục 2.2.2, pháp luật hiện tại chưa xác định rõ ràng các trường hợp nào được coi là “các nghĩa vụ liên quan đến”.
The Regulations on Direct Selling Administration, adopted by the State Council on August 10, 2005, will take effect on December 1, 2005 Investors must possess a good commercial reputation and have no serious illegal operation records in the past five years before applying Additionally, foreign investors must have engaged in direct selling business outside of China for a minimum of three years.
Điểm 75 Khoản 2 Điều 28 Nghị định 40/2018/NĐ-CP quy định về hoạt động bán hàng đa cấp đã tạo ra sự khác biệt trong quan điểm của các cơ quan khi áp dụng tiền ký quỹ của doanh nghiệp trong việc thi hành án.
Sau khi ký hợp đồng, doanh nghiệp có nghĩa vụ thanh toán tiền hoa hồng, thưởng và lợi ích kinh tế khác cho người tham gia theo kế hoạch trả thưởng, cũng như có trách nhiệm mua lại hàng hoá với mức hoàn trả không thấp hơn 90% số tiền đã trả Đây là quyền lợi hợp pháp của người tham gia cần được bảo vệ Khi doanh nghiệp đa cấp chấm dứt hoạt động mà chưa giải quyết quyền lợi cho người tham gia, cần sử dụng tiền ký quỹ để đảm bảo quyền lợi này Tác giả đề nghị bổ sung quy định về nghĩa vụ trong hoạt động kinh doanh đa cấp, bao gồm nghĩa vụ trả thưởng và mua lại hàng hoá theo Nghị định 40/2018/NĐ-CP Kiến nghị này sẽ giúp xác định cách sử dụng tiền ký quỹ đúng mục đích và đảm bảo quyền lợi của người tham gia được thi hành nhanh chóng.
THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VỀ KIỂM SOÁT VÀ DUY TRÌ ĐIỀU KIỆN KINH DOANH THEO PHƯƠNG THỨC BÁN HÀNG ĐA CẤP
Chế độ báo cáo về điều kiện kinh doanh theo phương thức bán hàng đa cấp
Việc quy định cơ chế báo cáo hoạt động kinh doanh đa cấp nhằm bảo vệ người tham gia và người tiêu dùng, đồng thời đảm bảo sự quản lý của Nhà nước đối với thị trường này Điều này giúp ngăn chặn tình trạng cạnh tranh không lành mạnh và đảm bảo các doanh nghiệp tuân thủ các điều kiện kinh doanh đã được cấp trong giấy chứng nhận, theo Khoản 1 Điều 8 Luật Doanh nghiệp.
Theo quy định tại Điều 16 Luật Doanh nghiệp 2020, doanh nghiệp có nghĩa vụ đáp ứng đủ điều kiện đầu tư kinh doanh trong các ngành nghề có điều kiện và phải duy trì các điều kiện này trong suốt quá trình hoạt động Hành vi kinh doanh khi chưa đủ điều kiện hoặc không duy trì đủ điều kiện bị cấm Để đảm bảo tuân thủ, cần có cơ chế hiệu quả về quy trình báo cáo cho doanh nghiệp kinh doanh đa cấp Cơ chế này được quy định tại Điều 49 Nghị định 40/2018/NĐ-CP, yêu cầu các doanh nghiệp thực hiện ba loại báo cáo về hoạt động kinh doanh của mình.
Báo cáo định kỳ 06 tháng bao gồm báo cáo 6 tháng đầu năm và báo cáo năm, trong đó báo cáo 6 tháng đầu năm phải được gửi tới Bộ Công Thương trước ngày 31 tháng 7 hàng năm theo mẫu số 15 tại Phụ lục Nghị định 40/2018/NĐ-CP, kèm theo báo cáo tài chính của năm tài chính liền trước có xác nhận của cơ quan có thẩm quyền Báo cáo 6 tháng đầu năm cũng cần gửi tới Sở Công Thương theo Mẫu số 16 tại cùng Phụ lục Cuối cùng, báo cáo năm phải được nộp trước ngày 20 tháng 01 hàng năm.
Doanh nghiệp kinh doanh đa cấp phải báo cáo định kỳ hai lần mỗi năm cho Bộ Công Thương và Sở Công Thương nơi doanh nghiệp hoạt động, theo Mẫu số 15 và Mẫu số 16.
Doanh nghiệp kinh doanh đa cấp phải gửi báo cáo hàng tháng đến Sở Công Thương nơi đăng ký hoạt động, bao gồm danh sách người tham gia bán hàng đa cấp cư trú tại địa phương trong tháng trước Việc gửi báo cáo có thể thực hiện trực tiếp, qua bưu điện hoặc qua thư điện tử.
Họ tên, ngày tháng năm sinh, địa chỉ cư trú, số chứng minh nhân dân, số căn cước công dân, số hộ chiếu, số hợp đồng, mã số người tham gia và điện thoại liên hệ của người tham gia là những thông tin cần thiết Báo cáo phải được gửi trước ngày 10 hàng tháng.
Doanh nghiệp kinh doanh đa cấp phải thực hiện báo cáo theo yêu cầu của cơ quan quản lý, cung cấp thông tin chi tiết về hoạt động kinh doanh của mình khi được yêu cầu.
Nghị định 40/2018/NĐ-CP quy định các hình thức báo cáo dưới dạng văn bản kèm theo phụ lục, chỉ áp dụng cho báo cáo tình hình hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp mà không bao gồm báo cáo định kỳ về điều kiện kinh doanh Do đó, cơ chế báo cáo này không đảm bảo việc duy trì điều kiện kinh doanh của doanh nghiệp, khiến cơ quan quản lý nhà nước không thể xác định liệu doanh nghiệp kinh doanh đa cấp có đủ điều kiện kinh doanh trong suốt quá trình hoạt động hay không.
Thanh tra, kiểm tra và giám sát về điều kiện kinh doanh theo phương thức bán hàng đa cấp
thức bán hàng đa cấp
Để kinh doanh đa cấp, doanh nghiệp phải đáp ứng đầy đủ các điều kiện kinh doanh và được cấp giấy chứng nhận Doanh nghiệp cũng có trách nhiệm duy trì các điều kiện này trong suốt quá trình hoạt động Pháp luật quy định việc thanh tra, kiểm tra và giám sát nhằm phát hiện kịp thời những hành vi không đủ điều kiện nhưng vẫn hoạt động kinh doanh đa cấp Do đó, hoạt động thanh tra, kiểm tra và giám sát được coi là công cụ quan trọng trong quản lý nhà nước đối với lĩnh vực kinh doanh đa cấp.
Nghị định 40/2018/NĐ-CP quy định rõ trách nhiệm thanh tra, kiểm tra và xử lý vi phạm trong hoạt động kinh doanh đa cấp, với sự giám sát của Cục Cạnh tranh và Bảo vệ người tiêu dùng.
Theo Khoản 1 Điều 11 Nghị định 31/2021/NĐ-CP, nhà đầu tư có quyền kinh doanh trong các ngành nghề đầu tư kinh doanh có điều kiện, nhưng phải đảm bảo đáp ứng đủ các điều kiện này trong suốt quá trình hoạt động Tổng Cục Quản lý thị trường thuộc Bộ Công Thương chịu trách nhiệm về việc này Ngoài ra, các cơ quan như Bộ Y tế, Bộ Tài chính, Bộ Khoa học và Công nghệ, và Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn cũng có trách nhiệm giám sát hoạt động kinh doanh đa cấp theo quy định của pháp luật hiện hành.
Sở Công Thương tại địa phương và Cục Quản lý thị trường tại địa phương thuộc Uỷ ban nhân dân tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương 84
Hiện nay, việc thanh tra, kiểm tra và giám sát điều kiện kinh doanh đối với hoạt động đa cấp được thực hiện bởi các cơ quan ngang Bộ có trách nhiệm quản lý lĩnh vực liên quan Cụ thể, Bộ Y tế và Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn đều có nhiệm vụ thanh tra, kiểm tra và xử lý vi phạm liên quan đến điều kiện kinh doanh của các doanh nghiệp đa cấp trong lĩnh vực quản lý của mình Cả hai cơ quan này đều có trách nhiệm giám sát và đảm bảo các doanh nghiệp đa cấp tuân thủ quy định pháp luật, đồng thời xử lý nghiêm các trường hợp vi phạm.
Nhiệm vụ thanh tra, kiểm tra và giám sát hoạt động kinh doanh đa cấp được giao cho nhiều cơ quan có thẩm quyền Việc này bao gồm cả việc đảm bảo các doanh nghiệp đáp ứng đầy đủ các điều kiện kinh doanh theo quy định.
Theo Điều 54 Nghị định 40/2018/NĐ-CP, Bộ Công Thương có trách nhiệm thanh tra, kiểm tra và giám sát hoạt động bán hàng đa cấp, đồng thời xử lý các vi phạm theo thẩm quyền Cục Cạnh tranh và Bảo vệ người tiêu dùng cùng với Tổng cục Quản lý thị trường sẽ hỗ trợ Bộ trưởng Bộ Công Thương trong việc thực hiện các nhiệm vụ này.
Theo Khoản 3 Điều 55 Nghị định 40/2018/NĐ-CP, Bộ Y tế có trách nhiệm thanh tra, kiểm tra và xử lý vi phạm pháp luật liên quan đến sản xuất, sơ chế, chế biến, bảo quản, vận chuyển, xuất khẩu, nhập khẩu và kinh doanh các sản phẩm thực phẩm, mỹ phẩm cũng như các sản phẩm khác của doanh nghiệp kinh doanh theo phương thức đa cấp Ngoài ra, Bộ Y tế cũng thực hiện thanh tra, kiểm tra và xử lý các hoạt động quảng cáo, hội nghị, hội thảo, tuyên truyền và cung cấp thông tin về mỹ phẩm, thực phẩm chức năng và các mặt hàng khác trong phạm vi quản lý theo quy định pháp luật.
Theo Khoản 4 Điều 55 Nghị định 40/2018/NĐ-CP, Bộ Tài chính có trách nhiệm thanh tra và kiểm tra hoạt động kinh doanh theo phương thức đa cấp, đảm bảo tuân thủ các quy định của pháp luật về thuế.
Theo Khoản 5 Điều 55 Nghị định 40/2018/NĐ-CP, Bộ Khoa học và Công nghệ có trách nhiệm thanh tra, kiểm tra và xử lý các vi phạm pháp luật liên quan đến doanh nghiệp kinh doanh theo phương thức đa cấp Điều này áp dụng trong lĩnh vực tiêu chuẩn, đo lường, chất lượng sản phẩm hàng hóa và sở hữu trí tuệ, thuộc phạm vi thẩm quyền của bộ.
Theo Khoản 6 Điều 55 Nghị định 40/2018/NĐ-CP, Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn có trách nhiệm thanh tra, kiểm tra và xử lý vi phạm liên quan đến sản xuất, kinh doanh và quảng cáo các sản phẩm của doanh nghiệp hoạt động theo phương thức đa cấp trong phạm vi thẩm quyền của mình.
Theo Điều 56 Nghị định 40/2018/NĐ-CP, Ủy ban nhân dân tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương có trách nhiệm thanh tra, kiểm tra, và giám sát hoạt động kinh doanh đa cấp Sở Công Thương và Lực lượng quản lý thị trường tại địa phương hỗ trợ Ủy ban trong việc thực hiện các nhiệm vụ này Bộ Công Thương chịu trách nhiệm trước Chính phủ về quản lý nhà nước đối với hoạt động kinh doanh đa cấp trên toàn quốc Do đó, Bộ Công Thương là cơ quan chủ chốt, trong khi các bộ và cơ quan ngang bộ khác có trách nhiệm phối hợp để đảm bảo quản lý nhà nước về hoạt động kinh doanh đa cấp đúng thẩm quyền.
Bộ Tài chính và Bộ Khoa học và Công nghệ có trách nhiệm quản lý thuế và tiêu chuẩn chất lượng sản phẩm, trong khi nhiều cơ quan nhà nước có thẩm quyền thanh tra hoạt động kinh doanh đa cấp Điều này dẫn đến tình trạng doanh nghiệp bị thanh tra nhiều lần trong năm, trái với Chỉ thị 20/CT-TTg của Thủ tướng Chính phủ Mặc dù có quy định yêu cầu phối hợp giữa các Bộ và Bộ Công Thương, nhưng chưa có quy định bắt buộc các Bộ, cơ quan ngang Bộ phải hợp tác trong quản lý hoạt động kinh doanh đa cấp.
Pháp luật hiện hành quy định nhiều cơ quan có thẩm quyền thanh tra, kiểm tra, giám sát hoạt động kinh doanh đa cấp, nhưng chưa có quy định cụ thể về việc này liên quan đến điều kiện kinh doanh Hiện tại, chỉ có Bộ Y tế và Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn được ghi nhận trong việc thanh tra, kiểm tra các điều kiện kinh doanh thuộc lĩnh vực của họ Điều này dẫn đến việc thiếu quy định rõ ràng trong việc giám sát các điều kiện kinh doanh, ảnh hưởng đến khả năng đảm bảo rằng doanh nghiệp kinh doanh đa cấp duy trì đầy đủ các điều kiện trong suốt quá trình hoạt động.
Xử lý vi phạm hành chính về điều kiện kinh doanh theo phương thức bán hàng đa cấp
Điều 57 Nghị định 40/2018/NĐ-CP quy định về xử lý vi phạm đối với doanh nghiệp kinh doanh đa cấp và người tham gia khi thực hiện hành vi vi phạm Tùy thuộc vào tính chất và mức độ vi phạm, các đối tượng này có thể bị xử lý theo pháp luật cạnh tranh, pháp luật về xử lý vi phạm hành chính hoặc bị truy cứu trách nhiệm hình sự Nếu gây thiệt hại cho tổ chức, cá nhân khác, họ phải bồi thường theo quy định của pháp luật Do đó, doanh nghiệp và người tham gia kinh doanh đa cấp vi phạm có thể bị xử phạt hành chính hoặc truy cứu trách nhiệm hình sự.
Chỉ thị 20/CT-TTg của Thủ tướng Chính phủ yêu cầu không thanh tra, kiểm tra doanh nghiệp quá một lần mỗi năm Tuy nhiên, pháp luật chưa quy định xử lý vi phạm khi doanh nghiệp không duy trì điều kiện kinh doanh đa cấp Để đảm bảo các doanh nghiệp này tuân thủ, cần có chế tài xử phạt cho hành vi vi phạm Hiện nay, pháp luật cũng đã có quy định về xử lý vi phạm hành chính liên quan đến điều kiện đầu tư kinh doanh đa cấp.
Xử phạt bằng tiền là biện pháp quan trọng nhằm duy trì trật tự và nâng cao tinh thần thượng tôn pháp luật trong xã hội, tác động đến lợi ích của cá nhân và tổ chức vi phạm Theo Nghị định số 50/2016/NĐ-CP, hành vi đầu tư kinh doanh không đáp ứng điều kiện pháp luật sẽ bị phạt tiền từ 5 triệu đến 10 triệu đồng Đặc biệt, Nghị định số 98/2020/NĐ-CP quy định mức phạt cao hơn trong lĩnh vực thương mại và bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, với mức phạt từ 10 triệu đồng trở lên.
Hành vi kinh doanh hàng hóa và dịch vụ thuộc ngành nghề đầu tư có điều kiện nhưng không tuân thủ các quy định về điều kiện đầu tư sẽ bị phạt 15.000.000 đồng trong quá trình hoạt động kinh doanh.
Theo Điều 206 Luật Doanh nghiệp 2020, cơ quan đăng ký kinh doanh có quyền yêu cầu doanh nghiệp tạm ngừng hoặc chấm dứt hoạt động đối với nhà đầu tư nước ngoài trong trường hợp doanh nghiệp không đáp ứng đủ điều kiện kinh doanh các ngành nghề có điều kiện hoặc ngành nghề tiếp cận thị trường có điều kiện Hình thức xử phạt này chỉ áp dụng cho nhà đầu tư nước ngoài, không áp dụng cho nhà đầu tư trong nước.
Theo Điều 21 của Luật Xử lý vi phạm hành chính năm 2012, các hình thức xử phạt bao gồm: Cảnh cáo, Phạt tiền, Tước quyền sử dụng giấy phép hoặc chứng chỉ hành nghề có thời hạn, đình chỉ hoạt động có thời hạn, Tịch thu tang vật vi phạm và phương tiện vi phạm hành chính, cùng với hình thức trục xuất.
87 Trường Đại học Luật Tp Hồ Chí Minh (2015), Giáo trình Luật Hành chính, Nhà xuất bản Hồng Đức, tr.532
Thứ ba, thu hồi giấy chứng nhận: Khoản 1 Điều 16 Nghị định
Theo Nghị định 40/2018/NĐ-CP, Bộ Công Thương có quyền thu hồi giấy chứng nhận đăng ký hoạt động bán hàng đa cấp nếu doanh nghiệp không khắc phục kịp thời các yêu cầu về điều kiện kinh doanh Hình thức xử phạt này chỉ được áp dụng khi doanh nghiệp đã được yêu cầu sửa đổi nhưng không thực hiện Việc thu hồi giấy chứng nhận là hình thức xử phạt nặng, khiến người thành lập và đại diện pháp luật của doanh nghiệp không đủ điều kiện hoạt động bán hàng đa cấp Do đó, chế tài này chỉ được xem xét khi các điều kiện nêu trên được đáp ứng.
Pháp luật hiện hành chỉ quy định ba hình thức xử phạt hành chính đối với doanh nghiệp kinh doanh đa cấp không duy trì điều kiện kinh doanh, chủ yếu là phạt tiền, điều này chưa đủ sức răn đe cho các hoạt động kinh doanh này Thực tế, vào năm 2020, Cục Cạnh tranh và Bảo vệ người tiêu dùng thuộc Bộ Công Thương đã ban hành quyết định xử phạt đối với những vi phạm trong lĩnh vực kinh doanh đa cấp, cho thấy sự cần thiết phải có các chế tài mạnh mẽ hơn để quản lý hiệu quả hơn.
Trong số 5 doanh nghiệp bị phạt tổng cộng 2.435 triệu đồng, có 88 trường hợp vi phạm liên quan đến pháp luật kinh doanh đa cấp, bao gồm cả các điều kiện kinh doanh đa cấp cụ thể Các doanh nghiệp bị xử phạt gồm: Công ty TNHH Morinda Việt Nam, Công ty TNHH Người lái xe Mặt trời Việt Nam, Công ty TNHH nhượng quyền Toàn Thắng, Công ty TNHH MTV TM Mỹ Lợi và Công ty CP Tập đoàn Liên kết Việt Nam.
Gợi mở và kiến nghị hoàn thiện pháp luật
Dựa trên việc phân tích những bất cập hiện tại, tác giả đề xuất một số giải pháp nhằm hoàn thiện cơ chế kiểm soát và duy trì điều kiện kinh doanh cho hoạt động kinh doanh đa cấp.
Cần hoàn thiện quy định về chế độ báo cáo cho các doanh nghiệp kinh doanh đa cấp, bao gồm việc xây dựng cơ chế báo cáo định kỳ nhằm duy trì điều kiện kinh doanh.
Theo báo cáo thường niên 2020 của Cục Cạnh tranh và Bảo vệ người tiêu dùng, Bộ Công Thương, việc quản lý doanh nghiệp kinh doanh đa cấp gặp khó khăn do thiếu quy định pháp luật cụ thể Để cải thiện tình hình, các cơ quan nhà nước cần nhận báo cáo định kỳ về việc đáp ứng các điều kiện kinh doanh đa cấp từ doanh nghiệp Hiện tại, giấy chứng nhận kinh doanh đa cấp có thời hạn 5 năm, trong thời gian này doanh nghiệp không phải báo cáo về việc duy trì các điều kiện Do đó, cần thiết phải yêu cầu doanh nghiệp báo cáo hàng năm, cùng với báo cáo 6 tháng đầu năm hoặc báo cáo năm gửi tới Bộ Công Thương và Sở Công Thương, nhằm thể hiện sự tuân thủ các điều kiện kinh doanh Các báo cáo này cần được lập và xác nhận bởi kiểm toán độc lập để đảm bảo tính khách quan Việc báo cáo định kỳ sẽ giúp doanh nghiệp chủ động hơn trong việc duy trì điều kiện kinh doanh, thay vì chỉ tuân thủ khi bị thanh tra.
Cần hoàn thiện quy định về thanh tra, kiểm tra và giám sát điều kiện kinh doanh đối với hoạt động kinh doanh đa cấp, vì pháp luật hiện hành chưa có quy định cụ thể cho việc này Nghị định 40/2018/NĐ-CP cần bổ sung trách nhiệm quản lý nhà nước liên quan đến hoạt động kinh doanh đa cấp, yêu cầu các cơ quan quản lý thực hiện thanh tra, kiểm tra trong lĩnh vực mà họ phụ trách, tương tự như quy định đã áp dụng cho Bộ Y tế và Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Điều này đảm bảo rằng các cơ quan nhà nước sẽ kiểm soát việc đáp ứng điều kiện kinh doanh của các chủ thể kinh doanh Thêm vào đó, cần có quy định yêu cầu các Bộ và cơ quan ngang Bộ phối hợp chặt chẽ với Bộ Công Thương để thực hiện công tác quản lý nhà nước hiệu quả.
Việc phối hợp giữa các cơ quan trong hoạt động thanh tra, kiểm tra và giám sát kinh doanh đa cấp là cần thiết để giảm thiểu bất cập và tránh chồng chéo trách nhiệm Điều này không chỉ giúp ngăn chặn tình trạng lạm dụng kiểm tra gây khó khăn cho doanh nghiệp mà còn tạo ra một môi trường kinh doanh thông thoáng hơn cho các doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực đa cấp.
Để nâng cao hiệu quả xử lý vi phạm trong lĩnh vực đầu tư kinh doanh đa cấp, cần hoàn thiện quy định về mức xử phạt tiền, đảm bảo tính thích đáng và răn đe Mức tiền phạt nên tăng theo tỉ lệ thuận với hành vi vi phạm để doanh nghiệp nhận thức rằng việc không duy trì điều kiện kinh doanh sẽ gây thiệt hại lớn hơn lợi ích thu được Hiện tại, mức xử phạt từ 5 đến 15 triệu đồng chưa đủ mạnh để tạo ra tính răn đe, dẫn đến tâm lý chấp nhận nộp phạt của doanh nghiệp Do đó, cần tăng mức xử phạt hành chính và bổ sung các hình thức xử lý khác, yêu cầu doanh nghiệp khắc phục thiệt hại gây ra cho Nhà nước và người tham gia, nhằm bảo vệ quyền lợi của tất cả các bên liên quan.
90 Trương Thế Nguyễn, Trần Thanh Tú (2019), “Tính răn đe của hình thức phạt tiền trong xử phạt vi phạm hành chính”, Tạp chí Nghiên cứu lập pháp, số 22 (398), tr.39
Chế tài hành chính tại Việt Nam, theo nghiên cứu của Phạm Hồng Quang (2011), không chỉ tăng cường tính răn đe đối với doanh nghiệp kinh doanh đa cấp thông qua mức phạt nặng, mà còn yêu cầu doanh nghiệp phải bồi thường thiệt hại cho các bên bị thiệt hại Điều này góp phần bảo vệ quyền lợi của các chủ thể liên quan và nâng cao hiệu quả quản lý trong lĩnh vực kinh doanh đa cấp.
Để đảm bảo điều kiện kinh doanh trong hoạt động đa cấp, pháp luật hiện nay đã đưa ra nhiều quy định, tuy nhiên một số quy định còn thiếu rõ ràng và hoàn thiện Cần thiết có sửa đổi, bổ sung để doanh nghiệp tuân thủ và cơ quan nhà nước quản lý hiệu quả hơn Các điều kiện kinh doanh cần được duy trì bao gồm: (i) chế độ báo cáo định kỳ; (ii) chế độ thanh tra, kiểm tra và giám sát giữa các cơ quan nhà nước; (iii) chế tài xử lý đối với hành vi không đáp ứng điều kiện kinh doanh Khi các quy định này được hoàn thiện, công tác quản lý doanh nghiệp đa cấp sẽ trở nên dễ dàng hơn và bảo vệ quyền lợi của các bên liên quan.
Kinh doanh đa cấp đã có mặt tại Việt Nam khoảng 20 năm và ngày càng phát triển, nhưng vẫn bị nhiều người coi là lừa đảo Chương 1 của bài viết sẽ cung cấp cái nhìn tổng quan về khái niệm, đặc điểm, lịch sử hình thành và phát triển của kinh doanh đa cấp trên thế giới và tại Việt Nam, đồng thời phân tích sự cần thiết của pháp luật điều chỉnh hoạt động này Nghị định 40/2018/NĐ-CP quy định các điều kiện kinh doanh cho doanh nghiệp đa cấp nhằm bảo vệ lợi ích công cộng, nhưng các quy định này cần được sửa đổi để đảm bảo quyền lợi cho các bên tham gia và thuận lợi cho quá trình gia nhập thị trường Chương 2 sẽ phân tích chi tiết các điều kiện kinh doanh, đánh giá tính cần thiết và đề xuất sửa đổi để hoàn thiện pháp luật Chương 3 sẽ tập trung vào cơ chế giám sát và duy trì các điều kiện kinh doanh thông qua báo cáo, thanh tra giám sát và chế tài xử lý vi phạm, từ đó đưa ra kiến nghị nhằm hoàn thiện pháp luật quản lý hoạt động kinh doanh đa cấp.
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
A Văn bản quy phạm pháp luật
Văn bản quy phạm pháp luật Việt Nam
2 Bộ luật Dân sự (Luật số 91/2015/QH13) ngày 24/11/2015
3 Luật Doanh nghiệp (Luật số 59/2020/QH14) ngày 17/6/2020
4 Luật Đầu tư (Luật số 61/2020/QH14) ngày 17/6/2020
5 Luật Cạnh tranh (Luật số 27/2004/QH11) ngày 03/12/2004
6 Luật Cạnh tranh (Luật số 23/2018/QH14) ngày 12/6/2018
7 Luật Xử lý vi phạm hành chính (Luật số 15/2012/QH13) ngày 20/6/2012
8 Luật Hợp tác xã (Luật số 23/1012/QH13) ngày 20/11/2012
9 Nghị định số 110/2005/NĐ-CP của Chính phủ ngày 24/8/2005 về quản lý hoạt động bán hàng đa cấp
10 Nghị định số 42/2014/NĐ-CP của Chính phủ ngày 14/5/2014 về quản lý hoạt động bán hàng đa cấp
11 Nghị định số 40/2018/NĐ-CP của Chính phủ ngày 12/3/2018 về quản lý hoạt động kinh doanh theo phương thức đa cấp
12 Nghị định 71/2007/NĐ-CP của Chính phủ ngày 03/5/2018 quy định chi tiết và hướng dẫn thực hiện một số điều của Luật Công nghệ thông tin về Công nghiệp Công nghệ thông tin
13 Nghị định 98/2017/NĐ-CP của Chính phủ ngày 18/8/2017 quy định chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn và cơ cấu tổ chức của Bộ Công Thương
14 Nghị định 31/2021/NĐ-CP của Chính phủ ngày 26/3/2021 quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành một số điều của Luật Đầu tư
15 Nghị định 01/2021/NĐ-CP của Chính phủ ngày 4/01/2021 về đăng ký doanh nghiệp
16 Nghị định số 50/2016/NĐ-CP của Chính phủ ngày 01/6/2016 quy định về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực kế toán và đầu tư
17 Nghị định số 98/2020/NĐ-CP của Chính phủ ngày 26/8/2020 quy định xử phạt vi phạm hành chính trong hoạt động thương mại, sản xuất, buôn bán hàng giả, hàng cấm và bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng
Văn bản quy phạm pháp luật nước ngoài
18 Pyramid Marketing Prohibition Regulations 2005 - Quy định Cấm Tiếp thị Kim tự tháp (Lệnh số 444) của Hội đồng Nhà nước Trung Quốc năm 2005
19 The Direct Sales Regulations – Quy định Bán hàng trực tiếp (Lệnh số 443) của Quốc vụ Viện Trung Quốc năm 2005
20 Fair Trade Act was amended in 1999 – Đạo luật Thương mại Công bằng của Đài Loan được sửa đổi năm 1999
21 Multi-Level Marketing Supervision Act – Đạo luật Giám sát tiếp thị Đa cấp (Nghị định của Tổng thống Hua-Zong-Yi-Yi-Zi- số 10300013741) của Đài Loan 2014
22 Direct sales and anti-pyramid scheme Act 1993 revised 2010 - Đạo Luật bán hàng trực tiếp năm 1993 được sửa đổi bởi Đạo Luật bán hàng trực tiếp và chống kim tự tháp của Malaysia năm 2010
23 Directive (EU) 2019/2161 of the European Parliament and of the Council of
On November 27, 2019, the European Parliament and Council adopted Directive (EU) 2019/2161, amending Council Directive 93/13/EEC and Directives 98/6/EC, 2005/29/EC, and 2011/83/EU This amendment aims to enhance the enforcement and modernization of consumer protection rules within the European Union, ensuring better safeguards for consumers across member states.
24 Direct Sales and Marketing Act B.E 2545 (2002) – Đạo luật tiếp thị và bán hàng trực tiếp Thái Lan 2002
25 Act On Door-To-Door Sales, ETC (Act No.15695, 12 Jun, 2018., Partial Amendment) – Đạo Luật Bán hàng tận cửa Hàn Quốc năm 2012 sửa đổi năm 2018
Tài liệu tham khảo bằng tiếng Việt
26 Bản án số 27/2018/DSST ngày 27/7/2018 về Tranh chấp hợp đồng hợp tác bán hàng của Tòa án thành phố Bắc Giang, tỉnh Bắc Giang
27 Lê Bí Bo (2016), Quản lý nhà nước đối với hoạt động bán hàng đa cấp ở
Việt Nam hiện nay, Luận án Tiến sĩ luật học, Học viện khoa học xã hội -
Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam
28 Cục Cạnh tranh và Bảo vệ người tiêu dùng, Bộ Công Thương (2018), Báo cáo thường niên 2018, Hà Nội
29 Cục Cạnh tranh và Bảo vệ người tiêu dùng, Bộ Công Thương (2020), Báo cáo thường niên 2020, Hà Nội
30 Chỉ thị 20/CT-TTg của Thủ tướng Chính phủ về việc chấn chỉnh hoạt động thanh tra, kiểm tra đối với doanh nghiệp
31 Trương Văn Dũng (2017), “Bán hàng đa cấp và những vấn đề pháp lý đặt ra”, Các kết quả nghiên cứu khoa học và ứng dụng công nghệ - Tạp chí
32 Nguyễn Khánh Thu Hằng, Nguyễn Thị Đoan Trang (2018), “Ký quỹ của doanh nghiệp bán hàng đa cấp tại Việt Nam hiện nay”, Tạp chí Tài chính, số
33 Trần Thị Quang Hồng (2019), “Điều kiện kinh doanh là công cụ quản lý nhà nước trong quá trình hoàn thiện thế chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam”, Tạp chí Nghiên cứu lập pháp, số 22 (398)/2019, tr.20-29
34 Trương Trọng Hiếu (2010), “Ý nghĩa của vốn và lý do tháo bỏ quy định về vốn pháp định”, Tạp chí Nghiên cứu lập pháp, số 24 (185)/2010, tr 49-52
35 Trương Vĩnh Huân (2014), “Điều kiện thành lập doanh nghiệp nhìn từ góc độ quyền tự do kinh doanh trong Dự thảo Luật Doanh nghiệp sửa đổi”, Tạp chí Nghiên cứu lập pháp số 18 (274), tháng 9/2014, tr.35-43
36 Nguyễn Hưng (2019), “Đặc trưng và các hoạt động cơ bản của kinh doanh đa cấp”, Tạp chí Kinh tế Châu Á - Thái Bình Dương, tháng 6/2019, tr.65-73
37 Trần Thị Phương Liên (2017), “Điều chỉnh hành vi bán hàng đa cấp bất chính dưới góc độ Luật Cạnh tranh”, Tạp chí Dân chủ và Pháp luật số 10/2017, tr 33-38
38 Trương Thế Nguyễn, Trần Thanh Tú (2019), “Tính răn đe của hình thức phạt tiền trong xử phạt vi phạm hành chính”, Tạp chí Nghiên cứu lập pháp, số 22