CƠ SỞ LÝ LUẬN
Một số khái niệm về du lịch và du lịch văn hóa tâm linh
Du lịch là hoạt động di chuyển của con người đến một địa điểm khác với nhiều mục đích khác nhau, không nhằm mục đích định cư, và thường có kế hoạch trở về sau chuyến đi.
Theo Tổ chức Du lịch Thế giới (WTO) năm 1995, du lịch được định nghĩa là các hoạt động của con người liên quan đến việc di chuyển tạm thời đến một địa điểm khác ngoài nơi cư trú và làm việc thường xuyên, nhằm mục đích giải trí và các lý do khác.
Luật Du lịch Việt Nam (2017) định nghĩa du lịch là các hoạt động liên quan đến chuyến đi của con người ra ngoài nơi cư trú thường xuyên trong thời gian không quá một năm Mục đích của du lịch bao gồm tham quan, nghỉ dưỡng, giải trí, tìm hiểu và khám phá tài nguyên du lịch, hoặc kết hợp với các mục đích hợp pháp khác.
Du lịch là hoạt động mà cá nhân, nhóm hoặc tổ chức rời khỏi nơi cư trú của mình để thực hiện các chuyến đi ngắn hoặc dài hạn Mục đích của du lịch thường là khám phá, tham quan, nghỉ dưỡng và không nhằm kiếm lợi nhuận.
1.1.2 Du lịch văn hóa tâm linh
Văn hóa là một khái niệm rộng lớn, liên quan đến mọi khía cạnh của đời sống vật chất và tinh thần của con người Theo định nghĩa của UNESCO, văn hóa được hiểu là tổng thể các hệ thống biểu trưng ảnh hưởng đến cách ứng xử và giao tiếp trong một cộng đồng, tạo nên những đặc thù riêng biệt cho cộng đồng đó.
Về mặt tâm linh, con người không chỉ tồn tại qua những yếu tố hiện hữu mà còn thông qua một chiều sâu vô hình Theo sách "Văn hóa gia đình Việt Nam và sự phát triển", cả cá nhân lẫn cộng đồng đều có mặt tâm linh, điều này thể hiện rõ nét trong các giá trị thiêng liêng và bí ẩn Mặc dù những giá trị này khó có thể đo đếm hay nhận thức bằng các tiêu chuẩn cụ thể, nhưng chúng lại là phần thiết yếu trong cuộc sống của con người Chính nhờ đời sống tâm linh mà con người trở thành con người, với những giá trị sâu sắc hình thành từ những điều trừu tượng và mông lung.
Theo tác giả Nguyễn Đăng Duy (2009), tâm linh được coi là điều thiêng liêng và cao cả trong cuộc sống hàng ngày Nó thể hiện niềm tin sâu sắc trong tín ngưỡng tôn giáo, và những giá trị thiêng liêng này được lưu giữ qua các biểu tượng, hình ảnh và ý niệm.
Tâm linh được hiểu là hình thái ý thức đặc biệt của con người, vượt ra ngoài những cảm nhận thông thường và gắn liền với niềm tin thiêng liêng trong cuộc sống Đây là một khái niệm trừu tượng, chỉ có con người mới có khả năng trải nghiệm và cảm nhận.
Văn hóa tâm linh, giống như văn hóa thể thao hay du lịch, là một phần quan trọng trong các hoạt động văn hóa của xã hội Nó được thể hiện qua những giá trị vật chất và tinh thần, bao gồm các kiến trúc nghệ thuật và không gian linh thiêng như đền đài, đình chùa, miếu mạo và nhà thờ Bên cạnh đó, những giá trị tinh thần như lễ nghi và các ý niệm thiêng liêng trong tâm thức con người cũng đóng vai trò quan trọng trong văn hóa tâm linh.
Du lịch văn hóa tâm linh, cả trên thế giới và tại Việt Nam, vẫn chưa có một định nghĩa chung rõ ràng Theo Sharpley (2005), du lịch văn hóa tâm linh được hiểu là hoạt động du lịch xuất phát từ các lý do tín ngưỡng và tôn giáo, bao gồm các hoạt động như lễ hội, hành hương, yoga và tham quan những địa điểm linh thiêng.
Theo Vukonic (1996), du lịch tâm linh không chỉ đáp ứng nhu cầu giao tiếp của con người với môi trường tự nhiên và xã hội, mà còn mang đến cơ hội kết nối với các thần linh Hơn nữa, thời gian du lịch được xem như một hành trình tâm linh sâu sắc.
Hội nghị quốc tế về du lịch tâm linh nhấn mạnh rằng du lịch tâm linh thực chất là một loại hình du lịch văn hóa, trong đó yếu tố văn hóa tâm linh đóng vai trò vừa là cơ sở, vừa là mục tiêu nhằm đáp ứng nhu cầu tinh thần của con người Loại hình du lịch này khai thác các yếu tố văn hóa tâm linh thông qua những giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể, liên quan đến lịch sử và nhận thức của con người về thế giới, cũng như các giá trị đức tin, tôn giáo, tín ngưỡng và những giá trị tinh thần đặc biệt khác.
Du lịch văn hóa tâm linh khai thác các yếu tố văn hóa gắn liền với lịch sử và nhận thức của con người về thế giới, bao gồm giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể Những giá trị này liên quan đến đức tin, tôn giáo, tín ngưỡng và các giá trị tinh thần đặc biệt, mang lại cho du khách những cảm xúc và trải nghiệm thiêng liêng trong hành trình khám phá.
Đặc điểm của du lịch văn hóa tâm linh
1.2.1 Một hình thức biểu hiện của du lịch văn hóa
Du lịch tâm linh, theo ông Nguyễn Văn Tuấn - nguyên Tổng cục trưởng Du lịch, thực chất là một loại hình du lịch văn hóa, tập trung vào yếu tố văn hóa tâm linh như cơ sở và mục tiêu nhằm đáp ứng nhu cầu tinh thần của con người Hình thức này khai thác các yếu tố văn hóa tâm linh trong hoạt động du lịch, dựa trên những giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể, cũng như niềm tin tôn giáo và các giá trị tinh thần đặc biệt khác Nhờ đó, du lịch tâm linh mang lại cho du khách những trải nghiệm và cảm xúc thiêng liêng, góp phần làm phong phú thêm đời sống tinh thần trong hành trình khám phá.
Du lịch văn hóa tâm linh được xem là một hình thức đặc trưng của du lịch văn hóa, trong đó các giá trị văn hóa tâm linh đóng vai trò then chốt trong việc phát triển các hoạt động và sản phẩm du lịch Khi trải nghiệm những giá trị này, du khách không chỉ tận hưởng mà còn hình thành những suy nghĩ tích cực, hướng tới sự cân bằng và phát triển tinh thần.
1.2.2 Hình thành và phát triển dựa trên các giá trị văn hóa tín ngưỡng và tôn giáo
Du lịch văn hóa tâm linh khai thác các yếu tố văn hóa tâm linh trong hoạt động du lịch, dựa vào những giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể Những giá trị này gắn liền với lịch sử hình thành nhận thức của con người về thế giới, bao gồm đức tin, tôn giáo, tín ngưỡng và các giá trị tinh thần đặc biệt khác.
Các không gian chứa đựng giá trị văn hóa tâm linh bao gồm chùa, nhà thờ, thánh đường, đình, miếu và phủ thờ, không chỉ mang ý nghĩa tâm linh mà còn là những điểm đến nổi bật với kiến trúc đặc sắc Du khách tìm hiểu du lịch tâm linh thường quan tâm đến các sự kiện và hoạt động thực hành tín ngưỡng, đức tin Các lễ hội gắn liền với tín ngưỡng dân gian cũng đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển các hoạt động và sản phẩm du lịch tâm linh ấn tượng.
Các giá trị văn hóa tâm linh được hình thành từ sự kết hợp giữa các yếu tố văn hóa vật thể và phi vật thể Điểm đến có giá trị văn hóa tâm linh nổi bật khi đồng thời sở hữu cả hai yếu tố này, tạo nên một trải nghiệm phong phú và sâu sắc cho du khách.
1.2.3 Các thang bậc mục đích khác nhau nhưng xuất phát điểm có sự giống nhau
Theo Farooq Haq và John Jackson (2009), khách du lịch tâm linh là những người di chuyển đến một địa điểm cụ thể ngoài môi trường sống của họ với mục đích tìm kiếm ý nghĩa cho đời sống tinh thần Họ có thể theo tôn giáo hoặc không, và trong chuyến đi, họ trải nghiệm môi trường tự nhiên tại điểm đến, nhưng trải nghiệm này được đặt trong bối cảnh liên hệ với một đấng hay nhân vật năng quyền nào đó.
Theo tác giả Hồ Kỳ Minh (2013), du lịch tâm linh hiện nay đa dạng với ba dạng chính Dạng thứ nhất là tham quan các cơ sở tôn giáo, tín ngưỡng, tuy chưa thể hiện đầy đủ ý nghĩa nhưng lại rất phổ biến Dạng thứ hai mở rộng hơn, bao gồm việc cúng bái và cầu nguyện tại các địa điểm tín ngưỡng, phù hợp với những người theo tôn giáo Dạng thứ ba tập trung vào việc tìm hiểu triết lý và giáo pháp, giúp con người trầm tĩnh, thư thái và cải thiện sức khỏe, đồng thời nhận thức sâu sắc về bản thân.
Du lịch tâm linh, theo Hồ Kỳ Minh (2013), được phân loại dựa trên mức độ tham gia của du khách, với nền tảng là các cơ sở tôn giáo và tín ngưỡng Giá trị cốt lõi của hoạt động này chính là những cơ sở tín ngưỡng tôn giáo, nơi du khách có thể tham gia các hoạt động từ đơn giản đến phức tạp Những hoạt động này bao gồm ngắm nhìn, thực hiện nghi thức tôn giáo, tìm hiểu văn hóa và áp dụng các triết lý tín ngưỡng nhằm hoàn thiện đời sống tinh thần và nâng cao sức khỏe cho bản thân.
1.2.4 Công cụ hữu hiệu trong giáo dục giá trị văn hóa
Nhóm tác giả Nguyễn Trọng Nhân và Cao Mỹ Khanh (2014) nhấn mạnh rằng phát triển du lịch văn hóa tâm linh không chỉ mang lại lợi ích kinh tế, xã hội và văn hóa cho địa phương mà còn giúp du khách nâng cao tinh thần, tìm kiếm mục đích cao cả và giá trị sống, từ đó cải thiện phẩm giá cuộc sống của chính họ, nếu du lịch được phát triển đúng hướng.
Du lịch văn hóa tâm linh không chỉ đáp ứng nhu cầu tinh thần của con người mà còn đóng vai trò quan trọng trong việc giáo dục văn hóa và nâng cao ý thức của cả người dân địa phương lẫn du khách Thông qua các hoạt động du lịch, sự hiểu biết và trân trọng các giá trị văn hóa được phát triển, góp phần tạo nên một môi trường du lịch bền vững và ý nghĩa.
Lễ hội không chỉ giúp người tham gia hiểu rõ hơn về truyền thống dân tộc mà còn khơi dậy tinh thần yêu nước, sự hy sinh và ý chí kiên cường của cha ông Từ các lễ hội tôn giáo, dân gian đến hiện đại, những sự kiện này đóng vai trò quan trọng trong việc phục hồi và bảo tồn các giá trị văn hóa, lịch sử của dân tộc, đồng thời tạo niềm tự hào cho thế hệ tương lai về quê hương, đất nước.
Các điểm tham quan như đền, miếu, chùa gắn liền với niềm tin tôn giáo của người dân địa phương và du khách, phản ánh nét văn hóa riêng biệt của mỗi dân tộc Hoạt động tín ngưỡng không chỉ mang lại niềm tin và nghị lực cho con người mà còn hướng tới các giá trị chân, thiện, mỹ, giáo dục văn hóa tinh thần từ lòng vị tha đến niềm tin vào tương lai Nếu loại bỏ mê tín, du lịch văn hóa tâm linh sẽ giúp con người trân trọng hơn các giá trị văn hóa và nghệ thuật dân tộc, như nghi thức hầu đồng, hát bội trong cúng đình, và nghệ thuật múa lân trong các lễ hội.
Du lịch văn hóa tâm linh, khi được khai thác tích cực và phù hợp, sẽ là công cụ hiệu quả trong việc giáo dục các giá trị văn hóa, đặc biệt là các giá trị văn hóa tinh thần Điều này không chỉ giúp mọi người hiểu rõ hơn về di sản văn hóa của dân tộc mà còn góp phần quan trọng trong việc gìn giữ và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống.
Du lịch văn hóa tâm linh là một hình thức đặc trưng của du lịch văn hóa, với các giá trị tín ngưỡng và tôn giáo đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành và phát triển hoạt động này Khách du lịch tâm linh thường có niềm tin và sự tôn kính đối với các lực lượng siêu nhiên, gắn liền với không gian văn hóa tín ngưỡng cụ thể Trải nghiệm tại các không gian linh thiêng không chỉ giúp nâng cao nhận thức và hiểu biết mà còn gia tăng niềm tin cho bản thân du khách Hơn nữa, thông qua các hoạt động du lịch tâm linh, họ còn mong muốn cải thiện trí lực và thể lực cá nhân.
Các loại hình du lịch văn hóa tâm linh
Hiện nay, du lịch văn hóa tâm linh đa dạng với những đặc trưng riêng của từng quốc gia và vùng miền Mặc dù chưa có quy định rõ ràng về phân loại, nhóm tác giả đã phân chia các loại hình du lịch này thành ba nhóm chính: du lịch văn hóa tâm linh liên quan đến tôn giáo, du lịch văn hóa tâm linh gắn với tín ngưỡng, và du lịch văn hóa tâm linh liên quan đến tưởng niệm.
1.3.1 Du lịch văn hóa tâm linh gắn với tôn giáo Đây là hình thức du lịch thông thường kết hợp tham quan các thắng tích tôn giáo để vãn cảnh, cúng bái, cầu nguyện Nhiều công ty cung cấp dịch vụ du lịch tổ chức cho du khách của mình đi du lịch tham quan, nghỉ ngơi trong đó có kết hợp viếng các cảnh chùa, thánh tích tôn giáo tại địa phương
Du lịch hành hương là một hình thức du lịch văn hóa tâm linh phổ biến, đặc biệt gắn liền với tôn giáo Hình thức này không chỉ phổ biến trên thế giới mà còn đang phát triển tại Việt Nam Những người tham gia du lịch hành hương thường là những cá nhân có nhận thức tôn giáo sâu sắc, họ tìm về nguồn gốc tôn giáo tại những địa điểm linh thiêng như Ấn Độ, Mecca, và các di tích liên quan đến Phật Thích Ca và Chúa Jesu.
1.3.2 Du lịch văn hóa tâm linh gắn với tín ngưỡng
Du lịch kết hợp tham quan các di tích lịch sử, văn hóa tâm linh gắn liền với tín ngưỡng địa phương đang trở thành xu hướng phổ biến Trên thế giới, nhiều địa danh nổi bật như Kim Tự Tháp ở Ai Cập, thành cổ Athens ở Hy Lạp và Tháp Bà PoNaGar tại Việt Nam thu hút lượng khách tham quan lớn Ngoài việc khám phá các thánh tích và di tích văn hóa, du khách còn có cơ hội tham gia vào các lễ hội tín ngưỡng đặc sắc tại địa phương.
Trong những năm gần đây, du lịch thiền đã trở thành một xu hướng phổ biến tại nhiều quốc gia, thu hút đông đảo du khách Sau những buổi tịnh tâm, du khách có cơ hội khám phá cảnh đẹp, tìm hiểu văn hóa, thưởng thức trà, chiêm ngưỡng kiến trúc tôn giáo, tham gia hoạt động công quả tại chùa và trò chuyện cùng các nhà sư Chương trình không chỉ giúp cân bằng đời sống tinh thần mà còn mở rộng tầm nhìn về văn hóa của từng địa phương và đất nước sở tại.
1.3.3 Du lịch văn hóa tâm linh gắn với tưởng niệm
Du lịch kết hợp tham quan các địa danh lịch sử từ thời kỳ chiến tranh là cách thể hiện lòng tôn kính và tưởng nhớ những người đã hy sinh trong các trận đánh bảo vệ tổ quốc Du khách thường đặt hoa tại mộ các chiến sĩ vô danh và các anh hùng dân tộc ở các khu tưởng niệm Hoạt động này rất phổ biến ở các nước thuộc Liên Xô cũ cũng như một số quốc gia châu Âu như Belarus, Latvia, Ukraine, Đức, Pháp, và Đan Mạch.
THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN DU LỊCH VĂN HÓA TÂM LINH Ở VIỆT NAM
Tiềm năng phát triển du lịch văn hóa tâm linh ở Việt Nam
2.1.1 Điều kiện tự nhiên Đối với khách du lịch văn hóa tâm linh, khi chọn một điểm đến hành hương hay tham quan nào cũng đặc biệt quan tâm đến các điều kiện tự nhiên về khí hậu, địa hình hay cảnh quan nơi đó Về mặt khí hậu, nước ta có khí hậu nhiệt đới gió mùa nhưng không quá khắc nghiệt, du lịch văn hóa tâm linh có thể được tiến hành ở bất kỳ mùa nào trong năm Việt Nam chúng ta từ xa xưa đến nay luôn coi trọng vấn đề tâm linh, văn hóa của con người Vì vậy, ông cha chúng ta luôn chọn những vùng đất đắc địa, phong thủy hài hòa để xây dựng chùa chiền, miếu mạo hay các công trình kiến trúc tâm linh
Chùa thường được xây dựng ở những vị trí phong cảnh đẹp, như trên núi cao và gần các hồ nước tự nhiên, mang đến cho khách hành hương trải nghiệm vãn cảnh và thưởng thức vẻ đẹp thiên nhiên Chùa Bà Đen tại Tây Ninh, nằm trên đỉnh núi cao, nổi bật với vẻ đẹp nghiêm trang và yên bình, cùng quần thể di tích ba ngọn núi và hàng trăm hang động, trong đó Linh Sơn Tiên Thạch là nổi tiếng nhất Phước Điền Tự ở triền núi Sam, Châu Đốc, với hơn 100 năm tuổi, là điểm đến không thể thiếu trong cụm di tích văn hóa lịch sử của núi Sam, thu hút nhiều du khách bởi cảnh quan thanh tịnh Ngoài ra, chùa Bích Động ở Ninh Bình đặc biệt với vị trí trong hang động, xung quanh là đầm sen thơm ngát và núi đá vôi hùng vĩ.
Với cảnh quan thiên nhiên tuyệt đẹp bao gồm núi cao, biển rộng và những hang động kỳ thú, du khách sẽ cảm nhận như đang ở miền cực lạc khi đến những địa điểm linh thiêng Tại đây, họ không chỉ tìm thấy sự thanh thản trong tâm hồn sau những chuyến hành hương mà còn có cơ hội tham quan các ngôi chùa và chiêm ngưỡng vẻ đẹp của thiên nhiên mà tạo hóa đã ban tặng.
Việt Nam sở hữu tiềm năng lớn trong việc phát triển du lịch tâm linh nhờ vào nền văn hóa phong phú và bản sắc dân tộc độc đáo Nhu cầu tìm kiếm những giá trị tinh thần cao cả, đức tin, tín ngưỡng và tôn giáo của con người ngày càng gia tăng, tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển này.
Theo Dương Văn Sáu, Trưởng khoa Văn hóa Du lịch tại Đại học Văn Hóa Hà Nội, chiến lược phát triển du lịch của bất kỳ quốc gia nào cũng cần lấy người dân làm trung tâm Với hơn 90 triệu dân và thu nhập bình quân đầu người tăng hàng năm, nhu cầu du lịch tại Việt Nam ngày càng cao Đời sống tinh thần được chú trọng, dẫn đến sự gia tăng trong hoạt động du lịch tâm linh, nơi mà người Việt có thể vừa thư giãn vừa tìm hiểu về lịch sử, phong tục, tập quán và tín ngưỡng thông qua các di tích và lễ hội Do đó, phát triển du lịch tâm linh là một cách hiệu quả để thu hút du khách nội địa.
Việt Nam tự hào có gần 8.000 lễ hội truyền thống, trong đó nhiều lễ hội mang tầm quốc gia Cả nước sở hữu khoảng 40.000 khu di tích và thắng cảnh, chủ yếu tập trung ở các đền, chùa, miếu mạo và khu tưởng niệm, với hơn 3.000 địa danh được công nhận là di tích quốc gia Những di tích này không chỉ là nơi thờ cúng tổ tiên mà còn là trung tâm của các hoạt động văn hóa, tín ngưỡng và thể thao như tri ân anh hùng dân tộc, thiền, và yoga Tài sản văn hóa và tín ngưỡng phong phú này đã góp phần tạo nên bản sắc độc đáo của dân tộc Việt Nam, đồng thời làm phong phú thêm trải nghiệm du lịch tại đây.
Tâm linh và giá trị di sản văn hóa tín ngưỡng đã gắn bó với dân tộc Việt Nam suốt hàng ngàn năm Sự tồn tại của con người luôn đi đôi với tôn giáo tín ngưỡng, thể hiện qua nghệ thuật, lễ hội dân gian và bài học lịch sử Những phong tục như “Tháng Tám giỗ cha, tháng Ba giỗ mẹ” và “Dù ai đi ngược về xuôi, nhớ ngày giỗ Tổ mùng mười tháng Ba” nhắc nhở các thế hệ về công ơn của Đức thánh Trần, thánh Mẫu Liễu Hạnh và các Vua Hùng, khẳng định vai trò của di sản văn hóa trong đời sống dân gian người Việt.
Truyền thống và tín ngưỡng đóng vai trò quan trọng trong việc gìn giữ di sản văn hóa Du lịch tâm linh, cũng như các loại hình du lịch khác, sẽ phát triển bền vững khi lấy các giá trị cốt lõi, bao gồm di sản văn hóa và tín ngưỡng truyền thống, làm nền tảng Sự tham gia của người dân địa phương cũng là yếu tố quyết định cho sự thành công của ngành du lịch này.
2.1.3 Điều kiện kinh tế - xã hội
Kinh tế - xã hội Việt Nam đang có những chuyển biến tích cực, với kinh tế vĩ mô ổn định và môi trường đầu tư ngày càng cải thiện Việt Nam đã chuyển từ cơ cấu “dân số trẻ” sang “dân số vàng”, tạo ra cơ hội phát triển hiếm có trong lịch sử nhân khẩu học Với hơn 93 triệu dân, Việt Nam đứng thứ 14 thế giới về dân số, trong đó hơn 64 triệu người đang trong độ tuổi lao động Dự báo dân số sẽ vượt 100 triệu sau năm 2020, với mức sống và thu nhập ngày càng tăng, giúp thúc đẩy nhu cầu du lịch, đặc biệt là du lịch văn hóa tâm linh, khi nhận thức về văn hóa và giá trị truyền thống của giới trẻ đang được nâng cao.
Tháp dân số Việt Nam, 2018
Nền kinh tế Việt Nam tiếp tục duy trì đà tăng trưởng ổn định trong bối cảnh cạnh tranh thương mại quốc tế gay gắt, với tổng sản phẩm trong nước (GDP) năm 2018 đạt 7.08%, mức tăng cao nhất kể từ năm 2008.
Trong năm 2018, khu vực dịch vụ của nền kinh tế Việt Nam tăng trưởng 7.03%, đóng góp 42.7% vào tổng sản phẩm quốc nội (GDP) Doanh thu từ du lịch lữ hành đạt 3.7 nghìn tỷ đồng, tăng 3% so với năm trước Quy mô nền kinh tế theo giá hiện hành ước đạt 5,535.3 nghìn tỷ đồng, tăng 10.5% so với năm 2017 GDP bình quân đầu người cũng ghi nhận sự tăng trưởng mạnh mẽ, ước tính đạt 58.5 triệu đồng (tương đương 2,587 USD), tăng 198 USD so với năm trước.
Năm 2017, GDP bình quân đầu người tăng lên, cải thiện mức sống của người dân, dẫn đến nhu cầu du lịch văn hóa ở Việt Nam ngày càng trở nên cần thiết.
GDP theo giá hiện hành và GDP bình quân đầu người, 2013 – 2018
Nguồn: Tổng cục thống kê Đời sống vật chất của người dân ngày càng được nâng cao, dẫn đến sự chú trọng hơn vào đời sống tinh thần Nhu cầu du lịch tâm linh ở Việt Nam đang gia tăng, đặc biệt là trong số khách nội địa, khi mà tâm lý người Việt thường coi trọng tín ngưỡng và tâm linh Việc thăm viếng các công trình tôn giáo để thưởng ngoạn cảnh quan thanh bình và tham gia các hoạt động như nghe giảng kinh, tọa thiền, ăn chay, hay làm từ thiện đang trở thành xu hướng phổ biến trong cuộc sống hiện đại.
GDP theo giá hiện hành GDP bình quân đầu người
Kinh tế phát triển và thu nhập tăng cao đã khiến nhiều người sẵn sàng đóng góp cho việc xây dựng và sửa sang các công trình tôn giáo như đền chùa và nhà thờ Tại những khu vực có cộng đồng tôn giáo phát triển, các hộ gia đình thường tự nguyện đóng góp từ vài trăm đến hàng chục triệu đồng, bao gồm cả tiền mặt và hiện vật Việc xây dựng các công trình tôn giáo thường kéo dài trong nhiều năm, thể hiện tinh thần cộng đồng và sự gắn bó của người dân với tín ngưỡng.
Du lịch tâm linh không chỉ góp phần tích cực vào sự phát triển kinh tế - xã hội của vùng mà còn được thúc đẩy bởi nền kinh tế - xã hội phát triển Khi kinh tế - xã hội tiến bộ, con người ngày càng chú trọng đến đời sống tinh thần, dẫn đến việc họ dành nhiều thời gian và nguồn lực tài chính cho các hoạt động du lịch tâm linh.
Thực trạng phát triển du lịch văn hóa tâm linh ở Việt Nam
2.2.1 Du lịch văn hóa tâm linh kết hợp với tín ngưỡng
Du lịch tâm linh ở Việt Nam phản ánh tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên và tri ân bậc sinh thành, cùng với việc thờ các vị thần linh Những nhân vật này có thể là thật hoặc tưởng tượng, được người dân tin tưởng sẽ mang lại sự phù hộ cho cuộc sống Nhiên thần, như thần gió và thần mưa, là những vị thần thiên nhiên trong tâm thức con người Với truyền thống trồng lúa nước, người Việt Nam rất chú trọng đến thời tiết, vì nó ảnh hưởng lớn đến năng suất mùa vụ Do đó, họ thờ cúng nhiên thần với hy vọng đạt được vụ mùa bội thu.
Các điểm tôn giáo và tín ngưỡng đã chứng tỏ thế mạnh trong ngành du lịch, với nhiều lễ hội đặc sắc như lễ hội Thánh Gióng ở Hà Nội, lễ hội Tế Cá Ông tại Bình Thuận, lễ hội vía Bà Tây Ninh và lễ hội vía Bà núi Sam ở Châu Đốc Những sự kiện này không chỉ thu hút du khách mà còn góp phần bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân gian.
Tín ngưỡng thờ Mẫu là một trong những tín ngưỡng dân gian quan trọng nhất của người Việt, thể hiện sức sống bền bỉ và mãnh liệt trong tâm thức cộng đồng Du khách tham gia vào các hoạt động tâm linh liên quan đến tín ngưỡng này thường thực hiện các nghi thức tôn giáo như chiêm bái, cầu khấn, hầu đồng, và tham gia các lễ hội, tế lễ Họ còn có cơ hội thưởng thức các trò chơi dân gian, tham quan cảnh quan thiên nhiên, khám phá kiến trúc của đền, cũng như tìm hiểu về văn hóa, lịch sử và các giá trị di sản của địa phương.
Hiện tại, chưa có số liệu thống kê đầy đủ về lượng khách du lịch đến các địa danh và trung tâm tín ngưỡng thờ mẫu ở Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ Theo số liệu từ Tổng cục Du lịch, lượng khách đến Phủ Dày, một trong những trung tâm thờ mẫu lớn của Việt Nam, đã tăng từ 0,88 triệu người năm 2008 lên 0,92 triệu người năm 2012, tương ứng với mức tăng 1,8% Mặc dù con số này khá lớn, nhưng vẫn chưa phản ánh hết nhu cầu của du khách, vì còn nhiều địa danh thờ mẫu nổi tiếng khác như phủ Tây Hồ (Hà Nội), đền Cửa Ông (Quảng Ninh), đền Công đồng Bắc Lệ (Lạng Sơn), và đền Bà chúa kho (Bắc Ninh) cũng thu hút đông đảo du khách Tại Việt Nam, lượng khách hành hương và du lịch tâm linh gắn với tín ngưỡng thờ mẫu đứng thứ hai so với khách hành hương liên quan đến Phật giáo và đang có xu hướng gia tăng theo từng năm.
Năm 2012, trong tổng số 32,5 triệu khách du lịch nội địa, có khoảng 13,5 triệu lượt khách đến các điểm tâm linh như chùa, đền, phủ và tòa thánh, chiếm 41,5% tổng số lượt khách.
Năm 2012, một số điểm du lịch tâm linh nổi bật tại Việt Nam đã thu hút lượng khách lớn, trong đó Miếu Bà Chúa Xứ An Giang đón 3,6 triệu lượt khách, Chùa Hương 1,5 triệu, Chùa Bái Đính 2,1 triệu và Yên Tử 2,3 triệu lượt Mặc dù khách quốc tế đến Việt Nam chủ yếu với mục đích khác, nhưng trong tổng số 6,8 triệu lượt khách, khoảng 12% đã ghé thăm các điểm du lịch tâm linh.
Năm 2016, ngành du lịch Việt Nam đón tiếp 62 triệu du khách nội địa, trong đó du khách đến các địa điểm du lịch tâm linh chiếm một phần ba tổng số Du lịch tâm linh, đặc biệt là du lịch gắn với tín ngưỡng thờ Mẫu, được xem là sản phẩm tiềm năng cho các hãng lữ hành Giám đốc Công ty Du lịch Cầu Vồng nhấn mạnh sự phát triển của loại hình du lịch này.
Vũ Hoàng Ân cho biết rằng trong những năm gần đây, nhu cầu tổ chức tour lễ hội và tham quan các địa danh tâm linh nổi tiếng ngày càng tăng Để đáp ứng nhu cầu này, công ty đã phát triển các tuyến du lịch tâm linh Trước đây, người dân thường tự tổ chức chuyến đi, nhưng do gặp phải nhiều phiền phức như chèo kéo và "chặt chém", họ đã chuyển sang tìm đến các công ty du lịch chuyên nghiệp để đảm bảo an toàn cho chuyến đi của mình.
Những năm gần đây, Việt Nam cũng xuất hiện loại hình du lịch mới: du lịch thiền
Mặc dù còn mới mẻ, hình thức du lịch tâm linh tại Việt Nam đã chứng tỏ tiềm năng phát triển mạnh mẽ trong việc quảng bá văn hóa và bản sắc dân tộc Một ví dụ tiêu biểu là các khóa tu mùa hè tại chùa Hoằng Pháp, nơi du khách trải nghiệm cuộc sống của một Phật tử trong khoảng thời gian từ năm đến bảy ngày Tham gia khóa tu, du khách sẽ mặc áo lam, gửi lại các thiết bị công nghệ và đắm chìm trong thế giới Phật giáo với các hoạt động như thiền, tụng kinh, và nghe giảng pháp Hình thức này thu hút nhiều người, đặc biệt là giới trẻ, trong bối cảnh công nghệ đang chiếm lĩnh cuộc sống Bên cạnh đó, các tour du lịch thiền đến các thiền phái như Trúc Lâm cũng mang đến trải nghiệm thưởng ngoạn thiên nhiên và kiến trúc thiền viện, giúp du khách giải tỏa căng thẳng và tìm lại sự bình yên trong tâm hồn.
2.2.2 Du lịch văn hóa tâm linh gắn với tôn giáo
Du lịch văn hóa tâm linh gắn liền với tôn giáo là hoạt động tham quan các di tích và địa điểm tôn giáo, kết hợp với việc vãn cảnh, cúng bái và cầu nguyện Trong số đó, du lịch hành hương là một hình thức nổi bật và tiêu biểu tại Việt Nam, sẽ được phân tích và tìm hiểu cụ thể trong bài viết này.
Hành hương trong truyền thống Phật giáo là nghi thức thắp hương và lễ bái trước các tháp, điện Phật, nhưng ngày nay, khái niệm này đã mở rộng, thường được đồng nhất với du lịch văn hóa, đặc biệt là tham quan các di tích lịch sử tôn giáo Du lịch hành hương kết hợp việc tham quan những nơi linh thiêng như chùa, thiền viện, và miếu, nơi mà du khách thắp hương và cầu nguyện Những tour du lịch hành hương, đặc biệt về đất Phật, thường thu hút những người đã có giác ngộ tâm linh nhất định, với các điểm đến như Ấn Độ hay Mecca, nơi có các di tích quan trọng của Phật Thích Ca và Chúa Jesu Bài viết này sẽ tập trung vào khía cạnh tôn giáo trong du lịch hành hương.
Du lịch hành hương tại Việt Nam thường gắn liền với tôn giáo và đức tin, trong đó Phật giáo chiếm ưu thế với khoảng 90% tín đồ, đồng thời cũng tồn tại song song với các tôn giáo khác như Thiên Chúa giáo.
Cao đài, Hòa Hảo và triết lý phương Đông cùng các giá trị văn hóa tâm linh tại Việt Nam tạo nên những điểm đến hấp dẫn cho du lịch tâm linh Các công trình tôn giáo như chùa, tòa thánh và di tích lịch sử thu hút nhiều du khách, chủ yếu là những người theo đạo Phật, nhưng cũng có cả du khách Thiên Chúa giáo Những tour hành hương thường đưa du khách đến các địa điểm nổi tiếng như chùa Vĩnh Tràng, miếu bà Chúa Xứ và Thiền viện Trúc Lâm Phương Nam cho tín đồ Phật giáo, trong khi những nhà thờ như Đức Bà – Sài Gòn, Con Gà – Đà Lạt và Bảo Lộc – Lâm Đồng là lựa chọn lý tưởng cho tín đồ Công giáo.
Du lịch hành hương ở Việt Nam mang tính thời vụ, đặc biệt là trong khoảng thời gian Tết Nguyên Đán đến hết tháng Giêng Đây là thời điểm mà nhiều du khách lựa chọn để tham gia các tour hành hương, khi họ thường đến chùa chiền, miếu mạo để cầu xin bình an cho bản thân và gia đình Do đó, các tour du lịch hành hương vào dịp Tết thường thu hút đông đảo khách tham gia.
Du lịch hành hương là loại hình du lịch mang những nét tâm linh huyền bí nhất định
Du lịch hành hương không chỉ đơn thuần là tham quan cảnh đẹp, mà còn mang ý nghĩa sâu sắc đối với nhiều người Những người tham gia tour hành hương, đặc biệt là hành hương về đất Phật, thường tìm kiếm cơ hội để chiêm bái, vãng cảnh và cầu nguyện cho những điều tốt đẹp trong cuộc sống.
Đánh giá chung về thực trạng phát triển du lịch văn hóa tâm linh tại Việt Nam
Theo thống kê, khách du lịch tâm linh tại Việt Nam chiếm khoảng 40% tổng lượng khách du lịch, với các hoạt động chủ yếu như hành hương đến các điểm tâm linh, tham quan không gian cảnh quan và kiến trúc điêu khắc liên quan, cũng như tham gia lễ hội tín ngưỡng dân gian.
Việt Nam sở hữu tiềm năng to lớn để phát triển du lịch tâm linh nhờ vào bề dày văn hóa liên quan đến truyền thống, tôn giáo và tín ngưỡng Sự đa dạng và phong phú của các thắng tích tôn giáo cùng với số lượng lớn các tín ngưỡng và lễ hội dân gian diễn ra quanh năm trên toàn quốc càng làm nổi bật sức hấp dẫn của loại hình du lịch này.
Du lịch tâm linh đang trở thành một nhu cầu thiết yếu trong đời sống tinh thần của người dân Việt Nam, với hoạt động ngày càng chủ động và sâu sắc Sự phát triển mạnh mẽ trong kinh doanh và đầu tư vào lĩnh vực này được thể hiện qua quy mô và tính chất của các khu, điểm du lịch tâm linh Hiện nay, Việt Nam chứng kiến sự gia tăng đa dạng các điểm du lịch tâm linh trên khắp cả nước, nổi bật với các địa danh như Đền Hùng ở Phú Thọ, Yên Tử ở Quảng Ninh và Chùa Hương ở Hà Nội.
Du lịch tâm linh đang ngày càng được xã hội chú trọng và đánh giá cao về mặt kinh tế và xã hội Chính phủ cũng đang quan tâm hơn đến sự phát triển của loại hình du lịch này, coi đó là một giải pháp quan trọng để nâng cao đời sống tinh thần của người dân, đồng thời bảo tồn và phát huy những giá trị truyền thống cũng như nhân văn cao đẹp.
Phát triển cơ sở hạ tầng, hệ thống giao thông nhằm phục vụ khách du lịch tốt hơn
Các địa điểm du lịch văn hóa tâm linh ngày càng được quy hoạch rõ ràng, đồng thời vẫn giữ gìn truyền thống văn hóa tín ngưỡng Với sự phát triển kinh tế, các địa phương đã cải thiện hạ tầng giao thông, giúp việc tham quan trở nên dễ dàng và thu hút nhiều khách du lịch hơn Chùa Hương là một ví dụ tiêu biểu, với hệ thống đường xá được nâng cấp và cáp treo hỗ trợ du khách, cùng với các bậc thang lên động Hương Tích được tu sửa để thuận tiện cho việc di chuyển.
Việt Nam đang triển khai mô hình tour du lịch liên kết nhiều địa danh, tương tự như “Con đường của Thánh James” tại Tây Ban Nha, nhằm quảng bá du lịch văn hóa tâm linh Tổng Cục trưởng Tổng cục Du lịch Việt Nam, Nguyễn Văn Tuấn, cho biết Khu du lịch Tràng An - Bái Đính tại Ninh Bình là một trong những điểm du lịch tâm linh hấp dẫn, thu hút trung bình trên 4 triệu lượt khách mỗi năm nhờ vào việc phát triển du lịch dựa vào cộng đồng và khai thác những nét độc đáo của tỉnh.
Ninh Bình, Việt Nam đang phát triển các tuyến du lịch tâm linh kết nối nhiều tỉnh, thành phố Các tuyến du lịch nổi bật bao gồm Hà Nội - Côn Sơn, Kiếp Bạc (Hải Dương) - Đông Triều, Yên Tử (Quảng Ninh) - Tràng An, và Bái Đính (Ninh Bình) cùng với Chùa Hương.
Tuyến du lịch tâm linh nổi bật tại miền Bắc Việt Nam bao gồm các điểm đến hấp dẫn như Tam Chúc Ba Sao (Hà Nam), Tràng An và Bái Đính (Ninh Bình), Đền Trần (Nam Định), cùng với tuyến Kinh đô Việt cổ với Đền Hùng (Phú Thọ) và Hoàng Thành Thăng Long (Hà Nội).
- Cố đô Hoa Lư (Ninh Bình) - Thành nhà Hồ (Thanh Hóa) - Cố đô Huế (tỉnh Thừa Thiên Huế)
Việt Nam tổ chức gần 8000 lễ hội hàng năm, chủ yếu là các lễ hội dân gian phản ánh tín ngưỡng đặc trưng của từng vùng miền Những lễ hội này thu hút hàng ngàn lượt khách tham gia, điển hình như lễ hội chùa Hương năm 2018 với 1,5 triệu lượt khách Điều này cho thấy sự phát triển mạnh mẽ của du lịch tâm linh gắn liền với tín ngưỡng tại Việt Nam.
Mỗi lễ hội đều được tổ chức với quy mô lớn và nhận được sự hỗ trợ từ chính quyền địa phương, nhằm đảm bảo an ninh trật tự và mang lại trải nghiệm tốt nhất cho du khách.
Các lễ hội tại đền chùa ở Việt Nam ngày càng thu hút đông đảo du khách quốc tế, góp phần vào việc kết nối và quảng bá văn hóa đất nước đến bạn bè toàn cầu.
Du lịch văn hóa tâm linh đang ngày càng phát triển, đặc biệt là các khóa tu mùa hè thu hút nhiều bạn trẻ Tham gia khóa tu, các bạn trẻ sẽ tạm rời xa công nghệ, sinh hoạt theo nề nếp, và lắng nghe các bài thuyết giảng về Phật giáo Chùa Hoằng Pháp là một trong những địa điểm nổi tiếng cho loại hình du lịch này Những mô hình du lịch như vậy không chỉ mang lại trải nghiệm mới mẻ mà còn giúp du khách hiểu biết thêm về văn hóa, bản sắc và tín ngưỡng của các vùng miền trên khắp Việt Nam.
Các chính quyền địa phương đã hợp tác để phát triển du lịch bền vững, đặc biệt là trong lĩnh vực du lịch văn hóa tâm linh tại Việt Nam Một ví dụ điển hình là khu quần thể di tích Đông - Tây Yên Tử, thể hiện sự liên kết giữa tỉnh Quảng Ninh và tỉnh Bắc Giang.
Du lịch văn hóa tâm linh tại Việt Nam đang phát triển mạnh mẽ, thu hút đông đảo du khách trong nước và quốc tế Sự phát triển này không chỉ quảng bá hình ảnh du lịch địa phương mà còn đóng góp tích cực vào sự phát triển kinh tế của từng vùng và toàn quốc.
Du lịch văn hóa tâm linh, mặc dù đã đạt được nhiều thành tựu trong những năm qua, vẫn đang đối mặt với nhiều vấn đề cần giải quyết Ý thức của khách du lịch chưa cao, dẫn đến việc vi phạm thuần phong mỹ tục và nội quy tham quan, như mặc đồ không phù hợp tại các địa điểm linh thiêng Tình trạng chen lấn, xô đẩy trong các dịp lễ lớn như Giỗ Tổ Hùng Vương đã gây mất mỹ quan và giảm trải nghiệm cho du khách Hơn nữa, việc lạm dụng du lịch tâm linh với những hành động như đút tiền vào tay tượng hay lễ bái bằng của cải vật chất đang làm suy giảm bản sắc văn hóa dân tộc và tín ngưỡng của người Việt.
