TỔNG QUAN VỀ ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU
Tính cấp thiết của luận án
Trong lễ trao giải Nobel kinh tế năm 2017, giáo sư Richard Thaler đã nhấn mạnh rằng để đạt được kết quả tốt trong kinh tế, chúng ta cần ghi nhớ rằng con người không phải lúc nào cũng hành động một cách hợp lý Ông cho rằng các quyết định tài chính của chúng ta thường bị ảnh hưởng bởi những yếu tố cảm xúc và tâm lý, điều này có thể dẫn đến những lựa chọn không tối ưu.
Tài chính hành vi áp dụng kiến thức tâm lý học để giải thích các giao dịch trên thị trường tài chính mà lý thuyết tài chính chuẩn tắc không thể lý giải đầy đủ Hai giải Nobel kinh tế được trao cho Daniel Kahneman (2002) và Richard Thaler (2017) khẳng định vai trò quan trọng của tâm lý trong các quyết định kinh tế, cho thấy sự công nhận từ các nhà nghiên cứu hàng đầu thế giới về lĩnh vực này.
Nghiên cứu tâm lý chỉ ra rằng tâm trạng đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp thông tin, làm nổi bật các điểm chính, tạo động lực và là thước đo giá trị trong việc phán đoán và ra quyết định trong các tình huống không chắc chắn (Peters & cộng sự, 2006).
Trên thị trường chứng khoán Việt Nam, tâm trạng của nhà đầu tư có ảnh hưởng lớn đến giá cổ phiếu, với tỷ suất sinh lợi chứng khoán (TSSL) cao hơn thường đi kèm với tâm trạng tích cực, trong khi TSSL sụt giảm liên quan đến tâm trạng tiêu cực (Shu, 2010) Các yếu tố không liên quan trực tiếp đến chứng khoán như tâm trạng trước kỳ nghỉ (Ariel, 1990), thời tiết (Saunders, 1993), kết quả bóng đá (Edmans & cộng sự, 2007), và niềm tin về sự may rủi (Dowling & Lucey, 2005) cũng có thể tác động đến TSSL Lý thuyết triển vọng của Kahneman & Tversky (1979) nhấn mạnh rằng yếu tố tâm lý không thể bị xem nhẹ trong quyết định đầu tư, cho thấy rằng tâm trạng có thể ảnh hưởng đến mức độ thỏa dụng trong các tình huống không chắc chắn Mặc dù có nhiều nghiên cứu về ảnh hưởng của tâm trạng đến quyết định đầu tư, nhưng các nghiên cứu tương tự trên TTCK Việt Nam còn hạn chế, điều này làm nổi bật tính cấp thiết của luận án nhằm xác định sự tồn tại của các yếu tố không liên quan đến chứng khoán ảnh hưởng đến TSSL, từ đó đưa ra các khuyến nghị cho nhà đầu tư.
Sơ lược tình hình nghiên cứu liên quan đến luận án
Người Việt Nam hiện nay sử dụng song song cả lịch dương và lịch âm, trong đó lịch dương chủ yếu phục vụ cho các hoạt động hàng ngày Phong tục thờ cúng tổ tiên vào những ngày đầu và giữa tháng âm lịch vẫn giữ vị trí quan trọng trong văn hóa truyền thống Hai nghiên cứu của Nguyễn Hồi Loan (2006) và Nguyễn Hồi Loan & Nguyễn Thị Hải Yến (2008) cho thấy 90,3% người tham gia khảo sát cho rằng thờ cúng tổ tiên có ý nghĩa quan trọng trong đời sống tinh thần gia đình Hơn 70,1% người làm kinh doanh tin rằng có một thế giới dành cho linh hồn sau khi chết, và 85,7% người có trình độ Sau Đại học cho rằng linh hồn tổ tiên có thể nghe và hiểu lời cầu khấn của con cháu.
Tháng Bảy âm lịch được coi là tháng xui xẻo trong phong tục Á Đông, dẫn đến việc người dân thường né tránh thực hiện các công việc quan trọng như cưới hỏi và sinh con Tâm lý này thể hiện rõ ràng trong cách hành xử của họ, phản ánh quan niệm "có thờ có thiêng, có kiêng có lành".
Nghiên cứu của Lin và cộng sự (2006) chỉ ra rằng các yếu tố như du lịch (Rittichainuwat, 2011) và quyết định đầu tư vào tài sản lớn (Pooja, 2016) có thể bị ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố khác nhau Tại các quốc gia phương Tây, các nghiên cứu đã chứng minh rằng sự chuyển động chu kỳ của mặt trăng quanh trái đất có tác động đến sức khỏe con người (Criss & Marcum, 1981; Jongbloet, 1983; Law, 1986).
Cajochen & cộng sự, 2013; Smith, Croy & Waye 2014) và hành vi (Cunningham,
Nghiên cứu về ảnh hưởng của chu kỳ lịch âm đến tâm sinh lý, sức khỏe và hành vi của con người đã được thực hiện từ lâu, nhưng số lượng nghiên cứu liên quan đến tháng Bảy âm lịch và tác động của nó đến TSSL của TTCK Việt Nam vẫn còn hạn chế Vì vậy, luận án này sẽ tập trung vào việc phân tích hiệu ứng lịch âm, bao gồm cả chu kỳ lịch âm và tháng Bảy âm lịch, nhằm làm rõ ảnh hưởng của chúng đến TSSL của thị trường chứng khoán tại Việt Nam.
Thời tiết có tác động rõ rệt đến tâm trạng và hành vi xã hội của con người, với khoảng một phần ba dân số nhạy cảm với những thay đổi này Nghiên cứu của Saunders (1993) đã chỉ ra mối liên hệ giữa hành vi đầu tư chứng khoán và điều kiện thời tiết, đặc biệt tại New York trong giai đoạn 1927-1989 Ông phát hiện rằng những ngày nắng, với độ che phủ mây thấp, thường dẫn đến lợi nhuận cao hơn, trong khi những ngày nhiều mây lại gây ra tâm trạng bi quan, làm giảm lợi nhuận cổ phiếu Các nghiên cứu tiếp theo trên toàn cầu đã xác nhận ảnh hưởng của thời tiết đến tỷ suất sinh lời chứng khoán, mở rộng ý tưởng của Saunders.
Nghiên cứu của Lại Cao Mai Phương (2016, 2017) đã chỉ ra ảnh hưởng của biến động địa từ đến TSSL của VNIndex tại Việt Nam, nhưng chưa có nghiên cứu nào xác định mối liên hệ giữa các yếu tố thời tiết và TSSL của thị trường chứng khoán Việt Nam Do đó, luận án này mở rộng nghiên cứu để phân tích tác động của nhiều yếu tố trong hiệu ứng thời tiết đến TSSL của chứng khoán Việt Nam, bao gồm cả VNIndex, HNXIndex và các chỉ số ngành.
Trong nhiều thập kỷ qua, các nhà kinh tế truyền thống vẫn chưa lý giải thỏa đáng hiện tượng TSSL chứng khoán trước kỳ nghỉ lễ Nghiên cứu đầu tiên về hiệu ứng mùa vụ và kỳ nghỉ lễ trên TTCK được Fields công bố vào đầu những năm 1930, khi TTCK Mỹ vẫn giao dịch vào thứ Bảy Ông đã sử dụng dữ liệu từ năm 1915-1930 của chỉ số Dow-Jones để chứng minh rằng TSSL vào các ngày thứ Bảy cao hơn so với thứ Sáu và thứ Hai Hơn nữa, trước những ngày nghỉ lễ theo phong tục và tôn giáo, TSSL của cổ phiếu cũng cao hơn so với những ngày bình thường, cả về mặt kinh tế và thống kê Sau đó, nhiều nghiên cứu khác đã cung cấp bằng chứng về tâm lý, sinh lý và tâm sinh lý liên quan đến hiện tượng này.
Nghiên cứu về tác động của các kỳ nghỉ ngắn đến tâm trạng của người dân đã được thực hiện ở nhiều quốc gia phương Tây, cho thấy ảnh hưởng tích cực đối với cả nam và nữ Tại Việt Nam, các nghiên cứu của Truong Dong Loc (2012) và Trương Đông Lộc & cộng sự (2017) đã tổng hợp tác động của các kỳ nghỉ lễ đến TSSL VNIndex mà chưa phân tích riêng từng kỳ nghỉ Luận án này sẽ nghiên cứu tác động cụ thể của từng kỳ nghỉ lễ đến TSSL của thị trường chứng khoán Việt Nam, bao gồm VNIndex, HNXIndex và các chỉ số của sáu ngành khác nhau.
Mục tiêu nghiên cứu của luận án
Mục tiêu của luận án là nghiên cứu “Hiệu ứng kỳ nghỉ, thời tiết, lịch âm đến tỷ suất sinh lợi chứng khoán Việt Nam”, dựa trên lý thuyết liên kết tâm trạng nhà đầu tư với quyết định chứng khoán và các đặc điểm liên quan đến ba hiệu ứng này tại Việt Nam Tác giả tập trung giải quyết các mục tiêu cụ thể dựa trên ý nghĩa thực tiễn, khoảng trống nghiên cứu và dữ liệu thu thập trong 10 năm (từ 28/9/2007 đến 29/9/2017).
Nghiên cứu này nhằm xác định mối liên hệ giữa các hiệu ứng như kỳ nghỉ, thời tiết và lịch âm với tỷ suất sinh lợi (TSSL) của thị trường chứng khoán Việt Nam trong vòng 10 năm qua Cần phân tích xem các yếu tố đại diện cho từng hiệu ứng có ảnh hưởng đến TSSL hay không, và hướng tác động của chúng là thuận chiều hay ngược chiều Bên cạnh đó, nghiên cứu cũng sẽ chỉ ra những điểm khác biệt của Việt Nam trong mối quan hệ này so với các nghiên cứu trước đây.
Nghiên cứu này xác định mối liên hệ giữa ba hiệu ứng: kỳ nghỉ, thời tiết và lịch âm, cùng với TSSL của TTCK Việt Nam trong 10 năm qua, đồng thời xem xét xu hướng ngắn hạn của từng chỉ số chứng khoán Khi kết hợp cả ba hiệu ứng trong một mô hình tổng hợp, nghiên cứu đặt ra câu hỏi liệu các yếu tố đại diện cho từng hiệu ứng có ảnh hưởng đến TSSL của TTCK Việt Nam hay không Hướng tác động của các yếu tố này đến TSSL chứng khoán trong mô hình tổng hợp so với mô hình riêng lẻ liệu có nhất quán hay có mâu thuẫn? Cuối cùng, mối liên hệ giữa các hiệu ứng này và TSSL theo ngành cũng được phân tích trong bối cảnh Việt Nam.
Sau khi xác định các mối liên hệ, luận án đề xuất những khuyến nghị cho nhà đầu tư, nhà phát hành và nhà quản lý tại Việt Nam nhằm giảm thiểu tác động của ba hiệu ứng này đến tính thanh khoản của thị trường chứng khoán Việt Nam.
Phương pháp nghiên cứu của luận án
Luận án nghiên cứu sử dụng dữ liệu giá đóng cửa hàng ngày từ 28/9/2007 đến 29/9/2017 cho tám chỉ số, bao gồm VNIndex, HNXIndex và sáu chỉ số ngành như Bất động sản, Công nghiệp, Dầu khí, Dịch vụ tiêu dùng, Ngân hàng và Nguyên vật liệu Dữ liệu trong 10 năm được chọn nhằm đảm bảo tính chính xác và độ lớn phản ánh hiệu ứng thời tiết Để đạt được mục tiêu nghiên cứu, tác giả đã xây dựng quy trình nghiên cứu cho từng hiệu ứng, bắt đầu với mô hình hiệu ứng kỳ nghỉ lễ, trong đó sử dụng bốn biến để kiểm soát hiệu ứng ngày trong tuần và các biến đại diện cho bốn đợt nghỉ lễ tại Việt Nam Kết quả từ mô hình này đã loại bỏ các biến kiểm soát trước khi tiến hành hồi quy cho mô hình hiệu ứng thời tiết, nhằm xác định khu vực thời tiết có ảnh hưởng lớn đến TSSL chứng khoán.
TSSL chứng khoán Việt Nam được phân tích qua đặc điểm nhà đầu tư và các nghiên cứu trước, xác định TP.HCM là khu vực sử dụng các biến thời tiết như nhiệt độ, lượng mưa và độ ẩm Các biến này được hồi quy riêng để tìm ra tác động đến TSSL chứng khoán Chỉ những biến có ý nghĩa thống kê trong hồi quy được chọn làm đại diện cho hiệu ứng thời tiết Mô hình hiệu ứng thời tiết đến TSSL bao gồm các biến đại diện cho hiệu ứng thời tiết, hiệu ứng kỳ nghỉ và hiệu ứng ngày trong tuần Tương tự, mô hình hiệu ứng lịch âm cũng áp dụng quy trình hồi quy để lọc các biến đại diện, bao gồm hiệu ứng kỳ nghỉ, hiệu ứng lễ và hiệu ứng ngày trong tuần.
Kết quả hồi quy từ các mô hình cho thấy các biến đại diện cần thiết để xây dựng mô hình hiệu ứng kỳ nghỉ, thời tiết và lịch âm ảnh hưởng đến TSSL của thị trường chứng khoán Việt Nam Mô hình tổng hợp này nghiên cứu ba hiệu ứng khác nhau đối với TSSL, xét trên hai khía cạnh: TSSL chứng khoán không phân biệt xu hướng ngắn hạn và TSSL khi xu hướng ngắn hạn của chứng khoán là tích cực hoặc tiêu cực.
Hai đường trung bình động quan trọng trong phân tích chứng khoán là đường trung bình động ngắn hạn 10 ngày (MA10) và đường trung bình dài hạn 200 ngày (MA200), được xây dựng dựa trên tỷ suất sinh lợi (TSSL) của từng chỉ số Để đánh giá tác động của ba hiệu ứng đến TSSL chứng khoán, chúng tôi áp dụng mô hình hồi quy tổng hợp với toàn bộ dữ liệu nghiên cứu Đồng thời, để phân tích ảnh hưởng của các hiệu ứng này khi xu hướng ngắn hạn của chứng khoán là tích cực hoặc tiêu cực, chúng tôi cũng sử dụng hai nhóm dữ liệu, trong đó nhóm dữ liệu có MA10 lớn hơn MA200.
Khi MA10 lớn hơn MA200 (MA10>MA200), xu hướng ngắn hạn của chứng khoán được coi là tích cực, trong khi MA10 nhỏ hơn MA200 (MA10
