Giáo trình Bệnh học thuỷ sản đại cương cung cấp cho sinh viên những kiến thức cơ bản về bệnh trên động vật thuỷ sản, các biện pháp phòng ngừa tổng hợp, nghiên cứu các bệnh trên động vật thuỷ sản như: bệnh vi khuẩn, bệnh virus, bệnh nấm và ký sinh trùng, bệnh do phi sinh vật. Mời các bạn cùng tham khảo!
NHỮNG KHÁI NIỆM CƠ BẢN VỀ BỆNH THỦY SẢN
Đặc điểm và phân loại bệnh ở động vật thuỷ sản
Những khái niệm cơ bản về bệnh truyền nhiễm
Một số quá trình bệnh lý cơ bản
Bài 2: NHỮNG NÉT CƠ BẢN VỀ
NGHIÊN CỨU BỆNH THỦY SẢN
1 Nguyên nhân và điều kiện phát sinh bệnh
2 Phương pháp thu và bảo quản mẫu bệnh cá, tôm
3 Phương pháp chẩn đoán và phát hiện bệnh trên cá, tôm
Thi kết thúc học phần 1 0 0 1
BÀI 1 NHỮNG KHÁI NIỆM CƠ BẢN VỀ BỆNH THỦY SẢN
Bài học này giúp sinh viên nắm vững các khái niệm cơ bản về bệnh trên động vật thủy sản, từ đó nhận diện được những bệnh thường gặp Để tiếp cận hiệu quả, sinh viên cần có kiến thức nền tảng vững chắc về Vi sinh đại cương.
Kiến thức: Khái quát về quá trình phát sinh và phát triển, đặc điểm của vi sinh vật gây bệnh trên động vật thủy sản
Kỹ năng cần thiết bao gồm việc thành thạo trong việc nhận diện và phân tích các quá trình gây bệnh do vi sinh vật ảnh hưởng đến động vật thủy sản, cũng như khả năng phân biệt các quá trình bệnh lý cơ bản.
Năng lực tự chủ và trách nhiệm: Phát triển ý thức trung thực, khách quan trong nghiên cứu về vi sinh vật gây bệnh trên động vật thủy sản
1 Đặc điểm và phân loại bệnh ở động vật thuỷ sản
Khi cơ thể động vật bị tấn công bởi các yếu tố bên ngoài hoặc bên trong, có thể là hữu sinh hoặc vô sinh, dẫn đến rối loạn, ngừng trệ hoặc phá hủy các hoạt động sống, thì động vật đó được coi là đang bị bệnh.
Có thể định nghĩa bệnh theo những cách như sau:
Bệnh là dấu hiệu cho thấy cơ thể sinh vật đang trải qua trạng thái bất thường do sự thay đổi tiêu cực từ môi trường xung quanh Những cơ thể có khả năng thích ứng với những biến đổi này sẽ tồn tại, trong khi những cơ thể không thích ứng sẽ mắc bệnh và có nguy cơ tử vong.
Bệnh được định nghĩa là bất kỳ sự bất thường nào trong cấu tạo và chức năng của cơ thể sinh vật Sự phát sinh bệnh không chỉ do sự lây nhiễm mầm bệnh mà còn liên quan đến các vấn đề về môi trường và dinh dưỡng.
Bệnh ở động vật, đặc biệt là động vật thuỷ sản, là tình trạng bất thường của cơ thể khi một hoặc nhiều chức năng bị rối loạn hoặc ngừng hoạt động Sự phát sinh bệnh tật này có thể do các yếu tố vô sinh như môi trường và dinh dưỡng, hoặc các tác nhân hữu sinh như virus, vi khuẩn, nấm và ký sinh trùng.
- Theo định nghĩa của OIE (World Organization for Animal Health) thì
“Bệnh là sự lây nhiễm một hoặc nhiều tác nhân sinh học gây ra dấu hiệu lâm sàng hoặc không có dấu hiệu lâm sàng”
Khi động vật thủy sản mắc bệnh, chúng thường biểu hiện qua các dấu hiệu như hoạt động không bình thường, kém ăn hoặc bỏ ăn, và thay đổi màu sắc cơ thể Ngoài ra, chúng cũng có thể chậm lớn, yếu và gầy Nếu bệnh gây rối loạn hoặc phá hủy các cơ quan quan trọng như hô hấp, tuần hoàn, tiêu hóa và thần kinh, tình trạng bệnh có thể trở nên nghiêm trọng và dẫn đến cái chết.
1.2 Phân loại bệnh ở động vật thuỷ sản a Căn cứ vào nguyên nhân gây bệnh
Dựa vào tác nhân gây bệnh và biểu hiện của bệnh trên động vật thuỷ sản có thể phân biệt như sau:
Bệnh do tác nhân gây bệnh là sinh vật
Bệnh do sinh vật ký sinh là những bệnh do các tác nhân ký sinh sống trên hoặc bên trong cơ thể động vật thủy sản Các sinh vật này có thể được chia thành hai loại chính.
Bệnh do vi sinh vật (virus, vi khuẩn, nấm) gọi là bệnh truyền nhiễm và có khả năng gây chết rất cao và lây lan trên diện rộng
Bệnh do ký sinh trùng (Protozoa, giun sán, giáp xác)
Bệnh do sinh vật khác nhưng không có hiện tượng ký sinh gây hại cho động vật thủy sản thông qua việc tiết ra các chất độc hại, chẳng hạn như tảo độc, hoặc bằng cách sử dụng động vật thủy sản làm thức ăn.
Bệnh do yếu tố vô sinh
Bệnh ở động vật thuỷ sản do yếu tố môi trường như nhiệt độ, độ mặn, pH và độ trong nước có thể gây hại nghiêm trọng Các yếu tố thủy hóa, bao gồm khí độc như NH3, NO2, H2S, cùng với các chỉ số như COD, DO, độ cứng và độ kiềm, cũng đóng vai trò quan trọng Ngoài ra, sự hiện diện của kim loại nặng và thuốc bảo vệ thực vật khi vượt quá giới hạn an toàn sẽ ảnh hưởng xấu đến sức khỏe của động vật thuỷ sản, thậm chí dẫn đến tử vong.
Yếu tố dinh dưỡng đóng vai trò quan trọng trong sức khỏe, vì sự thiếu hụt hoặc thừa thãi các thành phần như đạm, đường, chất béo, vitamin và khoáng chất có thể dẫn đến nhiều loại bệnh Cụ thể, tình trạng thiếu khoáng và vitamin như vitamin C, B có thể gây ra những vấn đề sức khỏe nghiêm trọng.
Bệnh do yếu tố di truyền ở động vật thủy sản xảy ra do biến đổi gen trong bộ nhiễm sắc thể và có thể truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác Hiện tượng đồng huyết có thể dẫn đến thoái hóa giống, làm gia tăng nguy cơ mắc bệnh.
- Cảm nhiễm đơn thuần: ĐVTS bị bệnh do một loại tác nhân gây bệnh xâm nhập ký sinh ở trên hay trong cơ thể sinh vật
- Cảm nhiễm hỗn hợp : ĐVTS bị bệnh do 2 hoặc nhiều tác nhân đồng thời gây bệnh trên động vật thuỷ sản
Cảm nhiễm tiếp tục là tình trạng nghiêm trọng ở động vật thủy sản (ĐVTS), khi mà bệnh tật do cảm nhiễm ban đầu có thể tạo ra những vết thương trên cơ thể Những vết thương này không chỉ là điểm yếu mà còn là cơ hội cho các tác nhân gây bệnh khác xâm nhập, làm cho tình trạng bệnh trở nên nặng nề hơn và khó khăn trong việc điều trị.
Cá bị xay xác do ký sinh trùng tấn công trên da, mang hoặc các cơ quan khác, tạo điều kiện cho vi khuẩn và nấm xâm nhập, gây ra các bệnh lý nghiêm trọng.
Cảm nhiễm tái phát xảy ra khi động vật thủy sản (ĐVTS) đã khỏi bệnh nhưng không có khả năng miễn dịch, trong khi tác nhân gây bệnh vẫn tồn tại ở dạng tiềm sinh Khi gặp điều kiện thuận lợi như sức khỏe của tôm cá suy giảm, môi trường ô nhiễm hoặc sự thay đổi thời tiết, bệnh có thể tái phát Việc xác định vị trí hiện diện và phạm vi gây hại của bệnh là rất quan trọng trong quá trình quản lý và phòng ngừa.
NHỮNG NÉT CƠ BẢN VỀ NGHIÊN CỨU BỆNH THỦY SẢN 16 1 Nguyên nhân và điều kiện phát sinh bệnh
Nguyên nhân gây bệnh
Nguyên nhân gây bệnh là yếu tố quyết định sự xuất hiện của một bệnh Tuy nhiên, không phải lúc nào tác nhân gây bệnh cũng dẫn đến sự phát bệnh, vì còn nhiều yếu tố khác ảnh hưởng đến quá trình này.
- Phụ thuộc vào độc lực của tác nhân gây bệnh
- Phụ thuộc vào số lượng của tác nhân gây bệnh
- Phụ thuộc vào con đường xâm nhập của các tác nhân gây bệnh đến cơ thể ký chủ
Trên động vật thuỷ sản nguyên nhân gây bệnh có thể kể đến các tác nhân sau:
- Tác nhân gây bệnh là virus, vi khuẩn, nấm, ký sinh trùng có kích thước siêu vi, hiển vi hoặc có thể nhận biết được bằng mắt thường
Tác nhân gây hại trong môi trường nước là những sinh vật không ký sinh, nhưng chúng tiết ra các chất độc có khả năng kích thích và gây rối loạn hoạt động của các cơ quan như hệ thần kinh, hô hấp và tuần hoàn, ví dụ như độc tố từ tảo, từ đó dẫn đến các bệnh lý.
- Tác nhân gây bệnh là các yếu tố môi trường như nhiệt độ, pH, các loại khí độc như NH , H S, NO ,
Thiếu hụt các chất dinh dưỡng quan trọng như vitamin, khoáng chất và axit béo trong khẩu phần ăn của động vật thủy sản có thể gây ra những vấn đề nghiêm trọng cho sức khỏe của chúng.
Phương pháp thu và bảo quản mẫu bệnh cá, tôm
Phương pháp chẩn đoán và phát hiện bệnh trên cá, tôm
Thi kết thúc học phần 1 0 0 1
BÀI 1 NHỮNG KHÁI NIỆM CƠ BẢN VỀ BỆNH THỦY SẢN
Bài học này giúp sinh viên nắm vững khái niệm cơ bản về bệnh lý trên động vật thủy sản, từ đó phân biệt được các bệnh thường gặp trong lĩnh vực này Để tiếp cận hiệu quả, sinh viên cần có kiến thức nền tảng vững chắc từ môn Vi sinh đại cương.
Kiến thức: Khái quát về quá trình phát sinh và phát triển, đặc điểm của vi sinh vật gây bệnh trên động vật thủy sản
Kỹ năng thành thạo trong việc nhận diện và phân tích các quá trình gây bệnh do vi sinh vật trên động vật thủy sản là rất quan trọng Người thực hiện cần phân biệt rõ các quá trình bệnh lý cơ bản để có thể áp dụng các biện pháp phòng ngừa và điều trị hiệu quả.
Năng lực tự chủ và trách nhiệm: Phát triển ý thức trung thực, khách quan trong nghiên cứu về vi sinh vật gây bệnh trên động vật thủy sản
1 Đặc điểm và phân loại bệnh ở động vật thuỷ sản
Khi cơ thể động vật bị tấn công bởi các yếu tố khác nhau, bao gồm cả yếu tố hữu sinh và vô sinh, thì các hoạt động sống của chúng có thể bị rối loạn, ngừng trệ hoặc bị phá huỷ Điều này dẫn đến tình trạng bệnh tật ở động vật.
Có thể định nghĩa bệnh theo những cách như sau:
Bệnh là sự phản ánh của cơ thể trước những thay đổi tiêu cực từ môi trường xung quanh Những sinh vật có khả năng thích ứng sẽ tồn tại, trong khi những cơ thể không thích ứng sẽ gặp phải bệnh tật và có nguy cơ tử vong.
Bệnh được định nghĩa là bất kỳ sự bất thường nào trong cấu tạo và chức năng của cơ thể sinh vật Sự phát sinh của bệnh không chỉ do mầm bệnh lây nhiễm mà còn liên quan đến các vấn đề về môi trường và dinh dưỡng.
Bệnh ở động vật, đặc biệt là động vật thuỷ sản, là tình trạng bất thường của cơ thể khi một hoặc nhiều chức năng bị rối loạn hoặc ngừng hoạt động Tình trạng này xảy ra dưới tác động của các yếu tố vô sinh như môi trường và dinh dưỡng, hoặc các yếu tố hữu sinh bao gồm virus, vi khuẩn, nấm và ký sinh trùng.
- Theo định nghĩa của OIE (World Organization for Animal Health) thì
“Bệnh là sự lây nhiễm một hoặc nhiều tác nhân sinh học gây ra dấu hiệu lâm sàng hoặc không có dấu hiệu lâm sàng”
Khi động vật thủy sản bị bệnh, chúng thường có các biểu hiện như hoạt động không bình thường, kém ăn hoặc bỏ ăn, và thay đổi màu sắc cơ thể Ngoài ra, các dấu hiệu khác bao gồm chậm lớn, yếu và gầy Nếu bệnh ảnh hưởng đến các cơ quan quan trọng như hô hấp, tuần hoàn, tiêu hóa và thần kinh, tình trạng sẽ trở nên nghiêm trọng và có thể dẫn đến cái chết của động vật.
1.2 Phân loại bệnh ở động vật thuỷ sản a Căn cứ vào nguyên nhân gây bệnh
Dựa vào tác nhân gây bệnh và biểu hiện của bệnh trên động vật thuỷ sản có thể phân biệt như sau:
Bệnh do tác nhân gây bệnh là sinh vật
Bệnh do sinh vật ký sinh là những bệnh thường gặp ở động vật thủy sản, do các tác nhân ký sinh sống trên hoặc bên trong cơ thể chúng Các sinh vật này có thể được phân loại thành hai loại chính.
Bệnh do vi sinh vật (virus, vi khuẩn, nấm) gọi là bệnh truyền nhiễm và có khả năng gây chết rất cao và lây lan trên diện rộng
Bệnh do ký sinh trùng (Protozoa, giun sán, giáp xác)
Bệnh do sinh vật khác không có hiện tượng ký sinh gây hại cho động vật thuỷ sản thông qua việc tiết ra các chất độc, như tảo độc, hoặc thông qua việc sử dụng động vật thuỷ sản làm thức ăn.
Bệnh do yếu tố vô sinh
Yếu tố môi trường như nhiệt độ, độ mặn, pH và độ trong nước, cùng với các chỉ số thủy hóa như khí độc (NH3, NO2, H2S), COD, DO, độ cứng và độ kiềm, đều có ảnh hưởng lớn đến sức khỏe của động vật thủy sản Khi các yếu tố này nằm ngoài giới hạn thích hợp, chúng có thể gây hại hoặc thậm chí dẫn đến cái chết cho các loài thủy sản Ngoài ra, dư lượng kim loại nặng và thuốc bảo vệ thực vật cũng là những yếu tố nguy hiểm cần được kiểm soát để bảo vệ môi trường sống của động vật thủy sản.
Yếu tố dinh dưỡng đóng vai trò quan trọng trong sức khỏe, vì sự thiếu hụt hoặc thừa thãi các thành phần dinh dưỡng như đạm, đường, chất béo, vitamin và khoáng chất có thể dẫn đến nhiều bệnh lý Cụ thể, tình trạng thiếu khoáng chất và vitamin như vitamin C, vitamin B có thể gây ra những ảnh hưởng tiêu cực đến cơ thể.
Bệnh do yếu tố di truyền ở động vật thủy sản xuất phát từ biến đổi gen trong bộ nhiễm sắc thể, có khả năng truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác Một ví dụ điển hình là hiện tượng đồng huyết, dẫn đến thoái hóa giống Bệnh cũng có thể được phân loại dựa trên tính chất cảm nhiễm của nó.
- Cảm nhiễm đơn thuần: ĐVTS bị bệnh do một loại tác nhân gây bệnh xâm nhập ký sinh ở trên hay trong cơ thể sinh vật
- Cảm nhiễm hỗn hợp : ĐVTS bị bệnh do 2 hoặc nhiều tác nhân đồng thời gây bệnh trên động vật thuỷ sản
Cảm nhiễm tiếp tục là tình trạng mà động vật thủy sản (ĐVTS) mắc bệnh do cảm nhiễm ban đầu, khiến cho các vết thương trên cơ thể chúng trở thành cổng xâm nhập cho các tác nhân gây bệnh khác Điều này không chỉ làm gia tăng mức độ nghiêm trọng của bệnh mà còn khiến việc điều trị trở nên khó khăn hơn.
Cá có thể bị xay xác do sự tấn công của ký sinh trùng trên da, mang hoặc các cơ quan khác, điều này tạo điều kiện cho vi khuẩn và nấm xâm nhập, gây ra các bệnh lý nghiêm trọng.
Cảm nhiễm tái phát xảy ra khi động vật thủy sản (ĐVTS) đã khỏi bệnh nhưng không có khả năng miễn dịch, với tác nhân gây bệnh vẫn tồn tại ở dạng tiềm sinh Khi gặp điều kiện thuận lợi như sức khỏe của tôm cá suy giảm, môi trường ô nhiễm hoặc thay đổi thời tiết, bệnh có thể tái phát Việc xác định vị trí hiện diện và phạm vi gây hại của bệnh là rất quan trọng trong quản lý và phòng ngừa.
