Lịch sử nghiên cứu vấn đề
2.1 Những nghiên cứu về dạy học truyện dân gian trong nhà trường phổ thông
Dạy học truyện dân gian trong trường phổ thông là một chủ đề đã được nhiều tác giả như Nguyễn Viết Chữ, Hoàng Tiến Tựu và Bùi Mạnh Nhị nghiên cứu Các công trình này nhấn mạnh cách tiếp cận tác phẩm truyện dân gian và phương pháp giảng dạy phù hợp với đặc trưng thể loại, nhằm tạo hứng thú cho học sinh trong việc học tập và đọc truyện, từ đó mang lại giá trị thực tiễn cho việc giáo dục.
Tác giả Hoàng Tiến Tựu trong tác phẩm "Bình giảng truyện dân gian" (NXB Giáo dục, 1994) nhấn mạnh rằng việc hiểu rõ đặc trưng thể loại là điều cần thiết khi nghiên cứu phương pháp dạy học truyện dân gian, vì nó ảnh hưởng đến cách xây dựng và tổ chức thế giới nghệ thuật của tác phẩm Ông cũng chỉ ra một số yếu tố quan trọng cần lưu ý trong việc bình giảng truyện dân gian, bao gồm chủ đề, cốt truyện, nhân vật, không gian, thời gian và địa điểm.
Tác giả Nguyễn Xuân Lạc đã đề xuất mô hình tiếp cận truyện truyền thuyết và cổ tích trong giảng dạy văn học dân gian, nhấn mạnh rằng nhân vật và sự kiện lịch sử là hai yếu tố quan trọng trong truyện truyền thuyết Nhân vật trong truyện truyền thuyết là hình ảnh lịch sử được tái hiện, không phải là nhân vật hư cấu như trong cổ tích Giáo viên cần phân tích mối liên hệ giữa nhân vật và sự kiện lịch sử, vì nhân vật chính là trung tâm của sự kiện đó Đối với truyện cổ tích, Nguyễn Xuân Lạc chỉ ra sáu phương diện đặc trưng: cấu trúc cốt truyện, mô típ nghệ thuật, câu văn vần, thời gian và không gian nghệ thuật, không khí truyện, và sự vận động của truyện trong đời sống Tuy nhiên, không phải tất cả các truyện cổ tích đều có đầy đủ sáu yếu tố này Tác giả Đỗ Bình Trị cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của việc nắm bắt đặc trưng thể loại trong phân tích truyện dân gian, cung cấp các thao tác và kỹ năng cần thiết cho giáo viên, nhằm cải tiến phương pháp giảng dạy văn học dân gian tại trường phổ thông.
Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng việc dạy học truyện dân gian trong trường phổ thông đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển năng lực học sinh Tuy nhiên, hầu hết các tác giả tập trung vào hoạt động bình giảng của giáo viên mà ít chú ý đến việc đọc hiểu của học sinh Mặc dù có sự đồng thuận về việc nắm vững đặc điểm thể loại giúp định hướng khai thác giá trị nội dung và nghệ thuật của truyện dân gian, quy trình phân tích mà họ đề xuất chủ yếu phù hợp với sinh viên đại học và chưa thực sự đáp ứng nhu cầu của học sinh lớp 6, những người vừa chuyển tiếp từ cấp Tiểu học.
2.2 Những nghiên cứu về dạy học truyện dân gian trong chương trình Ngữ văn trung học cơ sở theo định hướng phát triển năng lực
Các nghiên cứu về dạy học truyện dân gian trong chương trình Ngữ văn trung học cơ sở tập trung vào việc giáo viên tổ chức các hoạt động học tập nhằm khuyến khích học sinh chủ động tìm hiểu và thu thập thông tin Qua đó, học sinh tự lực lĩnh hội tri thức và phát triển kỹ năng đọc truyện dân gian phù hợp với đặc trưng của thể loại này.
Tác giả Nguyễn Thị Bích Hường trong cuốn "Dạy học truyền thuyết và cổ tích theo đặc trưng thể loại cho học sinh lớp 6" (NXB Thái Nguyên, 2015) đã kế thừa các nghiên cứu trước đó và áp dụng lý thuyết dạy học hiện đại để xác định phương hướng tổ chức truyện dân gian theo cụm văn bản Bà nhấn mạnh rằng việc tổ chức dạy học văn bản đầu tiên trong mỗi cụm là rất quan trọng, vì đây là bước khởi đầu giúp học sinh khám phá các truyện dân gian cùng thể loại Quan điểm này không chỉ hỗ trợ việc dạy đọc hiểu mà còn góp phần hình thành năng lực cho học sinh.
Nhiều luận án Tiến sĩ và Thạc sĩ đã nghiên cứu về việc giảng dạy truyện dân gian trong chương trình Ngữ văn trung học cơ sở, tập trung vào việc phát triển năng lực cho học sinh Những nghiên cứu này không chỉ góp phần nâng cao chất lượng giảng dạy mà còn giúp học sinh hiểu sâu hơn về giá trị văn hóa và nghệ thuật của truyện dân gian.
Luận văn Thạc sĩ Ngữ văn của Nguyễn Văn Nại (2004) tại Đại học Sư phạm Hà Nội nghiên cứu nội dung và phương pháp đọc- hiểu các tác phẩm tự sự dân gian, đặc biệt là truyền thuyết và cổ tích trong chương trình Ngữ văn Trung học sơ sở Tác giả đề xuất các biện pháp tổ chức dạy học đọc- hiểu cho truyện truyền thuyết và cổ tích trong chương trình Ngữ văn lớp 6, nhằm giúp học sinh có định hướng học tập đúng đắn Những phương pháp này không chỉ phát huy kỹ năng sẵn có của học sinh mà còn hình thành các kỹ năng đọc- hiểu truyện dân gian theo đặc trưng thể loại.
Luận án của Nguyễn Thị Tuyết Nga (2020) tại Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam đã làm rõ vai trò quan trọng của việc rèn luyện kỹ năng đọc hiểu truyền thuyết cho học sinh lớp 6, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục và phát triển tư duy cho học sinh.
Bài viết trình bày mối quan hệ giữa đặc điểm thể loại truyền thuyết và kỹ năng đọc hiểu thể loại này trong trường trung học cơ sở, nhằm phát triển năng lực người học Tác giả đề xuất phương pháp tổ chức dạy học đọc hiểu truyện truyền thuyết cho học sinh lớp 6, phù hợp với yêu cầu phát triển năng lực Đây là tài liệu tham khảo hữu ích cho giáo viên trong việc giảng dạy truyện dân gian theo chương trình Ngữ văn 2018.
Các nghiên cứu hiện có chủ yếu tập trung vào việc dạy học truyện dân gian trong chương trình Ngữ văn trung học cơ sở, nhấn mạnh đặc trưng thể loại và phát triển năng lực của học sinh Tuy nhiên, các công trình này chủ yếu chỉ dừng lại ở việc hình thành và phát triển năng lực đọc hiểu truyện dân gian, mà chưa đề cập đến việc tích hợp dạy các hoạt động đọc, viết, nói và nghe.
Chương trình Ngữ văn 2018 nhấn mạnh việc dạy học thông qua các hoạt động đọc, viết, nói và nghe để phát triển phẩm chất và năng lực cho học sinh, đặc biệt là năng lực ngôn ngữ và văn học Mục tiêu không chỉ là trang bị kiến thức mà còn là rèn luyện kỹ năng thực hành, giúp học sinh hiểu văn bản, viết đúng ngữ pháp, và giao tiếp một cách rõ ràng, mạch lạc Sự thiếu hụt trong năng lực này được xem là "khoảng trống" mà chúng tôi muốn nghiên cứu và khai thác, nhằm đề xuất các phương pháp dạy học truyện dân gian cho học sinh lớp 6, từ đó hình thành các kỹ năng đọc, viết, nói và nghe hiệu quả.
Mục đích nghiên cứu
Để dạy học truyện dân gian Việt Nam cho học sinh lớp 6 theo định hướng phát triển năng lực, cần đề xuất các biện pháp cụ thể tập trung vào năng lực ngôn ngữ và năng lực văn học Việc này nhằm triển khai hiệu quả yêu cầu của chương trình Ngữ văn 2018, giúp học sinh không chỉ hiểu biết về văn hóa dân gian mà còn phát triển kỹ năng ngôn ngữ và tư duy sáng tạo.
Nhiệm vụ nghiên cứu
- Xác định cơ sở khoa học của đề tài
- Đề xuất các biện pháp dạy học truyện dân gian Việt Nam cho học sinh lớp 6 theo định hướng phát triển năng lực
- Thực nghiệm sư phạm để kiểm chứng tình khả thi của biện pháp đã đề xuất
5 Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu
Bài 1 trong sách Ngữ văn Cánh Diều - Tập 1, NXB Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh, giới thiệu về truyện dân gian Việt Nam, bao gồm truyền thuyết và cổ tích, nhằm giúp học sinh lớp 6 hiểu rõ hơn về văn hóa và giá trị nhân văn của các tác phẩm này Truyện dân gian không chỉ phản ánh đời sống, tâm tư của người dân mà còn chứa đựng những bài học quý giá về đạo đức và nhân cách.
Các biện pháp dạy học học truyện dân gian Việt Nam cho học sinh lớp 6 theo định hướng phát triển năng lực
6.1 Phương pháp phân tích và tổng hợp lí thuyết
Trong Chương 1, chúng tôi nghiên cứu và phân tích các tài liệu liên quan đến dạy học truyện dân gian theo định hướng phát triển năng lực, nhằm xác định cơ sở lý luận cho đề tài.
Trong Chương 3 của luận văn, chúng tôi đã thực hiện phương pháp điều tra thông qua việc dự giờ quan sát các tiết dạy liên quan đến truyện dân gian Mục đích của việc này là nhằm bổ sung cho lý luận và điều chỉnh các biện pháp sư phạm.
Tiến hành điều tra chất lượng HS ở các lớp để lựa chọn lớp thực nghiệm và đối chứng
Dự giờ, phỏng vấn, tham khảo giáo án, sổ điểm của giáo viên…
Trong Chương 3 của Luận văn, chúng tôi thực hiện giảng dạy thực nghiệm nhằm so sánh kết quả trước và sau quá trình thực nghiệm giữa các lớp Qua đó, chúng tôi phân tích sự biến đổi năng lực của học sinh giữa các lớp đối chứng và lớp thực nghiệm.
6.4 Phương pháp xử lí số liệu
- Kết quả thực nghiệm ở Chương 3 được phân tích bằng phương pháp phân tích định tính và phân tích định lượng
- Đánh giá kết quả học tập của HS bằng cách sử dụng các phần mềm xử lí số liệu
7 Đóng góp của đề tài
- Khẳng định vai trò, ý nghĩa của việc dạy học truyện dân gian Việt Nam theo định hướng phát triển NL trong Chương trình Ngữ văn 2018
- Phản ánh được thực trạng tổ chức dạy học truyện dân gian Việt Nam cho học sinh lớp 6 hiện nay
- Đề xuất một số biện pháp tổ chức dạy học truyện dân gian Việt Nam cho học sinh lớp 6 theo định hương phát triển NL
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Khuyến nghị, Tài liệu tham khảo, luận văn được trình bày thành 3 chương:
Chương 1 Cơ sở khoa học của đề tài
Chương 2 Tổ chức dạy học truyện dân gian Việt Nam trong sách Ngữ văn 6- Bộ Cánh diều theo định hướng phát triển năng lực
Chương 3 Thực nghiệm sư phạm
CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA ĐỀ TÀI
1.1 Dạy học theo định hướng phát triển năng lực
1.1.1 Năng lực và phân loại năng lực a) Năng lực
Hiện nay, khái niệm NL được hiểu theo nhiều nghĩa khác nhau:
Theo Từ điển Tiếng Việt, năng lực (NL) được định nghĩa là khả năng hoặc điều kiện chủ quan và tự nhiên để thực hiện một hoạt động nào đó Khi nói về năng lực của con người, NL còn được hiểu là phẩm chất tâm lý và sinh lý giúp cá nhân hoàn thành một hoạt động với chất lượng cao.
Theo Từ điển Bách khoa Việt Nam, năng lực (NL) được định nghĩa là đặc điểm của cá nhân, phản ánh mức độ thông thạo trong việc thực hiện thành thục và chắc chắn các hoạt động nhất định.
Theo Xavier Roegiers (1996), năng lực (NL) được định nghĩa là sự tích hợp các kỹ năng giúp nhận biết và ứng phó với các tình huống khác nhau Điều này cho thấy tầm quan trọng của việc phát triển năng lực trong môi trường giáo dục, nhằm trang bị cho học sinh những kỹ năng cần thiết để xử lý các tình huống thực tế Việc này không chỉ nâng cao khả năng tư duy mà còn tạo điều kiện cho sự phát triển toàn diện của người học.
Trong cuốn "Lí luận dạy học hiện đại" (NXB Đại học Sư phạm, 2014), Nguyễn Văn Cường định nghĩa năng lực (NL) là khả năng thực hiện một cách có trách nhiệm và hiệu quả các nhiệm vụ trong các lĩnh vực nghề nghiệp, xã hội và cá nhân Điều này dựa trên việc vận dụng kiến thức, kỹ năng, kỹ xảo và kinh nghiệm cá nhân.
Năng lực được định nghĩa là thuộc tính cá nhân hình thành và phát triển từ tố chất sẵn có, kết hợp với quá trình học tập và rèn luyện Nó cho phép con người tổng hợp kiến thức, kỹ năng và các thuộc tính cá nhân như niềm tin, hứng thú và ý chí, nhằm thực hiện thành công các hoạt động nhất định trong những điều kiện cụ thể Việc phân loại năng lực cũng rất quan trọng trong việc hiểu rõ hơn về khả năng của mỗi cá nhân.
Cũng như khái niệm, việc phân loại năng lực có nhiều quan điểm và cách tiếp cận khác nhau Khi xem xét chương trình dạy học được thiết kế dựa trên năng lực ở các quốc gia, ta nhận thấy sự đa dạng trong cách tổ chức và triển khai nội dung giáo dục.
7 khối Tổ chức Hợp tác và Phát triển kinh tế Châu Âu (OECD) có thể thấy hai loại chính:
NL chung và NL cụ thể, chuyên biệt
Năng lực chung là năng lực cơ bản và thiết yếu giúp con người sống và làm việc bình thường trong xã hội Năng lực này được hình thành và phát triển thông qua nhiều môn học khác nhau, liên quan chặt chẽ đến nhau.
Theo quan điểm của EU, năng lực chung cần đạt được ba yếu tố quan trọng: đầu tiên, kết quả từ năng lực chung phải mang lại giá trị cho xã hội và cộng đồng; thứ hai, năng lực này giúp cá nhân đáp ứng các yêu cầu trong bối cảnh rộng lớn và phức tạp; cuối cùng, mặc dù năng lực chung có thể không được coi trọng bởi các chuyên gia, nhưng lại rất quan trọng đối với tất cả mọi người.
NL được hình thành và phát triển trong một lĩnh vực chuyên môn cụ thể, và đây là yếu tố quyết định để hoạt động chuyên môn đó đạt được kết quả tốt.
Năng lực chuyên biệt sẽ đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành năng lực chung, trong khi năng lực chung là nền tảng để phát huy năng lực chuyên biệt Hai loại năng lực này không thể tách rời mà luôn bổ sung và hỗ trợ lẫn nhau.
1.1.2 Dạy học theo định hướng phát triển năng lực
Quá trình thiết kế và tổ chức dạy học theo định hướng phát triển năng lực tập trung vào kết quả đầu ra, nhằm giúp học sinh phát triển năng lực chung và năng lực đặc thù của bộ môn Nội dung dạy học không chỉ là kiến thức mà còn là phương tiện để đạt được mục tiêu phát triển năng lực Đặc biệt, nội dung dạy học cần có tính mở, tạo điều kiện cho giáo viên và học sinh dễ dàng tiếp cận tri thức mới, đồng thời chú trọng phát triển các kỹ năng thực hành và khả năng vận dụng vào thực tiễn.
Phương pháp tổ chức dạy học:
