BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ TRƯỜNG ĐẠI HỌC Y TẾ CÔNG CỘNG NGHIÊM QUANG HUY KIẾN THỨC VÀ THỰC HÀNH PHÒNG BỆNH TAY CHÂN MIỆNG CỦA CÁC BÀ MẸ CÓ CON DƯỚI 5 TUỔI TỚI KHÁM TẠI BỆNH VIỆN ĐA KHOA TỈNH VĨNH PHÚC NĂM 2021 LUẬN VĂN THẠC SĨ Y TẾ CÔNG CỘNG MÃ SỐ CHUYÊN NGÀNH 8720701 HÀ NỘI, 2022 12 i BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ TRƯỜNG ĐẠI HỌC Y TẾ CÔNG CỘNG NGHIÊM QUANG HUY KIẾN THỨC VÀ THỰC HÀNH PHÒNG BỆNH TAY CHÂN MIỆNG CỦA CÁC BÀ MẸ CÓ CON DƯỚI 5 TUỔI TỚI KHÁM TẠI BỆNH VIỆN ĐA KHOA TỈNH VĨNH PHÚC NĂ.
Khái niệm cơ bản
1.1.1 Khái niệm bệnh Tay-Chân-Miệng
Bệnh Tay-Chân-Miệng (T.C.M) là một bệnh truyền nhiễm phổ biến được Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) công nhận, chủ yếu xảy ra ở trẻ em nhưng cũng có thể ảnh hưởng đến thanh thiếu niên và người lớn Hiện tại, chưa có thuốc kháng vi-rút hoặc vắc-xin đặc hiệu nào để điều trị bệnh T.C.M do các virus đường ruột gây ra.
Bệnh T.C.M do virus thuộc nhóm virus đường ruột gây ra, chủ yếu là Coxsackievirus A16 và Enterovirus 71 Gần đây, khu vực Đông Á và Đông Nam Á đã ghi nhận nhiều vụ dịch bệnh T.C.M do Enterovirus 71, có nguy cơ gây ra các biến chứng nghiêm trọng như viêm màng não, viêm não, viêm phổi, viêm cơ tim, thậm chí có thể dẫn đến tử vong.
Nguồn truyền nhiễm chủ yếu là từ người bệnh và người lành mang virus, với virus có trong các dịch tiết từ mũi, hầu, họng, nước bọt, cũng như dịch từ nốt phỏng hoặc phân của bệnh nhân Thời kỳ lây truyền bắt đầu từ vài ngày trước khi khởi phát bệnh và kéo dài cho đến khi các vết loét miệng và nốt phỏng nước lành lại, thường dễ lây nhất trong tuần đầu của bệnh Thời gian ủ bệnh dao động từ 3 đến 7 ngày.
Virus lây lan chủ yếu qua tiếp xúc trực tiếp với dịch tiết từ mũi, họng, hoặc từ các nốt phỏng của bệnh nhân Ngoài ra, virus cũng có thể lây qua việc chạm vào đồ vật, bề mặt trong nhà hoặc đồ chơi có chứa chất tiết và bài tiết của bệnh nhân Đặc biệt, trong môi trường có bệnh nhân mắc bệnh đường hô hấp, hành động hắt hơi, ho hoặc nói chuyện sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho việc lây lan virus từ người này sang người khác.
Tính cảm nhiễm và miễn dịch
Virus gây bệnh T.C.M có thể ảnh hưởng đến mọi người, nhưng không phải ai cũng có triệu chứng Bệnh này thường phổ biến ở trẻ em dưới 5 tuổi, đặc biệt là trẻ dưới 3 tuổi, với tỷ lệ mắc bệnh cao hơn Ở người lớn, triệu chứng thường ít xuất hiện.
1.1.2 Dịch tễ học bệnh Tay-Chân-Miệng
Bệnh T.C.M là một bệnh do virus đường ruột gây ra, lây truyền qua tiếp xúc với dịch tiết mũi họng và nước bọt Bệnh thường xuất hiện vào hai thời điểm chính trong năm: từ tháng 3 đến tháng 5 và từ tháng 9 đến tháng 10 Mặc dù bệnh có thể gặp ở mọi lứa tuổi, nhưng chủ yếu ảnh hưởng đến trẻ em dưới 5 tuổi Tỷ lệ mắc bệnh T.C.M ở trẻ em trai cao hơn so với trẻ em gái, mặc dù các bằng chứng chưa rõ ràng Bệnh T.C.M có mặt trên toàn cầu và tại Việt Nam, bệnh này xuất hiện quanh năm ở hầu hết các tỉnh thành.
1.1.3 Một số giải pháp phòng bệnh Tay-Chân-Miệng
Bộ Y tế khuyến cáo để chủ động phòng bệnh T.C.M, người dân và cộng đồng cần thực hiện các biện pháp sau (14):
Rửa tay thường xuyên bằng xà phòng hoặc dung dịch khử khuẩn là rất quan trọng cho cả người lớn và trẻ em Cần thực hiện việc này trước khi chế biến thức ăn, trước khi cho trẻ ăn, trước khi bế ẵm trẻ, và sau khi đi vệ sinh cá nhân cũng như vệ sinh cho trẻ.
Để đảm bảo sức khỏe, cần thực hiện ăn chín, uống nước đun sôi và giữ vệ sinh dụng cụ ăn uống sạch sẽ trước khi sử dụng Hãy sử dụng nước sạch hàng ngày, tránh cho trẻ ăn bằng miệng hoặc mớm thức ăn Cần ngăn cản trẻ ăn bốc, mút tay, ngậm mút đồ chơi, và không dùng chung khăn tay, khăn ăn, cũng như các vật dụng ăn uống như cốc, dĩa, bát, thìa mà chưa được làm sạch và khử trùng.
Để duy trì môi trường sạch sẽ và an toàn, hãy thường xuyên vệ sinh và khử trùng các bề mặt và đồ dùng tiếp xúc hàng ngày như đồ chơi, dụng cụ học tập, tay nắm cửa, cầu thang, bàn ghế và sàn nhà bằng các chất tẩy rửa thông thường.
• Không cho trẻ tiếp xúc với người mắc bệnh hoặc nghi ngờ mắc bệnh.
• Đảm bảo nhà tiêu hợp vệ sinh, xử lý phân và chất thải của người bệnh phải được thu gom và đổ vào nhà tiêu hợp vệ sinh.
• Ngay khi phát hiện trẻ có dấu hiệu nghi ngờ mắc bệnh, cần đưa trẻ đi khám hoặc thông báo ngay cho cơ sở y tế gần nhất.
Bệnh Tay-Chân-Miệng ở trẻ dưới 5 tuổi và chăm sóc của cha mẹ trẻ
1.2.1 Tình hình mắc bệnh Tay-Chân-Miệng trên thế giới
Theo thống kê của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), bệnh T.C.M phổ biến ở các quốc gia thuộc khu vực Tây Thái Bình Dương như Trung Quốc, Nhật Bản và Ma Cao Tính đến ngày 29/9/2011, bệnh này đã được ghi nhận tại Trung Quốc và Hồng Kông, cũng như nhiều nước khác ở châu Á.
Tính đến tháng 9 năm 2011, Nhật Bản ghi nhận 290.227 ca mắc, tăng gấp 2,1 lần so với tổng số ca mắc của cả năm trước Các quốc gia như Ma Cao, Hàn Quốc và Singapore cũng ghi nhận sự gia tăng đáng kể trong số ca mắc so với năm trước.
Tính đến ngày 14/8/2018, Malaysia đã ghi nhận 51.147 ca mắc bệnh T.C.M, trong đó 90% là trẻ em dưới 6 tuổi và có 2 ca tử vong Để đối phó với tình hình này, 701 đơn vị, bao gồm trường học và trung tâm chăm sóc trẻ, đã bị đóng cửa, một số trong đó đã được mở lại theo từng giai đoạn Bộ Y tế Malaysia đã triển khai các biện pháp y tế công cộng như tăng cường giám sát, tổ chức chiến dịch truyền thông và thực hiện khử trùng đồ chơi, bề mặt sàn, bàn ghế tại các trường học nhằm ngăn ngừa sự bùng phát của dịch bệnh.
Bệnh T.C.M đang gia tăng và duy trì ở mức cao tại một số quốc gia trong khu vực châu Á - Thái Bình Dương Do đó, việc nghiên cứu và triển khai các biện pháp liên quan đến bệnh T.C.M là cần thiết, nhằm nhanh chóng áp dụng các biện pháp toàn diện để phòng ngừa và kiểm soát dịch bệnh hiệu quả.
1.2.2 Tình hình mắc bệnh Tay-Chân-Miệng ở Việt Nam
Tại Việt Nam, bệnh tay chân miệng (T.C.M) xuất hiện ở tất cả 63 tỉnh, thành phố, với số ca mắc thường tăng cao từ tháng 9 đến tháng 11 hàng năm, đặc biệt trong mùa khai giảng Theo báo cáo từ hệ thống giám sát bệnh truyền nhiễm, trong 9 tháng đầu năm 2018, cả nước ghi nhận 53.529 ca bệnh T.C.M, trong đó có 25.845 ca phải nhập viện.
Trong khu vực phía Nam, đã ghi nhận 6 ca tử vong do bệnh T.C.M, mặc dù số ca mắc trên toàn quốc giảm 25,3% so với cùng kỳ năm 2017 và số ca nhập viện giảm 20,1% Tuy nhiên, một số tỉnh như TP Hồ Chí Minh, Đồng Nai, Bình Dương, Đồng Tháp, Bà Rịa - Vũng Tàu, Long An, Đà Nẵng, Ninh Thuận, Quảng Ngãi, Tây Ninh và Hà Nội lại có số ca mắc tích lũy cao và gia tăng nhanh trong thời gian gần đây Tổng số ca mắc T.C.M chủ yếu tập trung ở miền Nam với 41.218 ca (chiếm 77%), miền Bắc 5.984 ca (chiếm 11,2%), miền Trung 5.392 ca (chiếm 10,1%) và Tây Nguyên 935 ca (chiếm 1,7%) Đặc biệt, 99,5% ca mắc T.C.M xảy ra ở trẻ em dưới 10 tuổi, trong đó nhóm tuổi từ 1-5 tuổi, thường xuyên đi nhà trẻ và mẫu giáo, chiếm 79%.
Năm 2018, Vĩnh Phúc ghi nhận 436 ca mắc tay chân miệng (T.C.M), tăng 12 ca so với năm 2017, trong đó Bệnh viện Đa khoa tỉnh tiếp nhận 200 ca, chủ yếu ở trẻ dưới 3 tuổi và không có biến chứng Đến nửa đầu năm 2020, tỉnh đã báo cáo 238 ca T.C.M, tăng 183 ca so với cùng kỳ năm 2019, và chưa có trường hợp tử vong Đặc biệt, trong 15 ngày đầu tháng 7, Vĩnh Phúc ghi nhận thêm 140 ca mắc T.C.M, với các địa phương có số ca cao như thành phố Vĩnh Yên 73 ca, huyện Vĩnh Tường 37 ca, huyện Sông Lô 27 ca và huyện Yên Lạc 27 ca Bệnh viện Đa khoa tỉnh Vĩnh Phúc tiếp nhận 96 bệnh nhân điều trị T.C.M, tăng 152% so với cùng kỳ năm trước.
85 trường hợp phải nằm viện điều trị nội trú (13).
Thực trạng kiến thức và thực hành phòng bệnh Tay-Chân- Miệng của bà mẹ có con dưới 5 tuổi
Kiến thức và thực hành phòng chống bệnh T.C.M là yếu tố quan trọng trong việc dự phòng bệnh, đặc biệt ở trẻ nhỏ Mặc dù nhiều nghiên cứu toàn cầu đã được công bố về bệnh T.C.M, chủ yếu tập trung vào dịch tễ học và bệnh học virus, nhưng các nghiên cứu về kiến thức và thực hành phòng bệnh vẫn còn hạn chế, chủ yếu được thực hiện tại Thái Lan, Trung Quốc và Pakistan Hầu hết các nghiên cứu này đều tập trung vào đối tượng là phụ huynh học sinh, giáo viên mầm non và người chăm sóc trẻ.
• Kiến thức phòng bệnh Tay-Chân-Miệng của bà mẹ có con dưới 5 tuổi:
Nghiên cứu cho thấy kiến thức về phòng bệnh T.C.M còn hạn chế, với 89,1% phụ huynh từng nhận thông tin nhưng chỉ 7,49% - 41,98% hiểu rõ nguyên nhân gây bệnh Chỉ 19,66% biết cần rửa tay bằng xà phòng trước khi ăn và sau khi đi vệ sinh, trong khi 4,13% cho rằng cần khử trùng dụng cụ đựng thức ăn Một nghiên cứu khác năm 2021 tại trường Intertots cho thấy 90,5% bà mẹ có kiến thức phòng bệnh tốt.
Một nghiên cứu cắt ngang của Mansor và cộng sự năm 2021 trên 345 cư dân ở Bandar Puncak Alam, Selangor cho thấy rằng 87,2% (n = 301) bà mẹ tại đây có kiến thức ở mức độ trung bình về bệnh TCM Nghiên cứu này nhấn mạnh tầm quan trọng của việc nâng cao kiến thức và thái độ phòng ngừa bệnh TCM trong cộng đồng.
Nghiên cứu năm 2015 tại khoa Nhi của bệnh viện Tengku Ampuen Afzan ở Malaysia cho thấy rằng hơn một nửa (52,1%) phụ huynh có kiến thức về dấu hiệu và biểu hiện của bệnh T.C.M Ngoài ra, 56,3% phụ huynh nhận thức được rằng bệnh T.C.M có thể dẫn đến tử vong Khoảng 40,7% đồng ý rằng T.C.M có thể lây lan qua tiếp xúc thông thường Đáng chú ý, 93,8% phụ huynh đã đưa trẻ đi khám khi có triệu chứng bệnh, và 65,6% hiểu rằng việc giữ vệ sinh sạch sẽ có thể giúp phòng ngừa bệnh T.C.M.
Một nghiên cứu cắt ngang cộng đồng được thực hiện từ tháng 1 đến tháng 3 năm 2020 tại bang Selangor, Malaysia, đã sử dụng phương pháp khảo sát tự quản lý để thu thập dữ liệu.
Trong một nghiên cứu với 690 câu trả lời từ người tham gia, chỉ có 485 câu trả lời được đưa vào phân tích cuối cùng Kết quả cho thấy chỉ có 34,4% cha mẹ có kiến thức tốt về bệnh tay chân miệng, trong khi 78,1% cha mẹ có nhận thức tốt về căn bệnh này.
• Thực hành phòng bệnh Tay-Chân-Miệng của bà mẹ có con dưới 5 tuổi:
Nghiên cứu của Shikandar Khan Sherwani và cộng sự năm 2015 trên 253 bà mẹ từ 22-35 tuổi tại Karachi, Pakistan cho thấy chỉ 6,0% rửa tay hàng ngày, trong khi 73,0% thực hiện không đúng cách và 41,0% để móng tay dài và bẩn Tương tự, nghiên cứu của Tepaneta Pumpaibool và Ruttiya Charoenchokpenit năm 2013 trên 458 bà mẹ có trẻ dưới 5 tuổi tại Bangkok, Thái Lan cho thấy phần lớn bà mẹ chưa thực hiện tốt các biện pháp phòng bệnh, với 42,1% cho biết rất ít khi hoặc chưa bao giờ chà xát tay ít nhất 20 giây khi rửa tay, và 43,3% không thường xuyên vệ sinh đồ chơi sau khi trẻ sử dụng.
Nghiên cứu của WANG Wen-ming và cộng sự năm 2015 tại thành phố Kunshan, Trung Quốc, cho thấy tỉ lệ thực hành phòng bệnh T.C.M ở cha mẹ chỉ đạt 56,25% Tương tự, nghiên cứu của Dao Weiangkhem tháng 12/2014 trên 205 người tại tỉnh Phayeo, Thái Lan, nhấn mạnh vai trò quan trọng của các bà mẹ trong việc ngăn ngừa bệnh T.C.M, đặc biệt là qua việc thực hiện vệ sinh cá nhân như rửa tay Cụ thể, 65,7% người chăm sóc rửa tay trước khi chuẩn bị thức ăn cho trẻ, 71,2% trước khi cho trẻ ăn, và 85,1% ngay sau khi sử dụng nhà vệ sinh Những thực hành dự phòng này là cần thiết để kiểm soát sự lây nhiễm bệnh T.C.M tại các cơ sở chăm sóc trẻ.
Tại Việt Nam, các nghiên cứu về bệnh T.C.M chủ yếu tập trung vào dịch tễ học, virus và bệnh học, trong khi nghiên cứu về kiến thức, thái độ và thực hành phòng bệnh vẫn còn hạn chế Đối tượng nghiên cứu chủ yếu là người chăm sóc trẻ và phụ huynh có con dưới 5 tuổi Nhiều nghiên cứu cho thấy các bà mẹ chưa thực sự chủ động và tích cực trong việc phòng ngừa bệnh T.C.M, dẫn đến việc các biện pháp như vệ sinh cá nhân, vệ sinh ăn uống và vệ sinh môi trường chưa được chú trọng đúng mức.
Kiến thức phòng bệnh Tay-Chân-Miệng của bà mẹ có con dưới 5 tuổi:
Nghiên cứu của Lê Thị Kim Ánh và cộng sự (2013) cho thấy giáo viên có kiến thức về bệnh T.C.M rất hạn chế, với tỷ lệ hiểu biết về dịch tễ học, triệu chứng, dấu hiệu nặng, đường lây truyền, biện pháp tránh lây lan và biện pháp phòng ngừa lần lượt chỉ đạt 14,1%; 10%; 0,5%; 31,4%; 5%; và 2,3% Tương tự, nghiên cứu của Huỳnh Kiều Chinh và cộng sự (2014) tại Dương Minh Châu chỉ ra rằng có 32% bà mẹ có kiến thức đúng về bệnh này.
Theo một nghiên cứu, 95% bà mẹ biết về biểu hiện bệnh, nhưng chỉ 82% biết rằng không có vaccine phòng ngừa Trong khi đó, 50% hiểu về biểu hiện nặng của bệnh và 59% nắm rõ đường lây truyền Nghiên cứu của Bùi Duy Hưng năm 2014 tại Thái Nguyên cho thấy bà mẹ có kiến thức tương đối cao về nguồn lây bệnh T.C.M (62,7%), độ tuổi dễ mắc (69,1%) và biện pháp vệ sinh phòng bệnh (91,7%) Tuy nhiên, vẫn có tỷ lệ đáng kể bà mẹ chưa nắm rõ về đường truyền nhiễm (76,9%), phương thức lây truyền (82,2%), biểu hiện bệnh (75%), biến chứng (59,1%) và vaccine phòng bệnh (55,3%).
Nghiên cứu của Nguyễn Thanh Liêm (2015) tại huyện Tú Mỹ, tỉnh Sóc Trăng cho thấy 58,5% bà mẹ có kiến thức không đạt về bệnh tay chân miệng (T.C.M), trong đó 61,2% không biết triệu chứng và 19,1% không biết đường lây nhiễm Tương tự, nghiên cứu của Đoàn Thị Kim Liên và Nguyễn Thị Liên (2015) trên 400 bà mẹ tại Bệnh viện Nhi đồng Đồng Nai cho thấy chỉ 47% bà mẹ có kiến thức đạt về T.C.M, mặc dù 92,3% đã biết đến bệnh này.
Nghiên cứu của Hà Mạnh Tuấn năm 2018 khảo sát 368 bà mẹ tại bệnh viện Nhi đồng 2 cho thấy tỉ lệ kiến thức chung đạt 77,7% Cụ thể, tỉ lệ kiến thức đúng về đường lây lan, các biểu hiện, biến chứng, nơi trẻ dễ mắc bệnh và giải pháp phòng bệnh tay chân miệng lần lượt là 91,3%; 82,3%; 68,8%; 96,5%; 80,7% Tương tự, nghiên cứu của nhóm Cao Vĩnh Phúc và cộng sự năm 2019 trên 402 bà mẹ có con dưới 5 tuổi cho thấy 92% bà mẹ đã biết về bệnh tay chân miệng, trong đó 84,1% có kiến thức đạt về bệnh này.
Thực hành phòng bệnh Tay-Chân-Miệng của bà mẹ có con dưới 5 tuổi:
Nghiên cứu của Bùi Duy Hưng năm 2014 tại tỉnh Thái Nguyên trên 447 bà mẹ cho thấy rằng việc thực hành các biện pháp vệ sinh chưa đầy đủ, cụ thể là chỉ có 88,8% bà mẹ thường xuyên rửa tay bằng xà phòng, 71,6% rửa tay cho trẻ bằng xà phòng, và chỉ 61,9% rửa đồ chơi cho trẻ ít nhất một lần mỗi tuần.
Năm 2015, nghiên cứu tại Hà Nội cho thấy tỉ lệ thực hành phòng bệnh tay chân miệng (T.C.M) chỉ đạt 69,5%, trong đó tỉ lệ rửa tay bằng xà phòng là 53,3% Một nghiên cứu trước đó của Lê Thị Kim Ánh và cộng sự vào năm 2013 cho thấy thực hành phòng bệnh T.C.M tương đối tốt, ngoại trừ tỉ lệ rửa tay của giáo viên đạt 79,5% và tỉ lệ lau rửa đồ chơi cho trẻ trước khi chơi chỉ đạt 37,3%.
Một số yếu tố liên quan tới thực hành phòng bệnh Tay-Chân- Miệng của bà mẹ có con dưới 5 tuổi
Nghiên cứu của Yusop (2017) cho thấy nhóm tuổi có ảnh hưởng đến thực hành phòng bệnh T.C.M của người chăm sóc trẻ Lê Thị Kim Ánh và cộng sự (2013) cũng phát hiện mối liên quan giữa tuổi và thực hành phòng bệnh T.C.M Đặc biệt, nghiên cứu của Đoàn Thị Kim Liên và Nguyễn Thị Liên (2015) chỉ ra rằng tỷ lệ thực hành của các bà mẹ trên 30 tuổi cao gấp 3,5 lần so với nhóm dưới 30 tuổi Hơn nữa, Hà Mạnh Tuấn (2018) xác nhận rằng tỷ lệ thực hành phòng bệnh T.C.M ở nhóm bà mẹ trên 30 tuổi cao gấp 1,7 lần so với nhóm dưới 30 tuổi.
Nghiên cứu của GAO năm 2018 chỉ ra rằng dân tộc là yếu tố chính ảnh hưởng đến thực hành phòng bệnh T.C.M Đồng thời, nghiên cứu của Mai Văn Phước năm 2015 cho thấy người dân tộc Kinh có thực hành phòng bệnh tốt hơn so với các dân tộc khác, với mức ý nghĩa thống kê p