TỔNG QUAN VỀ ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU
Tính cấp thiết của Luận án
Trong lễ trao giải Nobel Kinh tế năm 2017, giáo sư Richard Thaler nhấn mạnh rằng để đạt được kết quả tốt trong kinh tế, cần nhớ rằng con người không phải lúc nào cũng hành động hợp lý Ông cho rằng các quyết định tài chính của chúng ta thường bị ảnh hưởng bởi yếu tố tâm lý, điều mà tài chính hành vi nghiên cứu sâu sắc Tài chính hành vi áp dụng kiến thức tâm lý học để giải thích các giao dịch trên thị trường tài chính, điều mà lý thuyết tài chính chuẩn tắc không thể lý giải đầy đủ Việc trao giải Nobel cho Daniel Kahneman vào năm 2002 và Richard Thaler vào năm 2017 khẳng định vai trò quan trọng của tâm lý trong các quyết định kinh tế, được công nhận bởi các nhà nghiên cứu hàng đầu thế giới.
Trên thị trường chứng khoán, giá cổ phiếu thường phản ánh tâm trạng của nhà đầu tư Cụ thể, khi tỷ suất sinh lợi chứng khoán cao, tâm trạng của nhà đầu tư thường tích cực hơn, trong khi tỷ suất sinh lợi giảm lại gắn liền với tâm trạng tiêu cực Ngoài ra, những yếu tố không trực tiếp liên quan đến chứng khoán như tâm trạng trước kỳ nghỉ và điều kiện thời tiết cũng có thể ảnh hưởng đến tâm lý của nhà đầu tư.
Nghiên cứu cho thấy rằng các yếu tố tâm lý như niềm tin về sự may rủi, chu kỳ âm lịch và kết quả bóng đá có thể ảnh hưởng đến tỷ suất sinh lợi trên thị trường chứng khoán (TTCK) Theo lý thuyết triển vọng của Kahneman và Tversky, quyết định trong tình huống không chắc chắn không thể tách rời khỏi yếu tố tâm lý, vì mức độ thỏa dụng có thể bị chi phối bởi các yếu tố này thay vì chỉ dựa vào sự giàu có Mặc dù có nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng tâm trạng không liên quan có thể tác động đến quyết định đầu tư, nhưng tại Việt Nam, các nghiên cứu về tác động của các yếu tố phi tài chính đến TSSL của TTCK còn rất hạn chế Do đó, luận án này sẽ tập trung khai thác những khoảng trống trong nghiên cứu này trên TTCK Việt Nam.
Theo thống kê từ Trung tâm lưu ký chứng khoán Việt Nam, tính đến ngày 30/9/2017, có tới 98,4% trong tổng số hơn 1,86 triệu tài khoản chứng khoán được mở trên thị trường chứng khoán Việt Nam là của các nhà đầu tư cá nhân trong nước Sự hiện diện cao của nhà đầu tư cá nhân trong nước đã làm cho thị trường chứng khoán chịu ảnh hưởng lớn từ các yếu tố tâm lý và đặc điểm văn hóa truyền thống địa phương.
Nghiên cứu toàn cầu chỉ ra rằng các kỳ nghỉ ngắn có ảnh hưởng đến tâm trạng nhà đầu tư, với những kỳ nghỉ văn hóa truyền thống thường tác động mạnh hơn (Don & cộng sự, 2016; Ariel, 1990) Tuy nhiên, các nghiên cứu về kỳ nghỉ lễ trên thị trường chứng khoán Việt Nam hiện tại đều gộp chung các kỳ nghỉ, dẫn đến việc không xác định được ảnh hưởng riêng biệt của từng kỳ nghỉ đến tỷ suất sinh lợi (TSSL) (Truong Dong Loc, 2012; Luu Tien Chung & cộng sự, 2016; Trương Đông Lộc & cộng sự, 2017) Do đó, luận án này sẽ tách biệt nghiên cứu ảnh hưởng của từng kỳ nghỉ lễ đến TSSL của thị trường chứng khoán Việt Nam, với nội dung chi tiết về hiệu ứng kỳ nghỉ đối với tỷ suất sinh lợi.
Nghiên cứu tâm lý học chỉ ra rằng chu kỳ lịch âm, đặc biệt là sự chuyển động của mặt trăng, có thể tác động đến tâm sinh lý con người (Cunningham, 1979) Tâm lý e ngại đầu tư chứng khoán trong tháng Bảy âm lịch đã được ghi nhận tại thị trường chứng khoán Philippines (Almonte, 2016) Tại Việt Nam, trong số 10 ngày giảm điểm mạnh nhất của VNIndex từ khi bắt đầu giao dịch đến hết ngày 29/9/2017, có 03 ngày giao dịch rơi vào tháng 7 âm lịch với mức giảm trên 6,5% mỗi ngày.
Trong 10 năm qua, đến ngày 29/9/2017, đã có 02 ngày giao dịch trên thị trường chứng khoán Việt Nam ghi nhận mức giảm trên 4,6%, đều rơi vào tháng 7 âm lịch Tâm lý thận trọng của nhà đầu tư trong tháng này có thể ảnh hưởng đến kết quả giao dịch, nhưng nghiên cứu về chủ đề này tại Việt Nam còn hạn chế Luận án sẽ tập trung vào việc phân tích tỷ suất sinh lợi (TSSL) của TTCK Việt Nam trong tháng 7 âm lịch, đặc biệt là vào những ngày đầu và giữa tháng, nhằm so sánh với TSSL của các ngày còn lại Nội dung này sẽ làm rõ hiệu ứng lịch âm đối với tỷ suất sinh lợi trên thị trường chứng khoán Việt Nam.
Saunders (1993) là người đầu tiên cung cấp bằng chứng thực nghiệm về mối liên hệ giữa điều kiện thời tiết và tỷ suất sinh lợi (TSSL) trên thị trường chứng khoán Hoa Kỳ Dựa trên nghiên cứu của Saunders, các nhà nghiên cứu như Cao & Wei (2005) và Floros (2008) đã mở rộng khảo sát mối liên hệ này ở nhiều quốc gia khác, cho thấy thời tiết có tác động đến TSSL của thị trường chứng khoán Tuy nhiên, tại Việt Nam, mặc dù thị trường chứng khoán đã hoạt động hơn 17 năm, nghiên cứu về chủ đề này vẫn còn hạn chế Do đó, luận án này sẽ tập trung vào việc khám phá ảnh hưởng của các yếu tố thời tiết đến TSSL trên thị trường chứng khoán Việt Nam và so sánh với các kết quả từ các quốc gia khác.
Mối liên hệ giữa tâm trạng nhà đầu tư và các yếu tố phi tài chính như kỳ nghỉ, chu kỳ lịch âm, niềm tin về sự may rủi, thời tiết và kết quả thể thao đã được nhiều học giả nghiên cứu trên thế giới Tuy nhiên, tại Việt Nam, việc xác định mối liên hệ này gặp khó khăn do sự đa dạng của các môn thể thao, cùng với việc chỉ một số môn thể thao thu hút sự quan tâm của nhà đầu tư chứng khoán Hơn nữa, số lượng giải đấu quốc tế đỉnh cao và tần suất các trận đấu liên quan đến kỳ nghỉ và thời tiết cũng ảnh hưởng đến tỷ suất sinh lợi của thị trường chứng khoán Việt Nam.
Sơ lược tình hình nghiên cứu liên quan đến Luận án
Người Việt Nam hiện nay sử dụng song song cả lịch dương và lịch âm, trong đó lịch dương chủ yếu cho công việc hàng ngày Phong tục thờ cúng tổ tiên vào những ngày đầu và giữa tháng âm lịch vẫn là nét văn hóa truyền thống quan trọng, được duy trì phổ biến Nghiên cứu của Nguyễn Hồi Loan (2006) và Nguyễn Hồi Loan & Nguyễn Thị Hải Yến (2008) cho thấy 90,3% người được hỏi coi trọng thờ cúng tổ tiên trong đời sống tinh thần gia đình, hơn 70,1% người kinh doanh tin vào thế giới linh hồn sau khi chết, và 85,7% người có trình độ Sau Đại học tin rằng linh hồn tổ tiên có thể nghe và hiểu lời cầu khấn của con cháu.
Tháng Bảy âm lịch được coi là tháng xui xẻo theo phong tục Á Đông, dẫn đến tâm lý né tránh thực hiện các quyết định quan trọng như cưới hỏi, sinh con, đi du lịch hay đầu tư vào tài sản lớn Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng người dân thường không thực hiện những hoạt động này trong tháng Bảy để tránh rủi ro Ngược lại, tại các quốc gia phương Tây, có nhiều nghiên cứu cho thấy sự chuyển động của mặt trăng ảnh hưởng đến sức khỏe và hành vi con người, điều này càng làm nổi bật tầm quan trọng của các yếu tố thiên nhiên trong quyết định của con người.
Nghiên cứu về ảnh hưởng của chu kỳ lịch âm đến tâm sinh lý, sức khỏe và hành vi con người đã được thực hiện từ lâu, nhưng vẫn còn hạn chế trong lĩnh vực TSSL của TTCK Việt Nam, đặc biệt là tháng Bảy âm lịch Do đó, luận án này sẽ tập trung phân tích tác động của hiệu ứng lịch âm, bao gồm cả chu kỳ lịch âm và tháng Bảy âm lịch, đến TSSL của thị trường chứng khoán tại Việt Nam.
Thời tiết có tác động rõ rệt đến tâm trạng và hành vi xã hội của con người, với khoảng một phần ba dân số nhạy cảm với những thay đổi này Nghiên cứu của Saunders (1993) đã chỉ ra rằng điều kiện thời tiết ảnh hưởng đến hành vi đầu tư chứng khoán, đặc biệt tại New York trong giai đoạn 1927-1989 Ông phát hiện rằng những ngày nắng có độ che phủ mây thấp liên quan đến lợi nhuận cao hơn, trong khi những ngày nhiều mây làm giảm lợi nhuận của cổ phiếu Kết quả cho thấy tâm trạng tích cực của nhà đầu tư vào những ngày nắng thúc đẩy thị trường chứng khoán, ngược lại, tâm trạng bi quan vào những ngày mây mù làm giảm lợi nhuận Các nghiên cứu tiếp theo đã xác nhận ảnh hưởng của thời tiết đến tỷ suất sinh lời chứng khoán ở nhiều quốc gia khác nhau.
Nghiên cứu của Lại Cao Mai Phương (2016, 2017) đã chỉ ra ảnh hưởng của biến động địa từ đến TSSL của VNIndex tại Việt Nam, nhưng chưa có nghiên cứu nào xác định mối liên hệ giữa các yếu tố thời tiết và TSSL của thị trường chứng khoán Việt Nam Do đó, luận án này mở rộng nghiên cứu để khám phá tác động của nhiều yếu tố trong hiệu ứng thời tiết đối với TSSL của chứng khoán Việt Nam, bao gồm cả hai chỉ số VNIndex, HNXIndex và chỉ số ngành.
Trong nhiều thập kỷ qua, các nhà kinh tế học truyền thống vẫn chưa lý giải thỏa đáng hiện tượng TSSL chứng khoán trước kỳ nghỉ lễ Nghiên cứu đầu tiên về hiệu ứng mùa vụ và hiệu ứng kỳ nghỉ lễ trên thị trường chứng khoán được Fields công bố vào những năm 1930, khi thị trường chứng khoán Mỹ vẫn giao dịch vào ngày thứ Bảy Sử dụng dữ liệu từ năm 1915 đến 1930 của chỉ số Dow-Jones, Fields đã chứng minh rằng TSSL vào các ngày thứ Bảy cao hơn so với các ngày thứ Sáu, và TSSL của cổ phiếu vào các ngày lễ cũng cao hơn so với các ngày bình thường, cả về mặt kinh tế và thống kê (Fields, 1934) Sau đó, nhiều nghiên cứu đã cung cấp bằng chứng về tâm lý (Farber, 1953; Pecjak, 1970), sinh lý (Venables & Christie, 1974), và tâm sinh lý (Rossi & Rossi).
Nghiên cứu về tác động của các kỳ nghỉ ngắn đến tâm trạng của con người đã được thực hiện ở nhiều quốc gia phương Tây (Froggatt, 1970; Rossi & Rossi, 1977; Christie & Venables, 1973; Stone & cộng sự, 1985), cho thấy sự ảnh hưởng này diễn ra ở cả nam và nữ Tại Việt Nam, các nghiên cứu của Truong Dong Loc (2012) và Trương Đông Lộc & cộng sự (2017) đã xem xét tác động của các kỳ nghỉ lễ đến TSSL VNIndex, tuy nhiên, các nghiên cứu này thường gộp chung các kỳ nghỉ lễ Luận án hiện tại sẽ tập trung phân tích tác động riêng biệt của từng kỳ nghỉ lễ đến TSSL của thị trường chứng khoán Việt Nam, cụ thể là VNIndex, HNXIndex và chỉ số của sáu ngành khác nhau.
Mục tiêu nghiên cứu của Luận án
Mục tiêu của Luận án là nghiên cứu "Hiệu ứng kỳ nghỉ, thời tiết và lịch âm đến tỷ suất sinh lợi chứng khoán Việt Nam", với trọng tâm là tỷ suất sinh lợi chung của thị trường chứng khoán, cụ thể là chỉ số VNIndex.
Luận án nghiên cứu TSSL của 6 ngành: Bất động sản, Công nghiệp, Dầu khí, Dịch vụ tiêu dùng, Ngân hàng và Nguyên vật liệu Để đạt được mục tiêu nghiên cứu, luận án sẽ tập trung vào việc giải quyết các câu hỏi nghiên cứu cụ thể.
Nghiên cứu mối liên hệ giữa các hiệu ứng kỳ nghỉ, thời tiết, lịch âm và TSSL của thị trường chứng khoán Việt Nam là cần thiết Điều này giúp xác định xem các yếu tố này có ảnh hưởng đến nhau hay không, cũng như liệu mối quan hệ giữa chúng là cùng chiều hay ngược chiều.
- Liệu có tồn tại mối liên hệ của cả ba hiệu ứng kỳ nghỉ, thời tiết, lịch âm và
Tỷ suất sinh lợi (TSSL) của thị trường chứng khoán Việt Nam chịu ảnh hưởng từ nhiều hiệu ứng khác nhau Việc phân tích tác động của các hiệu ứng này đến TSSL trong mô hình tổng hợp ba hiệu ứng so với mô hình từng hiệu ứng riêng lẻ sẽ giúp làm rõ sự nhất quán hay xung đột giữa các yếu tố này Điều này không chỉ cung cấp cái nhìn sâu sắc về động lực của thị trường mà còn hỗ trợ nhà đầu tư trong việc đưa ra quyết định đầu tư hiệu quả.
- Mối liên hệ giữa các hiệu ứng này và TSSL theo ngành (6 ngành được lựa chọn) tại Việt Nam như thế nào?
Phương pháp nghiên cứu của Luận án
Luận án nghiên cứu hiệu ứng thời gian và không gian trên TSSL chứng khoán tại Việt Nam, sử dụng dữ liệu giá đóng cửa hàng ngày từ 28/9/2007 đến 29/9/2017 cho tám chỉ số, bao gồm VNIndex, HNXIndex và sáu chỉ số ngành Dữ liệu 10 năm được chọn nhằm phản ánh chính xác hơn hiệu ứng thời tiết và đảm bảo độ lớn đủ để phân tích Mô hình hiệu ứng kỳ nghỉ lễ được xây dựng với bốn biến ngày trong tuần và các biến đại diện cho bốn kỳ nghỉ lễ tại Việt Nam Kết quả từ mô hình này giúp loại bỏ các biến kiểm soát không cần thiết trước khi tiến hành hồi quy cho mô hình hiệu ứng thời tiết Khu vực TP.HCM được chọn làm nơi nghiên cứu do đặc điểm của nhà đầu tư và quy định của các sàn giao dịch Các biến thời tiết như nhiệt độ, lượng mưa và độ ẩm tại TP.HCM được hồi quy riêng để xác định ảnh hưởng đến TSSL chứng khoán Chỉ những biến có ý nghĩa thống kê sẽ được đưa vào mô hình cuối cùng, kết hợp với các biến đại diện cho hiệu ứng kỳ nghỉ và hiệu ứng ngày trong tuần Đối với mô hình hiệu ứng lịch âm, quy trình lọc biến tương tự được áp dụng, với các biến đại diện cho hiệu ứng kỳ nghỉ và ngày trong tuần.
Kết quả hồi quy từ các mô hình cho thấy các biến đại diện ảnh hưởng đến TSSL của TTCK tại Việt Nam, bao gồm hiệu ứng kỳ nghỉ, thời tiết và lịch âm Mô hình tổng hợp nghiên cứu TSSL chứng khoán theo hai khía cạnh: không phân biệt xu hướng ngắn hạn và khi xu hướng ngắn hạn tích cực/tiêu cực Hai đường trung bình động, MA10 và MA200, được sử dụng để phân tích TSSL của các chỉ số chứng khoán Để đánh giá ảnh hưởng của ba hiệu ứng, mô hình hồi quy được thực hiện với toàn bộ dữ liệu, và riêng cho hai nhóm dữ liệu dựa trên xu hướng ngắn hạn (MA10>MA200 cho xu hướng tích cực và MA10
