NHŨNG VÁN ĐÈ LÝ LUẬN VÈ GIẢI QUYÉT TRANH CHÁP ĐẤT ĐAI THEO THỦ TỤC TỐ TỤNG DÂN sự
Khái niệm tranh chấp đất đai và giải quyết tranh chấp đất đai theo thủ tục tố tụng dân sự
1.1.1 Khái niệm tranh chấp đất đai
Tranh chấp đất đai là sự mâu thuẫn và bất đồng liên quan đến quyền quản lý, chiếm hữu và sử dụng đất Những tranh chấp này có thể phát sinh trực tiếp hoặc gián tiếp trong lĩnh vực quản lý và sử dụng đất đai.
Theo Từ điển tiếng Việt, "tranh chấp" được định nghĩa là sự giành giật không rõ ràng giữa các bên và thường xảy ra khi có bất đồng về quyền lợi Trong bối cảnh này, tranh chấp đất đai xảy ra giữa cá nhân với cá nhân, cá nhân với tổ chức, hoặc giữa các tổ chức với nhau về quyền sử dụng đất Khi quyền sử dụng đất bị vi phạm, bên bị xâm phạm có quyền yêu cầu cơ quan nhà nước can thiệp để buộc bên vi phạm chấm dứt hành vi, khôi phục tình trạng ban đầu và bồi thường thiệt hại (nếu có).
Theo Giáo trình Luật Đất đai của trường Đại học Luật Hà Nội, tranh chấp đất đai được định nghĩa là sự bất đồng, mâu thuẫn hoặc xung đột về quyền lợi, quyền và nghĩa vụ giữa các chủ thể tham gia vào quan hệ pháp luật đất đai Tranh chấp này có thể bao gồm các vấn đề liên quan đến quyền sử dụng đất và các giao dịch liên quan đến quyền sử dụng đất Điều này cho thấy sự tương đồng giữa hai thuật ngữ "tranh chấp đất đai".
“Tranh chấp quyền sử dụng đất” Tuy nhiên, nếu hiểu theo cách nhìn của Giáo
8 trình Luật Đât đai của Trường Đại học Luật Hà Nội thì tranh châp đât đai là một thuật ngữ rộng hơn tranh chấp quyền sử dụng đất.
Theo Hiến pháp năm 1980, Việt Nam chỉ công nhận sở hữu đất đai dưới hình thức sở hữu toàn dân, với Nhà nước là đại diện chủ sở hữu Do đó, tranh chấp đất đai thực chất là tranh chấp về quan hệ sử dụng đất giữa các cá nhân và tổ chức Luật Đất đai 1987 và 1993 không sử dụng thuật ngữ "tranh chấp đất đai" mà gọi là "tranh chấp về quyền sử dụng đất và tài sản gắn liền với đất", nhưng không giải thích rõ ràng Theo khoản 7 Điều 25 BLTTDS năm 2004, tranh chấp này thuộc thẩm quyền giải quyết của tòa án theo thủ tục tố tụng dân sự Điều 136 Luật Đất đai 2003 quy định rằng tranh chấp đất đai có thể được hòa giải tại UBND xã, phường, thị trấn, nhưng nếu hòa giải không thành công, tòa án sẽ giải quyết Hiến pháp 2013 khẳng định đất đai là tài sản công thuộc sở hữu toàn dân, do Nhà nước quản lý Bên cạnh đó, Điều 54 quy định cá nhân và tổ chức được giao đất, cho thuê đất và quyền sử dụng đất sẽ được pháp luật bảo hộ.
Theo Luật Đất đai 2013, tranh chấp đất đai được định nghĩa là sự tranh chấp về quyền và nghĩa vụ của người sử dụng đất giữa hai hoặc nhiều bên Nếu tranh chấp này đã được hòa giải tại Ủy ban nhân dân cấp xã nhưng không thành công, thì sẽ được giải quyết theo quy định tại Điều 203 của Luật Đất đai 2013.
Tranh chấp đất đai được xác định là những mâu thuẫn giữa các tổ chức, cá nhân có quyền sử dụng đất, theo quy định tại Điều 100 của Luật Những tranh chấp này thuộc thẩm quyền giải quyết của Tòa án nhân dân thông qua thủ tục tố tụng dân sự Có hai loại tranh chấp đất đai: (i) tranh chấp đất đai không có tài sản gắn liền và (ii) tranh chấp liên quan đến tài sản gắn liền với đất.
Tranh chấp đất đai là một loại tranh chấp dân sự đặc biệt, có những đặc điểm riêng biệt so với các loại tranh chấp khác như tranh chấp lao động hay tranh chấp kinh tế Những khác biệt này chủ yếu thể hiện qua các yếu tố đặc thù của quyền sử dụng đất, quy định pháp lý liên quan và tính chất phức tạp trong việc xác định quyền lợi của các bên liên quan.
Chủ thể của tranh chấp đất đai là những người có quyền sử dụng đất, không phải là chủ sở hữu đất Quyền sử dụng đất được xác lập thông qua quyết định giao đất, cho thuê đất của Nhà nước, hoặc thông qua việc chuyển nhượng từ các chủ thể khác được Nhà nước cho phép Ngoài ra, quyền sử dụng đất cũng có thể được Nhà nước thừa nhận đối với diện tích đất mà các tổ chức, hộ gia đình, cá nhân đang sử dụng.
Nội dung tranh chấp đất đai rất đa dạng và phức tạp, phản ánh hoạt động quản lý và sử dụng đất trong nền kinh tế thị trường với nhiều mục đích và diện tích khác nhau Đất đai không chỉ là tư liệu sản xuất mà còn là tài sản có giá trị lớn, thường liên quan đến nhiều bên, dẫn đến các tranh chấp gay gắt với sự tham gia của nhiều người Các tranh chấp đất đai thường không đơn lẻ mà thường đan xen, bao gồm cả tranh chấp về thừa kế quyền sử dụng đất.
Chia tài sản chung của vợ chồng hoặc hộ gia đình thường dẫn đến nhiều tranh chấp pháp lý, đặc biệt trong các vụ kiện liên quan đến quyền sử dụng đất Nhiều trường hợp xảy ra khi Ủy ban Nhân dân cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng đất cho cá nhân hoặc tổ chức, trong khi nguyên đơn khẳng định mình mới là người có quyền sử dụng đất Khi khởi kiện, nguyên đơn thường yêu cầu tòa án xác định quyền sử dụng đất và yêu cầu bị đơn trả lại quyền cho mình Những tranh chấp này thường phức tạp, có giá trị lớn và kéo dài qua nhiều cấp xét xử.
Tranh chấp đất đai có thể dẫn đến nhiều hậu quả nghiêm trọng, bao gồm mất ổn định chính trị, phá vỡ quan hệ xã hội và gây chia rẽ trong cộng đồng Những xung đột này không chỉ ảnh hưởng đến lợi ích của các bên liên quan mà còn tác động xấu đến những người sống xung quanh, làm tổn hại đến lợi ích của Nhà nước và xã hội Hơn nữa, tình trạng này có thể gây đình trệ sản xuất và làm rối loạn trật tự quản lý đất đai.
Tranh chấp đất đai là những mâu thuẫn và xung đột giữa các chủ thể trong quan hệ pháp luật đất đai, liên quan đến lợi ích kinh tế, quyền và nghĩa vụ của mỗi bên Những tranh chấp này không thể được giải quyết một cách tự giác, mà cần phải thông qua cơ quan Nhà nước có thẩm quyền theo quy định của pháp luật.
1.1.2 Khái niệm giải quyết tranh chấp đất đai theo thủ tục tố tụng dân sự
Trước khi tìm hiểu về "giải quyết tranh chấp đất đai theo thủ tục tố tụng dân sự", cần làm rõ khái niệm tố tụng dân sự Theo Từ điển Luật học của Viện khoa học pháp lý, Bộ Tư pháp, tố tụng dân sự là quy trình pháp lý được quy định để xem xét và giải quyết các vụ án cũng như thi hành án dân sự.
Giáo trình Luật tố tụng dân sự của Đại học Luật Hà Nội nhấn mạnh rằng trong lĩnh vực khoa học pháp lý, quy trình do pháp luật quy định nhằm giải quyết các vụ việc dân sự và thi hành án dân sự được gọi là tố tụng dân sự.
Tố tụng dân sự được hiểu là quá trình giải quyết các vụ việc dân sự theo quy định của pháp luật, bao gồm cả trình tự, thủ tục giải quyết tại tòa án và thi hành án dân sự Một số quan điểm cho rằng tố tụng dân sự chỉ tập trung vào quy trình giải quyết vụ việc tại tòa án, không tính đến thủ tục thi hành án Quá trình tố tụng trải qua nhiều giai đoạn liên quan chặt chẽ với nhau, và xét xử là giai đoạn cuối cùng, với bản án và quyết định của tòa án là kết quả cuối cùng, đánh dấu sự kết thúc của toàn bộ quá trình tố tụng.
Nội dung pháp luật về giải quyết tranh chấp đất đai theo thủ tục so thẩm dân sự 18 1.4 Các yếu tố ảnh hưởng đến việc thực hiện pháp luật về giải quyết tranh chấp đất đai theo thủ tục tố tụng dân sự
Khi xem xét đơn khởi kiện và thụ lý tranh chấp đất đai, nguyên tắc, trình tự, thủ tục và thời hạn của tòa án được thực hiện tương tự như các tranh chấp dân sự khác Tuy nhiên, do đặc thù của tranh chấp đất đai, tòa án cần lưu ý đến các điều kiện cụ thể khác.
Khi người khởi kiện tranh chấp đất đai nộp đơn tại tòa án hoặc gửi qua bưu chính, tòa án phải tiếp nhận và ghi vào sổ nhận đơn Nếu đơn được gửi trực tuyến, tòa án cần in ra và ghi vào sổ Tòa án cũng có trách nhiệm cấp giấy xác nhận ngày nhận đơn cho trường hợp nộp trực tiếp, và gửi thông báo nhận đơn cho người khởi kiện khi gửi qua bưu chính Đối với đơn gửi trực tuyến, tòa án phải thông báo ngay việc nhận đơn qua cổng thông tin điện tử (nếu có).
Trong thời gian quy định, Chánh án tòa án phải phân công một thẩm phán xem xét đơn khởi kiện Sau khi kiểm tra hình thức và nội dung, thẩm phán sẽ quyết định giải quyết vụ án bằng một trong các cách sau: (1) Yêu cầu sửa đổi, bổ sung đơn khởi kiện nếu đơn không đầy đủ theo quy định; (2) Chuyển đơn khởi kiện đến tòa án có thẩm quyền nếu vụ án thuộc thẩm quyền giải quyết của tòa án khác; (3) Trả lại đơn khởi kiện cho người khởi kiện trong các trường hợp nhất định.
Người khởi kiện cần đảm bảo có quyền khởi kiện và năng lực hành vi tố tụng dân sự; nếu không, đơn khởi kiện sẽ bị trả lại theo quy định pháp luật Để tiến hành thủ tục thụ lý vụ án, đơn khởi kiện phải đáp ứng đầy đủ các điều kiện về nội dung và hình thức.
Khi nộp đơn khởi kiện, người khởi kiện phải cung cấp cho tòa án các tài liệu chứng cứ để chứng minh quyền khởi kiện của mình, bao gồm thông tin về tên và địa chỉ của các bên liên quan Tùy thuộc vào loại tranh chấp đất đai, các tài liệu cần nộp sẽ khác nhau Ví dụ, trong tranh chấp quyền sử dụng đất, cần cung cấp bản sao giấy chứng nhận quyền sử dụng đất; trong tranh chấp thừa kế, cần nộp giấy chứng tử của người để lại di sản; và trong tranh chấp hợp đồng liên quan đến quyền sử dụng đất, cần có hợp đồng hoặc tài liệu chứng minh quan hệ hợp đồng.
Sau khi đủ điều kiện thụ lý, thẩm phán sẽ yêu cầu người khởi kiện nộp tạm ứng án phí tại cơ quan thi hành án dân sự Hầu hết các tranh chấp đất đai thuộc loại án dân sự có giá ngạch, do đó, người khởi kiện cần nộp tạm ứng án phí theo quy định của loại án này Tuy nhiên, đối với yêu cầu kiện đòi quyền sử dụng đất cho mượn hoặc ở nhờ, mức án phí sẽ áp dụng theo vụ án dân sự không có giá ngạch.
Thông báo về việc thụ lý vụ án tranh chấp đất đai là cần thiết để bảo đảm quyền tham gia tố tụng của bị đơn cùng những người có quyền và nghĩa vụ liên quan Sau khi thụ lý vụ án, tòa án sẽ thông báo cho bị đơn và những người liên quan trong thời hạn quy định của pháp luật.
Trong quá trình xét xử, bị đơn và những người có quyền lợi và nghĩa vụ liên quan sẽ nộp ý kiến của mình về đơn khởi kiện của nguyên đơn cho tòa án Nếu bị đơn đưa ra yêu cầu phản tố hoặc người có quyền lợi và nghĩa vụ liên quan có yêu cầu độc lập, họ cũng cần gửi đơn đến tòa án Tòa án sẽ xem xét và giải quyết các yêu cầu này đồng thời với yêu cầu khởi kiện của nguyên đơn, nhằm đảm bảo việc giải quyết vụ án diễn ra nhanh chóng và chính xác hơn.
- Thu thập và tiếp cận công khai chứng cứ trong giai đoạn chuẩn bị xét xử sơ thấm vụ án tranh chấp đất đai
Trong giai đoạn chuẩn bị xét xử sơ thẩm, thẩm phán phụ trách vụ án tranh chấp đất đai sẽ thực hiện các công việc như lập hồ sơ vụ án, yêu cầu đương sự cung cấp tài liệu, chứng cứ cho tòa án, và tiến hành xác minh, thu thập chứng cứ Hồ sơ vụ án dân sự được xây dựng dựa trên các tài liệu, chứng cứ ban đầu từ đơn khởi kiện của nguyên đơn Sau khi nhận thông báo thụ lý, bị đơn và các bên liên quan có thể gửi ý kiến, đơn phản tố hoặc yêu cầu độc lập kèm theo chứng cứ cho tòa án Trong suốt quá trình này, các đương sự cũng có thể trình bày các văn bản tự khai và yêu cầu tòa án thu thập thêm chứng cứ Nếu tài liệu chứng cứ chưa đầy đủ hoặc rõ ràng, tòa án sẽ yêu cầu đương sự bổ sung thêm thông tin.
Nếu tài liệu và chứng cứ đã nộp không đủ để giải quyết vụ việc, tòa án sẽ yêu cầu các bên liên quan cung cấp thêm tài liệu và chứng cứ bổ sung.
Tòa án cần hỗ trợ đương sự trong việc cung cấp tài liệu và chứng cứ, đặc biệt khi đương sự không có khả năng tự thực hiện nghĩa vụ này Mức độ hỗ trợ phụ thuộc vào trình độ hiểu biết pháp luật của đương sự, sự tham gia của người bảo vệ quyền lợi hợp pháp, cơ chế tố tụng và các điều kiện kinh tế xã hội Do đó, pháp luật mỗi nước quy định mức độ hỗ trợ của tòa án khác nhau, phản ánh truyền thống tố tụng và điều kiện cụ thể của từng quốc gia.
Nếu đương sự không cung cấp đầy đủ tài liệu, chứng cứ theo yêu cầu của tòa án mà không có lý do chính đáng, tòa án sẽ dựa vào tài liệu đã nhận để áp dụng các biện pháp thu thập chứng cứ như lấy lời khai, trưng cầu giám định, định giá tài sản và xem xét tại chỗ Việc thẩm định tại chỗ rất quan trọng trong các vụ án tranh chấp đất đai, nhưng thường gặp khó khăn do đương sự không hợp tác, như đóng cửa hoặc bỏ đi Do đó, pháp luật cần có cơ chế xử lý các hành vi cản trở này Tòa án có thể ủy thác cho tòa án khác hoặc cơ quan có thẩm quyền thu thập chứng cứ, đồng thời yêu cầu các tổ chức, cá nhân cung cấp tài liệu liên quan.
Trong quá trình tố tụng dân sự, việc xác minh sự hiện diện của đương sự tại nơi cư trú là rất quan trọng, đặc biệt trong trường hợp người bị kiện cố tình che giấu địa chỉ để trốn tránh nghĩa vụ Để bảo đảm quyền tranh tụng, các bên phải đưa ra yêu cầu và chứng minh tính hợp pháp của yêu cầu trước khi phiên tòa sơ thẩm diễn ra Theo quy định của BLTTDS Cộng hòa Pháp, các bên có nghĩa vụ trao đổi tài liệu và chứng cứ ngay từ giai đoạn chuẩn bị vụ án, và thẩm phán có quyền ấn định thời hạn cho việc này Nếu không tuân thủ, các tài liệu không được xem xét và có thể bị phạt Sau khi kết thúc việc thẩm cứu, không có tài liệu nào được chấp nhận trừ những trường hợp ngoại lệ Các kết luận đánh giá và tổng hợp từ các bên là cơ sở cho tranh luận tại phiên tòa, mặc dù thực tế có trường hợp cho phép xem xét các tài liệu sau giai đoạn thẩm cứu.
Để phát triển các căn cứ đã được viện dẫn trong những kết luận trước đó, việc tôn trọng quyền bảo vệ của đương sự là rất quan trọng Tuy nhiên, thực tiễn này đã gây ra nhiều tranh cãi.
Theo Điều 161 BLTTDS Nhật Bản, trong giai đoạn chuẩn bị tranh tụng, các bên đương sự phải gửi bản tóm tắt vụ kiện cho nhau, bao gồm tình tiết, chứng cứ, căn cứ pháp lý và lý lẽ hỗ trợ cho yêu cầu và phản đối yêu cầu của mình Bên cạnh đó, tòa án thực hiện "thủ tục thu xếp công việc", bao gồm các thủ tục tranh tụng trù bị và chuẩn bị văn bản Mục đích của các thủ tục này là làm rõ các tình tiết cần chứng minh và xem xét chứng cứ một cách hiệu quả.