Nội dung
Cơ sở lí luận
2.1.1 Khái quát chung về năng lực và năng lực giải quyết vấn đề 2.1.1.1 Khái niệm năng lực
Hiện nay, có rất nhiều định nghĩa về năng lực bởi mỗi nhà nghiên cứu có những điểm nhìn, quan niệm, phương pháp khác nhau
Năng lực, theo Từ điển tiếng Việt do Hoàng Phê chủ biên, được định nghĩa là khả năng và điều kiện tự nhiên hoặc chủ quan sẵn có để thực hiện một hoạt động Phẩm chất tâm lý và sinh lý của con người đóng vai trò quan trọng trong việc giúp họ hoàn thành các hoạt động với chất lượng cao.
Theo PGS TS Đỗ Ngọc Thống trong cuốn Tài liệu chuyên văn (tập 2), năng lực được xem là tiêu chuẩn cần thiết cho một cá nhân khi thực hiện công việc cụ thể Năng lực bao gồm việc áp dụng tổng hợp tri thức, kỹ năng và hành vi ứng xử trong thực tế Nói cách khác, năng lực phản ánh trạng thái, phẩm chất và khả năng phù hợp để thực hiện một nhiệm vụ nhất định.
2.1.1.2 Khái niệm năng lực giải quyết vấn đề
Năng lực giải quyết vấn đề là một trong những kỹ năng quan trọng cần hình thành cho học sinh trong quá trình dạy học Theo PISA 2012, năng lực này bao gồm các kỹ năng tư duy và hoạt động, giúp học sinh giải quyết hiệu quả các vấn đề đặt ra Đây là khả năng của cá nhân trong việc xử lý những tình huống mà giải pháp chưa rõ ràng, thể hiện sự sẵn sàng tham gia vào việc giải quyết vấn đề và tiềm năng trở thành công dân tích cực, có trách nhiệm.
Năng lực giải quyết vấn đề là khả năng nhận thức và khám phá các tình huống có vấn đề trong học tập và cuộc sống mà không có định hướng trước về kết quả Năng lực này cho phép cá nhân tìm kiếm và lựa chọn các giải pháp tối ưu để giải quyết những vấn đề phát sinh, đồng thời thể hiện tư duy phản biện và khả năng ra quyết định hiệu quả.
Năng lực giải quyết vấn đề là một trong những năng lực then chốt mà nhà trường cần phát triển cho học sinh, bao gồm việc nhận thức mâu thuẫn giữa thực tế và hiểu biết cá nhân, từ đó chuyển hóa thành vấn đề cần khám phá Quá trình này thể hiện khả năng thu thập, xử lý thông tin, đề xuất và thực hiện phương án, cũng như điều chỉnh và đánh giá hiệu quả trong các tình huống tương tự Để thực hiện điều này, học sinh cần có sự hứng thú, tinh thần trách nhiệm và khả năng phối hợp với người khác Quy trình giải quyết vấn đề được thực hiện qua các bước cơ bản, giúp học sinh vận dụng tổng hợp kiến thức, kỹ năng và thái độ trong các hoạt động cụ thể.
- Xác định vấn đề, chuyển vấn đề trong tình huống thực tế thành vấn đề đòi hỏi khám phá và giải quyết
- Thu thập và xử lí thông tin để đưa ra các phương án giải quyết vấn đề
- Thực hiện phương án đã chọn và điều chỉnh trong quá trình thực hiện.
- Đánh giá hiệu quả của phương án được đề xuất để vận dụng vào tình huống mới.
2.1.1.3 Tầm quan trọng của năng lực giải quyết vấn đề trong dạy học văn Chương trình giáo dục phổ thông chương trình tổng thể năm 2017 [2] và
Dự thảo chương trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn tháng 1/2018 đã xác định năng lực giải quyết vấn đề là một trong những năng lực chung cần thiết cho học sinh Năng lực này không chỉ quan trọng trong học tập mà còn giúp phát huy tính chủ động sáng tạo của học sinh trong giờ học Khi học sinh tự mình giải quyết các tình huống trong giờ học, họ sẽ tiếp thu nội dung bài học một cách chủ động, làm cho giờ đọc văn trở nên thú vị hơn Qua quá trình này, học sinh được rèn luyện năng lực giải quyết vấn đề, từ đó có thể ứng dụng vào thực tiễn cuộc sống.
2.1.2 Khả năng nâng cao năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh trường THPT Tthường Xuân 2 thông qua dạy đọc hiểu văn bản “Tuyên ngôn độc lập” của Hồ Chí Minh
Tuyên ngôn độc lập của Hồ Chí Minh là một văn bản lịch sử quan trọng, đánh dấu sự ra đời của nước Việt Nam dân chủ cộng hòa, chấm dứt chế độ phong kiến và thực dân Tác phẩm này không chỉ phản ánh lý tưởng đấu tranh giải phóng dân tộc mà còn thể hiện tinh thần yêu chuộng độc lập, tự do, phù hợp với trào lưu tư tưởng nhân văn của thế kỷ XX Về mặt văn học, Tuyên ngôn độc lập đạt đến trình độ mẫu mực với lập luận chặt chẽ, lí lẽ sắc bén và văn phong hùng hồn, cho thấy nghệ thuật viết cao tay của tác giả Qua việc nghiên cứu tác phẩm, giáo viên có thể phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh một cách hiệu quả.
2.2 Thực trạng dạy đọc hiểu văn bản Tuyên ngôn độc lập của Hồ Chí Minh theo hướng nâng cao năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh trường THPT Thường Xuân 2
Dạy học theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh đáp ứng yêu cầu của Bộ giáo dục và đào tạo, đồng thời phản ánh nhu cầu thực tiễn của người học và cuộc sống Phương pháp này khắc phục hạn chế của dạy học truyền thống, mang lại hiệu quả tích cực cho việc học, giúp học sinh phát triển tối đa năng lực bản thân.
Hiện nay, việc dạy Tuyên ngôn độc lập tại trường THPT Thường Xuân 2 thiếu tính sáng tạo, khi giáo viên chủ yếu tập trung vào truyền đạt kiến thức mà không tìm kiếm phương pháp dạy học phù hợp Mặc dù Tuyên ngôn độc lập của Hồ Chí Minh là một tác phẩm có giá trị, nhưng do tính chất phức tạp, giáo viên thường áp dụng phương pháp truyền thống như đọc chép hoặc sử dụng câu hỏi đóng, dẫn đến giờ học trở nên khô khan và học sinh thụ động Dù có sử dụng công nghệ thông tin để trình chiếu hình ảnh hoặc tích hợp kiến thức từ các môn học khác, phương pháp này vẫn chưa thực sự phát huy năng lực của học sinh, đặc biệt là khả năng giải quyết vấn đề.
Học sinh vẫn còn thụ động khi đọc hiểu văn bản Tuyên Ngôn độc lập, dẫn đến lúng túng trong việc giải quyết các đề thi và kiểm tra liên quan Nguyên nhân chính là do thiếu kỹ năng đọc hiểu và kiến thức liên quan, khiến các em khó xác định vấn đề nghị luận và lập luận Để cải thiện tình hình này, tôi đã đề xuất một số giải pháp nhằm phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh lớp 12 tại trường THPT Thường Xuân 2.
- Khơi dậy năng lực đọc hiểu văn bản theo đặc trưng thể loại
Việc tích hợp các môn Lịch sử, Địa lí và Giáo dục công dân vào quá trình đọc hiểu văn bản Tuyên ngôn độc lập của Hồ Chí Minh không chỉ giúp học sinh nắm vững kiến thức mà còn phát triển tư duy phản biện Qua đó, học sinh có thể hiểu sâu sắc hơn về bối cảnh lịch sử và địa lý của thời kỳ độc lập, cũng như giá trị của quyền con người và tinh thần yêu nước Hình thức này tạo nên sự liên kết giữa các môn học, khuyến khích học sinh khám phá và phân tích nội dung một cách toàn diện, góp phần nâng cao hiệu quả giáo dục.
- Tổ chức các hoạt động dạy học có sử dụng các kĩ thuật dạy học tích cực
2.3 Một số giải pháp nâng cao năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh trường THPT Thường Xuân 2 thông qua dạy đọc hiểu văn bản Tuyên ngôn độc lập của Hồ Chí Minh
2.3.1 Khơi dậy năng lực đọc hiểu văn bản theo đặc trưng thể loại
Mỗi tác phẩm văn học thuộc một thể loại nhất định, với những đặc trưng riêng biệt Để hiểu đúng về tác phẩm, cần dựa vào những đặc trưng cơ bản của thể loại đó Tuyên ngôn độc lập của Hồ Chí Minh là một văn bản nghị luận, do đó, việc đọc hiểu tác phẩm này cần dựa vào các đặc điểm của văn nghị luận Trong phần tiểu dẫn, giáo viên cần hướng dẫn học sinh tìm hiểu hoàn cảnh ra đời của tác phẩm, từ đó nhận xét rằng vấn đề được nêu lên xuất phát từ nhu cầu thực tế, khi đất nước vừa giành được độc lập từ tay phát xít Nhật, trong bối cảnh Pháp đang có ý định quay trở lại chiếm đóng Việt Nam.
Một số giải pháp phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh trường
2.3 Một số giải pháp nâng cao năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh trường THPT Thường Xuân 2 thông qua dạy đọc hiểu văn bản Tuyên ngôn độc lập của Hồ Chí Minh
2.3.1 Khơi dậy năng lực đọc hiểu văn bản theo đặc trưng thể loại
Mỗi tác phẩm văn học thuộc một thể loại nhất định, với những đặc trưng riêng biệt Để hiểu đúng về tác phẩm, cần dựa vào những đặc trưng cơ bản của thể loại đó Tuyên ngôn độc lập của Hồ Chí Minh là một văn bản nghị luận, vì vậy việc đọc hiểu tác phẩm này cần căn cứ vào các đặc điểm của văn nghị luận Giáo viên nên hướng dẫn học sinh tìm hiểu hoàn cảnh ra đời của tác phẩm, từ đó nhận xét rằng vấn đề được nêu lên xuất phát từ nhu cầu thực tế, khi đất nước vừa giành được độc lập từ phát xít Nhật, trong khi Pháp đang có ý định trở lại chiếm đóng Việt Nam.
Mỹ đang có ý đồ xâm chiếm Việt Nam, do đó việc công bố Tuyên ngôn độc lập để khẳng định sự ra đời của nhà nước mới và nền độc lập dân tộc là vô cùng quan trọng Giáo viên hướng dẫn học sinh tóm tắt tác phẩm bằng cách tìm ra các luận điểm và luận cứ chính, cùng mối quan hệ giữa chúng Phần mở đầu của Tuyên ngôn nêu rõ nguyên lý chung, khẳng định rằng mọi người và các dân tộc đều có quyền bình đẳng, quyền sống, quyền tự do và quyền mưu cầu hạnh phúc Phần tiếp theo sẽ phân tích thực tế lịch sử để làm rõ hơn các quyền này.
Trong suốt 80 năm thực dân Pháp xâm lược và đô hộ nước ta, nguyên lý về quyền tự do đã bị phản bội Mặt trận Việt Minh cùng nhân dân Việt Nam đã kiên trì đấu tranh để giành lại quyền tự do và độc lập cho dân tộc Cuối cùng, tác giả khẳng định quyền được hưởng tự do và độc lập của dân tộc Việt Nam.
Giáo viên cũng cần hướng dẫn học sinh phân tích nghệ thuật lập luận của tác phẩm Tuyên ngôn độc lập:
- Nghệ thuật lập luận sắc bén trong bản Tuyên ngôn độc lập trước hết được thể hiện trong bố cục, cách sắp xếp các ý của văn bản.
Hồ Chí Minh đã trình bày cơ sở pháp lý vững chắc làm nền tảng cho bản tuyên ngôn, đồng thời cung cấp cơ sở thực tiễn làm tăng sức thuyết phục cho tuyên ngôn Khi kết hợp hoàn hảo giữa lý luận và thực tiễn, Người đã tuyên bố khởi nguồn cho sự ra đời của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.
Trong bản tuyên ngôn độc lập của Việt Nam, Hồ Chí Minh đã dẫn chứng từ hai bản tuyên ngôn nổi tiếng của Mỹ và Pháp để khẳng định cơ sở pháp lý cho quyền tự do và bình đẳng Ông trích dẫn Tuyên ngôn độc lập của Mỹ năm 1776, nhấn mạnh rằng "Tất cả mọi người sinh ra đều có quyền bình đẳng" và những quyền này không ai có thể xâm phạm, bao gồm quyền sống, quyền tự do và quyền mưu cầu hạnh phúc Đồng thời, ông cũng nhắc đến Tuyên ngôn Nhân quyền và Dân quyền của Cách mạng Pháp năm 1791, thể hiện tinh thần tự do và nhân quyền mà Việt Nam đang hướng tới.
"Mọi người đều sinh ra với quyền tự do và bình đẳng, và cần phải được bảo đảm quyền này trong suốt cuộc đời Hồ Chí Minh nhấn mạnh rằng quyền bình đẳng, quyền tự do, quyền sống và quyền mưu cầu hạnh phúc của mỗi cá nhân là những lẽ phải không thể chối cãi Từ quyền con người, Bác đã mở rộng ra những vấn đề quan trọng khác liên quan đến sự phát triển và hạnh phúc của mỗi cá nhân trong xã hội."
Tất cả các dân tộc trên thế giới đều sinh ra bình đẳng, có quyền sống, quyền sung sướng và quyền tự do Người đã nâng cao quyền con người thành quyền dân tộc, lập luận này dựa trên tiên đề quyền bình đẳng và quyền mưu cầu hạnh phúc Nếu Pháp và Mĩ xâm phạm quyền tự do và độc lập của dân tộc ta, họ đang phản bác lại chính cha ông tổ tiên của mình Với chiến thuật "gậy ông đập lưng ông", Người đã khiến kẻ thù không thể chối cãi.
Hồ Chí Minh không chỉ dựa vào lý luận mà còn cung cấp cơ sở thực tiễn phong phú để chứng minh tội ác của thực dân Pháp Dưới danh nghĩa "khai hóa", họ đã tước đoạt tự do dân chủ, áp dụng luật pháp dã man và xây dựng nhiều nhà tù hơn trường học, đồng thời đàn áp các chiến sĩ yêu nước Về mặt kinh tế, thực dân Pháp đã bóc lột nhân dân Việt Nam một cách tàn nhẫn, độc quyền in tiền và kiểm soát xuất nhập khẩu, dẫn đến cái chết của hơn hai triệu người dân vì đói kém Họ tự xưng là "bảo hộ", nhưng thực tế lại bán nước hai lần trong vòng năm năm.
Nhật” Hành động đó còn chứng minh Pháp là những kẻ phản bội phe Đồng minh, quỳ gối trước phát xít - Nhật.
Hồ Chí Minh đã nhấn mạnh quá trình đấu tranh kiên cường của dân tộc Việt Nam, dẫn đến những thành quả to lớn như việc Pháp rút lui, Nhật đầu hàng và vua Bảo Đại thoái vị Dân tộc đã phá vỡ gần 100 năm ách thực dân để xây dựng một nước Việt Nam độc lập và thiết lập chế độ dân chủ cộng hòa Câu tuyên bố khẳng định chiến thắng trước các thế lực thù địch mạnh mẽ, đồng thời khẳng định việc thoát khỏi quan hệ thực dân với Pháp, xóa bỏ các hiệp ước và đặc quyền của thực dân Lời kêu gọi đoàn kết toàn dân “trên dưới một lòng” thể hiện quyết tâm chống lại âm mưu của thực dân Pháp.
Dựa trên các cơ sở pháp lý và thực tiễn vững chắc, Hồ Chí Minh đã tuyên bố Việt Nam là một quốc gia tự do, độc lập, đồng thời khẳng định quyết tâm bảo vệ nền độc lập này Hai nội dung này chính là điều kiện cần thiết để lời tuyên ngôn độc lập của một dân tộc trở nên thuyết phục và mạnh mẽ.
Nghệ thuật lập luận trong tác phẩm được thể hiện qua sự đa dạng giọng điệu, từ giọng điệu mạnh mẽ và kiên quyết khi lên án tội ác của thực dân Pháp đối với nhân dân Việt Nam, đến giọng điệu hùng hồn khẳng định quyền cơ bản của con người và dân tộc, như câu nói nổi tiếng: “Tất cả mọi người sinh ra đều có quyền bình đẳng”.
Giọng điệu hào sảng và trang trọng thể hiện quyết tâm bảo vệ quyền tự do, độc lập của dân tộc Việt Nam Tuyên bố rằng "Toàn dân Việt Nam quyết đem tất cả tinh thần và lực lượng, tính mạng và của cải để giữ vững quyền tự do và độc lập ấy" khẳng định sự kiên định và lòng quyết tâm của toàn thể nhân dân trong việc gìn giữ giá trị thiêng liêng này.
Nghệ thuật lập luận sắc bén được thể hiện qua việc sử dụng các biện pháp nghệ thuật như liệt kê và so sánh, nhằm làm nổi bật tội ác của thực dân Pháp đối với nhân dân Việt Nam Những hình ảnh giàu tính biểu cảm và chính xác, như việc “chúng tắm các cuộc khởi nghĩa của ta trong biển máu”, đã khắc họa rõ nét sự tàn bạo của thực dân, từ đó tạo nên sức mạnh cho lập luận.
Chúng ta đang bị bóc lột đến tận xương tủy, thể hiện qua những câu văn dài và cấu trúc trùng điệp, tạo nên sức mạnh tố cáo mạnh mẽ cho tác phẩm.
Hiệu quả của sáng kiến kinh nghiệm
Sau khi áp dụng các giải pháp nâng cao năng lực giải quyết vấn đề trong tiết dạy đọc hiểu văn bản Tuyên ngôn độc lập của Hồ Chí Minh, giờ học trở nên sinh động và dễ tiếp cận hơn Học sinh đã nắm vững giá trị nội dung và nghệ thuật của tác phẩm, đồng thời được rèn luyện các kỹ năng quan trọng như phát hiện vấn đề, giải quyết vấn đề và đề xuất giải pháp tối ưu Điều này không chỉ giúp các em trong học tập mà còn trong cuộc sống hàng ngày.
Sau quá trình dạy học thực nghiệm giáo án đọc hiểu Tuyên ngôn độc lập của Hồ Chí Minh, kết quả cho thấy phương pháp nâng cao năng lực giải quyết vấn đề ở lớp 12A1 đạt hiệu quả rõ rệt so với các lớp 12A4 và các lớp cùng khối học theo cách thông thường Việc so sánh kết quả giữa hai phương pháp dạy đọc hiểu văn bản này cho thấy sự khác biệt trong khả năng tiếp thu và phân tích của học sinh lớp 12 ở trường THPT Thường Xuân 2.
Lớp thực nghiệm/ đối chứng
Giỏi Khá Trung bình Yếu, Kém
Ghi chú: Lớp 12A1- lớp cơ bản là lớp thực nghiệm Lớp 12A 4 và các lớp khác ban cơ bản là lớp đối chứng
Học sinh sẽ hứng thú hơn với bài học khi họ chủ động chiếm lĩnh tác phẩm và bày tỏ quan điểm cá nhân về các vấn đề liên quan Điều này giúp các em nhận thức rõ hơn về vị trí quan trọng và giá trị to lớn của Tuyên ngôn độc lập.
Học sinh sẽ có cái nhìn toàn diện hơn về bài học, không chỉ nắm vững kiến thức về tác phẩm mà còn nhận thức được tài năng và đóng góp lớn lao của Hồ Chí Minh đối với nền văn học Việt Nam hiện đại, đặc biệt trong thể loại văn nghị luận.
Đọc hiểu Tuyên ngôn độc lập không chỉ giúp nâng cao khả năng giải quyết vấn đề mà còn trang bị cho học sinh những kỹ năng quan trọng trong việc phân tích các văn bản nghị luận Thể loại văn này tuy hấp dẫn nhưng thường khó khăn đối với học sinh, do đó, việc rèn luyện sẽ giúp các em phát triển năng lực cần thiết để giải quyết các vấn đề trong học tập cũng như trong cuộc sống.
