Vận dụng phương pháp tranh luận trong dạy học về nhân vật lịch sử Việt Nam (thế kỉ x – giữa thế kỉ xix) ở trường trung học phổ thông nhằm phát triển tư duy phản biện cho học sinh

Đề tài Vận dụng phương pháp tranh luận trong dạy học về nhân vật lịch sử Việt Nam (thế kỉ x – giữa thế kỉ xix) ở trường trung học phổ thông nhằm phát triển tư duy phản biện cho học sinh nhằm nghiên cứu lí luận dạy học nói chung và dạy học lịch sử nói riêng, từ đó đi sâu phân tích về phương pháp tranh luận và tư duy phản biện. Đặc biệt là ý nghĩa của phương pháp tranh luận trong phát triển tư duy phản biện cho học sinh. Thông qua điều tra thực tiễn việc sử dụng phương pháp tranh luận trong dạy học về nhân vật lịch sử ở trường phổ thông để khẳng định tính cấp thiết của đề tài. Trên cơ sở đó, bước đầu đưa ra và đề xuất một số hình thức tổ chức tranh luận cho học sinh khi dạy về nhân vật lịch sử Việt Nam từ thế kỉ X đến giữa thế kỉ XIX nhằm hướng đến phát triển tư duy phản biện cho học sinh.

VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP TRANH LUẬN TRONG DẠY HỌC VỀ NHÂN VẬT LỊCH SỬ VIỆT NAM

(THẾ KỈ X – GIỮA THẾ KỈ XIX) Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG NHẰM PHÁT TRIỂN TƯ DUY PHẢN BIỆN CHO HỌC SINH

Nguyễn Thị Thương, Lớp K60CLC, Khoa Lịch sử

GVHD: TS Nguyễn Văn Ninh

Tóm tắt: Giờ học lịch sử hiện nay ở trường phổ thông không còn mang tính chất độc thoại như trước mà

trở thành một giờ học đối thoại Học sinh được tự do tranh luận, phản bác ý kiến của người khác, bảo vệ

ý kiến của mình Đây là cách phù hợp để tăng sự tương tác giữa học sinh và giáo viên, giữa học sinh với học sinh, giữa học sinh với nội dung kiến thức và giữa học sinh với các nguồn bên ngoài Việc sử dụng phương pháp tranh luận (PPTL) trong dạy học lịch sử còn góp phần phát triển tư duy phản biện (TDPB) của học sinh– một loại tư duy quan trọng không thể thiếu, cần trang bị trong trường phổ thông Phần lịch sử Việt Nam từ thế kỉ X đến giữa thế kỉ XIX có nhiều nhân vật lịch sử cho đến nay vẫn gây nhiều tranh cãi trong việc đánh giá, chưa đi đến thống nhất Việc vận dụng PPTL về các nhân vật lịch sử trong giai đoạn này là một điều cần thiết và cần được nhân rộng phổ biến trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông

Từ khóa: phương pháp tranh luận, nhân vật lịch sử, phát triển tư duy, phản biện

I MỞ ĐẦU

1 Lí do chọn đề tài

Giáo dục nước ta trong thập kỉ tới phát triển trong bối cảnh thế giới có nhiều thay đổi nhanh và phức tạp, toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế về giáo dục đã trở thành xu thế tất yếu, cách mạng khoa học công nghệ, công nghệ thông tin và truyền thông, kinh tế tri thức ngày càng phát triển mạnh mẽ, tác động trực tiếp đến các nền giáo dục trên thế giới, trong đó có Việt Nam

Đứng trước những thay đổi lớn lao của tình hình mới và nhằm đáp ứng yêu cầu nhận thức của học sinh đòi hỏi phải có những đổi mới trong hệ thống giáo dục mang tính chiến lược Giờ học lịch sử hiện nay ở trường phổ thông không còn mang tính chất độc thoại như trước đây mà trở thành một giờ học đối thoại Học sinh được tự do tranh luận, phản bác ý kiến của người khác, bảo vệ ý kiến của mình, cũng như đề xuất những thắc mắc dưới dạng câu hỏi Đây là cách phù hợp để tăng sự tương tác giữa học sinh và giáo viên, giữa học sinh với học sinh, giữa học sinh với nội dung kiến thức và giữa học sinh với các nguồn bên ngoài Việc sử dụng phương pháp tranh luận (PPTL) trong dạy học lịch sử còn góp phần phát triển

tư duy phản biện (TDPB) của học sinh – một loại tư duy quan trọng không thể thiếu, cần trang bị trong trường phổ thông

Hơn nữa, do đặc trưng của môn Lịch sử là mang tính quá khứ, đặc biệt không thể trực tiếp tiếp xúc với những nhân vật lịch sử, chỉ có thể dựa vào những nguồn sử liệu để đánh giá nên sẽ còn tồn tại những luồng ý kiến khác nhau, trái ngược nhau về cùng một nhân vật lịch sử Với đặc điểm này, việc sử dụng PPTL trong dạy học về nhân vật lịch sử

là cần thiết và phù hợp, nó không chỉ đáp ứng được nhu cầu nhận thức và gây hứng thú trong học tập cho học sinh mà còn là một biện pháp nâng cao hiệu quả dạy học bộ môn Phần lịch sử Việt Nam từ thế kỉ X đến giữa thế kỉ XIX có một vị trí quan trọng trong toàn bộ tiến trình lịch sử dân tộc Cả quá trình hình thành, phát triển và suy vong của chế

độ phong kiến Việt Nam được phản ánh gần như trọn vẹn trong thời kì lịch sử này Hơn nữa, trong thời kì này có rất nhiều nhân vật lịch sử cho đến nay vẫn gây nhiều tranh cãi trong việc đánh giá, chưa đi đến thống nhất

Với những lí do trên, chúng tôi lựa chọn đề tài “Vận dụng phương pháp tranh luận trong dạy học về nhân vật lịch sử Việt Nam (thế kỉ X – giữa thế kỉ XIX) ở trường trung học phổ thông nhằm phát triển tư duy phản biện cho học sinh” làm đề tài nghiên cứu khoa học

2 Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu

Đề tài nhằm nghiên cứu lí luận dạy học nói chung và dạy học lịch sử nói riêng, từ đó đi sâu phân tích về PPTL và TDPB Đặc biệt là ý nghĩa của PPTL trong phát triển TDPB cho học sinh Thông qua điều tra thực tiễn việc sử dụng PPTL trong dạy học về nhân vật lịch sử ở trường phổ thông để khẳng định tính cấp thiết của đề tài Trên cơ sở đó, bước đầu đưa ra và đề xuất một số hình thức tổ chức tranh luận cho học sinh khi dạy về nhân vật lịch sử Việt Nam từ thế kỉ X đến giữa thế kỉ XIX nhằm hướng đến phát triển TDPB cho học sinh

Để giải quyết được mục tiêu trên chúng tôi tập trung giải quyết những vấn đề sau:

Thứ nhất, đi sâu phân tích về khái niệm, vai trò và thực tiễn sử dụng của PPTL trong

dạy học về nhân vật lịch sử

Thứ hai, đi sâu nghiên cứu về TDPB và sự cần thiết phải hình thành loại tư duy này

cho học sinh trong dạy học lịch sử

Thứ ba, làm rõ vai trò và ý nghĩa của PPTL trong việc phát triển TDPB cho học sinh

trong dạy học lịch sử

Thứ tư, đưa ra một số hình thức tranh luận mà giáo viên có thể tổ chức khi dạy học về

nhân vật lịch sử Việt Nam (thế kỉ X – giữa thế kỉ XIX) nhằm phát triển TDPB cho học sinh

II NỘI DUNG

Nội dung đề tài được triển khai chủ yếu trong hai chương:

Chương 1: Vận dụng phương pháp tranh luận nhằm phát triển tư duy phản biện cho học sinh trong dạy học nhân vật lịch sử ở trường trung học phổ thông: lí luận và thực tiễn Chương 2: Một số hình thức vận dụng phương pháp tranh luận nhằm phát triển tư duy phản biện cho học sinh trong dạy học về nhân vật lịch sử Việt Nam (thế kỉ X – giữa thế

kỉ XIX)

Trong chương 1, tác giả đưa ra những vấn đề lí luận và thực tiễn về việc vận dụng PPTL nhằm phát triển TDPB cho học sinh trong dạy học về nhân vật lịch sử ở trường phổ thông Trong những vấn đề lí luận, đề tài tập trung nghiên cứu và phân tích về PPTL với tư cách là một phương pháp dạy học tích cực Sử dụng PPTL trong dạy học nói chung và dạy học lịch sử nói riêng là cách giúp học trò vươn lên, tìm tòi những điều chưa biết, khích lệ

Đây là một phương pháp rèn luyện cho các em ý thức chủ động, độc lập trong suy nghĩ và hành động, tránh thói quen ỵ lại và lười suy nghĩ Đồng thời, đề tài đi sâu tìm hiểu về TDPB, TDPB được nhìn nhận vừa như một mô hình tư duy, vừa là một tập hợp các cách thức hành động bao gồm: khả năng phát hiện vấn đề; khả năng phân tích và tổng hợp thông tin để giải quyết vấn đề; khả năng nhìn nhận lại vấn đề từ một góc nhìn mới, khả năng xem xét vấn đề từ nhiều quan điểm, phương diện, rút ra những kết luận có căn cứ hoặc những giải pháp tối ưu; khả năng tự hiệu chỉnh khi cần thiết Từ đó, chúng tôi khẳng định vai trò

và ý nghĩa của PPTL trong việc phát triển TDPB cho học sinh trong dạy học về nhân vật lịch sử trên cả ba mặt kiến thức, kĩ năng và tư tưởng, tình cảm

Cơ sở thực tiễn của đề tài tập trung vào tìm hiểu nhận thức và mức độ vận dụng PPTL vào dạy học lịch sử nói chung và nhân vật lịch sử nói riêng của giáo viên và học sinh

ở trường THPT Qua việc điều tra, khảo sát tại bốn trường: THPT Chuyên Nguyễn Huệ (Hà Nội), THPT Chuyên Lê Hồng Phong (Nam Định), THPT Chuyên Hùng Vương (Phú Thọ) và THPT Ngọc Tảo (Hà Nội), chúng tôi rút ra một vài nhận xét: Đa số giáo viên và học sinh đều nhận thức được vai trò của PPTL, học sinh tỏ ra rất hào hứng khi được tham gia tranh luận Tuy nhiên, PPTL còn tỏ ra rất xa lạ với cả giáo viên và học sinh, rất hiếm giáo viên sử dụng phương pháp này trong các tiết dạy của mình, nếu có thực hiện PPTL thì hiệu quả đem lại chưa cao Thực trạng này xuất phát từ những nguyên nhân chủ quan và khách quan Trong đó, nguyên nhân chủ quan là cơ bản và quan trọng

Trong chương 2, tác giả khẳng định vị trí, mục tiêu và nội dung cơ bản của phần lịch sử Việt Nam thế kỉ X – giữa XIX Đây là nội dung quan trọng bởi chính nó – bối cảnh xã hội Việt

Nam từ thời kì đầu giành độc lập tự chủ đến khi thực dân Pháp xâm lược nước ta Nó là “cầu nối” giữa lịch sử Việt Nam từ nguyên thủy đến thế kỉ X với phần lịch sử Việt Nam từ năm

1858 đến cuối thế kỉ XIX, tạo thành một dòng chảy lịch sử liên tục, giúp học sinh học tập lịch

sử một cách hệ thống, không bị ngắt quãng Từ đó cho các em một cái nhìn tuần tự, toàn diện

và lôgic về lịch sử dân tộc Qua đó, học sinh có cái nhìn tổng quát về quá trình hình thành, phát triển và khủng hoảng, suy vong của chế độ phong kiến Việt Nam

Trong phần lịch sử Việt Nam từ thế kỉ X đến giữa thế kỉ XIX có rất nhiều nhân vật cho đến nay còn tồn tại nhiều quan điểm đánh giá trái chiều nhau mà giáo viên có thể tổ chức cho học sinh tranh luận như: Thái hậu Dương Vân Nga, Hồ Quý Ly, Mạc Đăng Dung, Quang Trung (Nguyễn Huệ), Gia Long (Nguyễn Ánh)

Trên cơ sở đưa ra những nguyên tắc khi tổ chức tranh luận, chúng tôi đã nghiên cứu, tìm hiểu và đưa ra ba hình thức có thể tổ chức cho học sinh tranh luận trong dạy học về nhân vật lịch sử

Thứ nhất, tranh luận theo nhóm; ví dụ: khi dạy bài 17, lớp 10 THPT “Quá trình hình thành và phát triển của nhà nước phong kiến (từ thế kỉ X đến thế kỉ XV)”, giáo viên có thể

tổ chức tranh luận cho các em về một nhân vật có ảnh hưởng lớn đối với lịch sử dân tộc, nhưng hầu như không được nhắc tới trong sách giáo khoa cấp THPT và hiện nay còn rất nhiều tranh cãi trong việc đánh giá về ông, nhất là việc ông lập nhà Hồ thay cho nhà Trần (1400), đó là nhân vật Hồ Quý Ly

Thứ hai, tranh luận giữa cá nhân học sinh với nhau; ví dụ: khi dạy phần 1 của bài 21, lớp 10 THPT “Những biến đổi của nhà nước phong kiến trong các thế kỉ XVI – XVIII”,

giáo viên có thể tổ chức cho học sinh tranh luận về nhân vật Mạc Đăng Dung bằng cách đưa ra vấn đề ngay tại lớp cùng các nguồn ý kiến đánh giá khác nhau để học sinh suy nghĩ

và tranh luận

Thứ ba, tranh luận giữa giáo viên với học sinh, ví dụ: khi dạy học phần I của bài 19, lớp 10 THPT “Những cuộc kháng chiến chống ngoại xâm ở các thế kỉ X – XV”, giáo viên

có thể tổ chức cho học sinh tranh luận về nhân vật Dương Vân Nga

Mỗi hình thức tranh luận đều có ưu thế vượt trội riêng trong việc phát huy tính tự chủ, tích cực trong học tập và rèn luyện TDPB cho học sinh Để sử dụng có hiệu quả, yêu cầu giáo viên phải nắm vững lí luận và kĩ thuật tổ chức của từng hình thức từ khâu chuẩn

bị, đưa ra vấn đề tranh luận đến khâu tổ chức tranh luận trên lớp và kiểm tra, đánh giá nhận thức của học sinh Hơn nữa, giáo viên phải là người hiểu sâu sắc nhất đối tượng học sinh

và nội dung kiến thức để lựa chọn hình thức tranh luận sao cho phù hợp nhất

III KẾT LUẬN

Qua nghiên cứu, chúng tôi nhận thấy vấn đề rèn luyện TDPB cho học sinh trong học tập nói chung và trong dạy học lịch sử ở trường THPT nói riêng là việc làm quan trọng và cần thiết Có rất nhiều phương pháp có khả năng phát triển TDPB cho học sinh, nhưng trong đó, phương pháp tranh luận có ưu thế và hiệu quả nhất để phát triển loại tư duy này trên cả ba mặt: kiến thức, kĩ năng và tư tưởng, tình cảm Thông qua tranh luận, học sinh có thể bộc lộ quan điểm của mình, phát huy tối đa tính tích cực trong học tập Trong quá trình tranh luận khả năng nhìn nhận vấn đề một cách toàn diện tăng lên đáng kể, từ đó học sinh

sẽ tiếp thu kiến thức sâu sắc và chủ động hơn

Trong giai đoạn lịch sử Việt Nam từ thế kỉ X đến giữa thế kỉ XIX, vẫn còn tồn tại rất nhiều nhân vật lịch sử gây tranh cãi, chưa đi đến một sự thống nhất nhất hoàn toàn Với đặc điểm này, việc áp dụng PPTL trong dạy học về nhân vật lịch sử Việt Nam (thế kỉ X – giữa thế kỉ XIX) rất phù hợp và cần thiết, nó sẽ đưa đến cho học sinh cái nhìn bao quát và sâu sắc hơn về các nhân vật lịch sử

PPTL là một phương pháp dạy học tích cực, trong thời điểm hiện tại có thể phương pháp này còn lạ lẫm với môi trường học tập ở trường THPT Việt Nam Nhưng chúng tôi hi vọng, với những nghiên cứu bước đầu của mình, nó sẽ dần trở thành một trong những phương pháp mà giáo viên sử dụng phổ biến để phát huy tốt nhất tính tích cực và rèn luyện TDPB cho học sinh trong học tập lịch sử

TÀI LIỆU THAM KHẢO [1] Nguyễn Gia Cầu, Bồi dưỡng, phát triển tư duy phản biện cho học sinh trong quá trình dạy học, Tạp chí Giáo dục, số 249, 2013

[2] Lê Tấn Cẩm Giàng, Tư duy phản biện, Viện Nghiên cứu Giáo dục, Hà Nội, 2011

[3] Bùi Thế Hưng, Phát huy khả năng phản biện của học sinh trung học phổ thông trong

[4] P A Facione, Think Critically, Pearson Education: Englewood Cliffs, NJ, 2011

[5] Robert J Marzano, De bra J Pickering, Jane E Polock, Các phương pháp dạy học hiệu quả, NXB Giáo dục, Hà Nội, 2005

[6] Trần Thúc Trình, Tư duy phê phán, Tạp chí Khoa học Giáo dục, số 114, 2005

[7] Viện Chiến lược và Chương trình Giáo dục, Các chỉ số cơ bản về sinh lí và tâm lí học sinh phổ thông hiện nay, NXB Giáo dục, Hà Nội, 2006

[8] Phạm Thị Xuyến, Rèn luyện năng lực tự học cho học sinh trong giờ văn học sử qua hình thức tranh luận, Tạp chí Giáo dục, số 102, 2004