PHẦN MỞ ĐẦU
Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu
Trong những năm qua, việc dạy văn trong trường học chủ yếu tập trung vào nội dung, nghệ thuật và tư tưởng nghệ thuật, trong khi việc khai thác không gian văn hóa trong tác phẩm văn học, đặc biệt là văn học Việt Nam và sáng tác của nhà văn Sơn Nam, chưa được chú trọng đúng mức Thời gian hạn chế trong mỗi tiết học và thiếu định hướng về không gian văn hóa trong chương trình học đã khiến giáo viên ít làm rõ các khía cạnh này Điều này làm giảm khả năng hiểu biết về phong cách riêng của từng tác giả trong bối cảnh văn học dân tộc Hơn nữa, nghiên cứu về văn học Nam Bộ trước năm 1975 còn hạn chế do nhiều nguyên nhân chủ quan và khách quan, đặc biệt trong thời kỳ đất nước tập trung cho cuộc kháng chiến chống Mỹ Trong bối cảnh lịch sử đó, nhà văn Sơn Nam đã khắc họa một bức tranh sinh động về thiên nhiên và đời sống con người, với không gian văn hóa đóng vai trò quan trọng trong phong cách nghệ thuật đặc trưng của ông.
Nghiên cứu văn học miền Nam vẫn còn nhiều khía cạnh chưa được khai thác Vì vậy, tôi quyết định chọn đề tài này nhằm đóng góp vào các hoạt động nghiên cứu về văn học miền Nam, đặc biệt là về tác giả Sơn Nam.
Nghiên cứu không gian văn hóa trong tiểu thuyết của nhà văn Sơn Nam và mối quan hệ giữa không gian văn hóa với quan niệm nghệ thuật của ông là một hướng đi tích cực Đề tài này nhằm hệ thống hóa không gian văn hóa trong các tác phẩm của Sơn Nam trước năm 1975, góp phần làm rõ những giá trị nghệ thuật và văn hóa trong sáng tác của ông.
Và tìm hiểu mối liên hệ giữa văn học với cuộc đời
Nghiên cứu không gian văn hóa trong các tiểu thuyết của Sơn Nam không chỉ giúp người học củng cố lý thuyết nghiên cứu văn học mà còn nâng cao kỹ năng phân tích và chuyên môn Qua việc áp dụng kiến thức vào thực tiễn, người học sẽ bồi dưỡng tay nghề và phát triển năng lực nghiên cứu, từ đó nâng cao trình độ chuyên môn của bản thân.
Tổng quan vấn đề nghiên cứu
2.1 Tình hình nghiên cứu về không gian văn hóa
Không gian văn hóa là nơi con người sinh sống và tác động đến thế giới tự nhiên, từ đó hình thành các sản phẩm phục vụ cuộc sống Người sáng tác cần dựa vào thực tế thiên nhiên, cuộc sống, tập tục và văn hóa vùng miền để tạo ra tác phẩm, tất cả đều thuộc về không gian văn hóa Nghiên cứu không gian văn hóa trong cộng đồng giúp hiểu rõ hơn về con người và phong tục tập quán, từ đó đưa ra chính sách phù hợp cho văn hóa và kinh tế, đồng thời quảng bá địa phương để phát triển du lịch Tuy nhiên, nghiên cứu về không gian văn hóa trong văn học vẫn chưa được quan tâm đúng mức, đặc biệt trong bối cảnh lịch sử dân tộc Sau khi hòa bình lập lại, văn hóa và văn học ngày càng được chú trọng, phản ánh sự phát triển của xã hội Đặc biệt, các nghiên cứu văn hóa gần đây đã chứng minh tầm quan trọng của văn hóa trong công cuộc công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, với mục tiêu dân giàu, nước mạnh, công bằng, dân chủ, văn minh Các công trình nghiên cứu như “Lịch sử và Văn hóa Việt Nam” của Phan Huy Lê hay “Những vấn đề thần thoại Việt Nam” của Nguyễn Thị Huế đều khẳng định vai trò của văn hóa trong sự phát triển của đất nước và nhân loại.
2.2 Tình hình nghiên cứu về không gian văn hóa trong tiểu thuyết của Sơn Nam
Trong nghiên cứu văn học, những đặc trưng văn hóa độc đáo trong các tác phẩm của nhà văn Sơn Nam đã được thể hiện rõ nét qua hai công trình quan trọng: "Dấu ấn văn hóa Nam Bộ trong truyện ngắn của Sơn Nam" của tác giả Nguyễn Thị Điệp và "Văn hóa Nam Bộ qua cái nhìn của nhà văn Sơn Nam" của tác giả Võ Văn Thành Các nghiên cứu này không chỉ làm nổi bật giá trị văn hóa mà còn khẳng định vị trí của Sơn Nam trong nền văn học Việt Nam.
Trong bài viết "Dấu ấn văn hóa Nam Bộ trong truyện ngắn của Sơn Nam," tác giả giúp người đọc nhận diện những đặc trưng văn hóa của vùng đất này thông qua các tác phẩm truyện ngắn Những sáng tác của Nguyễn Thị Điệp phản ánh rõ nét về con người và mảnh đất Nam Bộ, đồng thời làm nổi bật các yếu tố văn hóa trong tiểu thuyết của Sơn Nam trước năm 1975 Cuốn sách "Văn hóa Nam Bộ qua cái nhìn của nhà văn Sơn Nam" của tác giả Võ Văn Thành là một nghiên cứu sâu sắc về văn hóa miền Nam, cung cấp cho người đọc cái nhìn toàn diện về các tầng văn hóa đặc trưng của vùng đất này thông qua các tác phẩm của Sơn Nam.
Trong các tác phẩm và biên khảo của Sơn Nam, tác giả khéo léo dẫn dắt người đọc khám phá văn hóa vật thể như mưu sinh, ẩm thực, trang phục, cư trú, giao thông và văn hóa phi vật thể như tổ chức cộng đồng, tín ngưỡng, phong tục, lễ hội và nghệ thuật Qua đó, Sơn Nam đã dành trọn cuộc đời để ghi nhận và phổ biến những giá trị văn hóa cao đẹp của người Nam Bộ Dù có cách thể hiện khác nhau, các tác giả trong cuốn sách đều nhấn mạnh giá trị ngòi bút của Sơn Nam, khẳng định ông là một nhà văn, nhà văn hóa và nhà Nam Bộ học xuất sắc Các trang viết cũng làm rõ các biểu hiện và phương diện tạo nên văn hóa Nam Bộ trong không gian văn hóa đất nước.
Nghiên cứu về không gian văn hóa trong tiểu thuyết của Sơn Nam vẫn còn hạn chế, mặc dù đã có những hướng nghiên cứu để lại dấu ấn Hướng tiếp cận của chúng tôi được xem là một giải pháp mới, giúp phân tích các yếu tố thẩm mỹ tạo nên giá trị của tiểu thuyết, đặc biệt là những tác phẩm viết ở miền Nam trước năm 1975 của cố nhà văn Sơn Nam.
Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu
Nghiên cứu không gian văn hóa trong tiểu thuyết của nhà văn Sơn Nam không chỉ mang lại cái nhìn mới mẻ, toàn diện cho việc dạy văn trong trường học mà còn làm giảm sự khô khan trong giảng dạy Điều này không chỉ kích thích hứng thú và sự say mê của người học mà còn giúp các em hiểu sâu sắc hơn về văn hóa dân tộc ở từng vùng miền cụ thể, từ đó nâng cao niềm tự hào và tình yêu đối với Tổ quốc Luận văn này hướng tới việc thực hiện các mục tiêu trên.
- Hiểu và đánh giá sâu hơn về đóng góp của Sơn Nam trong trong tiến trình văn học dân tộc
- Qua nghiên cứu các tiểu thuyết của Sơn Nam, chúng tôi tìm hiểu không gian văn hóa trong các sáng tác của ông
Trong bài viết này, chúng ta sẽ khám phá những vấn đề cơ bản liên quan đến Không gian văn hóa, bao gồm khái niệm văn hóa và cách thể hiện của nó Đặc biệt, chúng ta sẽ phân tích Không gian văn hóa trong các tiểu thuyết của nhà văn Sơn Nam, thông qua ba tác phẩm nổi bật là "Chim quyên xuống đất" và "Hương rừng" Những tác phẩm này không chỉ phản ánh sự phong phú của văn hóa mà còn làm nổi bật những đặc điểm riêng biệt của không gian văn hóa trong bối cảnh xã hội.
Cà M u và Hình b ng cũ
- Chỉ ra và phân tích đƣợc những biểu hiện của không gian văn hóa trong các tiểu thuyết của nhà văn Sơn Nam
Sơn Nam là một trong những tác giả có ảnh hưởng lớn trong văn xuôi Việt Nam hiện đại, đặc biệt là trong văn học miền Nam trước 1975 Sự đóng góp của ông không chỉ thể hiện qua những tác phẩm nổi bật mà còn qua việc khắc họa chân thực đời sống và con người miền Nam Qua lối viết tinh tế và sâu sắc, Sơn Nam đã khẳng định giá trị văn hóa và nghệ thuật của văn học miền Nam, đồng thời định hình vị trí của ông trong nền văn học Việt Nam thế kỷ XX.
Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu
4.1 Đối tượng nghiên cứu: Đối tƣợng nghiên cứu chính của đề tài là Kh ng gi n văn h trong một số ti u thuyết củ nhà văn Sơn N m
Chúng tôi tập trung nghiên cứu các tiểu thuyết của Sơn Nam, đặc biệt là tác phẩm "Hương Rừng" và một số tác phẩm khác sáng tác trước năm 1975 Chúng tôi không xem xét các truyện ngắn in lẻ trên báo chí hay các bài viết đã xuất bản hoặc chưa xuất bản của ông Trong số các tiểu thuyết đã được thống kê, nghiên cứu của chúng tôi sẽ đi sâu vào hạng gián văn hóa trong các tác phẩm của ông.
Phương pháp nghiên cứu
Nghiên cứu đề tài này chúng tôi kết hợp nhiều nhóm phương pháp nghiên cứu sau:
Phương pháp nghiên cứu lịch sử là một công cụ quan trọng giúp tái hiện không gian văn hóa và nhận diện sự ảnh hưởng của các biến cố lịch sử, đặc biệt là sự xâm chiếm của đế quốc Mỹ Việc nghiên cứu tác phẩm của Sơn Nam và không gian văn hóa trong tiểu thuyết của ông cần được thực hiện từ góc độ lịch sử để tránh những quan điểm phiến diện và lạc hậu Do đó, việc coi trọng quan điểm lịch sử không chỉ đảm bảo tính khoa học mà còn giúp chúng ta tiếp cận đối tượng một cách hiện đại và sâu sắc hơn.
Phương pháp phân tích tác phẩm văn học dựa trên đặc trưng thể loại là một công cụ hữu hiệu giúp người nghiên cứu khám phá sâu sắc hệ giá trị của không gian văn hóa trong tiểu thuyết của nhà văn Sơn Nam.
Phương pháp thống kê và phân loại trong khảo sát tiểu thuyết của nhà văn Sơn Nam cho phép xác định tần số xuất hiện của các biểu tượng, từ đó tạo điều kiện thuận lợi cho việc phân tích và giải mã các biểu tượng liên quan đến không gian văn hóa trong tác phẩm của ông.
Phương pháp so sánh, đối chiếu giúp phân tích các biểu tượng văn hóa trong các tác phẩm, từ đó nhận diện sự tương đồng và khác biệt trong sáng tạo của các nhà văn cùng thời Phương pháp này không chỉ giúp người học đánh giá giá trị của không gian văn hóa trong tiểu thuyết của Sơn Nam mà còn nâng cao nhận thức về các tác phẩm trong chương trình học nói chung.
Phương pháp văn học đóng vai trò quan trọng trong việc phân tích tiểu thuyết từ góc độ văn hóa Việc tìm hiểu văn hóa của tác giả thông qua các tác phẩm giúp khai thác sâu sắc không gian văn hóa được thể hiện trong tiểu thuyết Phương pháp này không chỉ giúp hiểu rõ hơn về bối cảnh sáng tác mà còn làm nổi bật những giá trị văn hóa đặc trưng của mỗi tác phẩm.
Đóng góp của luận văn
Đề tài đƣợc nghiên cứu đã có những đóng góp sau đây:
- Hệ thống đƣợc những yếu tố thuộc về văn hóa và Không gian văn hóa trong văn học
- Phân tích và hệ thống đƣợc những biểu hiện của không gian văn hóa trong một số tiểu thuyết của Sơn Nam trước 1975
- Đánh giá bổ sung thêm những thành công của tác giả trong việc tái hiện không gian văn hóa trong thể loại tiểu thuyết.
Cấu trúc của luận văn
Luận văn trình bày phần Mở đầu, Kết luận và tài liệu tham khảo và đƣợc cụ thể hóa trình bày thành ba chương:
Chương 1: Không gian văn hóa trong văn học
Chương 2: Không gian văn hóa vật thể
Chương 3: Không gian văn hóa phi vật thể
KHÔNG GIAN VĂN HÓA TRONG VĂN HỌC
1.1 Giới thuyết về không gian văn hóa
Không gian văn hóa đã hiện hữu trong các sáng tác của nhân loại từ những ngày đầu khi con người tách biệt khỏi loài vượn người Sự hình thành các nhóm người để thực hiện các hoạt động như lao động sản xuất và săn bắn hái lượm đã đánh dấu sự khởi đầu của không gian văn hóa Những quy định riêng trong đời sống, từ khu vực sinh sống đến các hoạt động hàng ngày, đã góp phần hình thành các bộ tộc và nhà nước sau này Văn học nhân loại, khi ra đời, tất yếu chứa đựng không gian văn hóa Tuy nhiên, các nhà nghiên cứu và phê bình văn hóa, văn học vẫn chưa dành đủ sự chú ý và nghiên cứu sâu sắc cho khía cạnh này trong văn học.
Việc phân tích không gian văn hóa trong tác phẩm văn học, đặc biệt là tiểu thuyết của Sơn Nam, giúp chúng ta hiểu rõ vai trò của nó trong việc hình thành tính cách và vẻ đẹp của con người Tây Nam Bộ Không gian văn hóa được thể hiện qua hai mảng vật thể và phi vật thể, phản ánh qua thiên nhiên và đời sống lao động, sinh hoạt của con người nơi đây Những nét văn hóa đặc trưng của Tây Nam Bộ hòa quyện trong không gian văn hóa dân tộc Việt, tạo nên sự độc đáo trong cái chung Sự đa dạng trong quan niệm về văn hóa từ các nhà nghiên cứu trên thế giới cho thấy sự phong phú và sâu sắc của chủ đề này.
Edward Burnett, nhà nghiên cứu người Anh, đã định nghĩa văn hóa là "một tổng thể phức hợp gồm kiến thức, đức tin, nghệ thuật, đạo đức, luật pháp, phong tục, các khả năng và tập quán mà con người đã tiếp nhận." Định nghĩa này mô tả một cách toàn diện về văn hóa, phản ánh đầy đủ các phương diện và vấn đề liên quan đến đời sống con người.
Theo Edward Sapir, "Văn hóa chính là con người, mặc dù con người có thể không hoàn hảo và sống trong một xã hội tiêu biểu cho một hệ thống phức tạp của tập quán Những ứng xử và quy tắc được bảo tồn qua các nguồn truyền thống." Định nghĩa này nhấn mạnh tầm quan trọng của các mối quan hệ trong cuộc sống con người, trong đó quan điểm và ứng xử của con người được đề cao.
Nhà nghiên cứu William Isaac Thomas định nghĩa văn hóa là tổng hợp các giá trị vật chất và xã hội của một nhóm người, bao gồm thiết kế, tập tục và các phản ứng cư xử Định nghĩa này làm rõ các khía cạnh cấu thành văn hóa.
Theo định nghĩa của nhà xã hội học người Mỹ gốc Nga, Theo Alexandrovich Sorokin, văn hóa là tổng thể những gì con người sáng tạo ra, được cải tạo qua các hoạt động có ý thức và sự tương tác giữa nhiều cá nhân Những tương tác này không chỉ làm phong phú thêm văn hóa mà còn ảnh hưởng đến lối ứng xử mới của mỗi cá nhân.
Còn UNESCO đã đƣa ra một định nghĩa có tính tổng hợp về văn hóa nhƣ sau:
Văn hóa là tập hợp các đặc trưng về tâm hồn, vật chất, tri thức và cảm xúc của một xã hội hay một nhóm người Nó bao gồm những yếu tố bên ngoài văn học và nghệ thuật, như lối sống, phương thức chung sống, hệ thống giá trị, truyền thống và đức tin.
25] Có thể nói khái niệm này có tính chất tổng hợp, đầy đủ nhất về các phương diện tạo ra văn hóa
Theo Đại từ đi n tiếng Việt của Trung tâm Ngôn ngữ và Văn hóa Việt Nam -
Bộ Giáo dục và đào tạo, do Nguyễn Nhƣ Ý chủ biên, Nhà xuất bản Văn hóa –
Thông tin, xuất bản năm 1998, thì: "Văn h là những giá trị vật chất, tinh thần do con người sáng tạo r trong lịch sử"
Tất cả các khái niệm về văn hóa, bất kể quốc gia hay thời đại, đều liên quan đến tính khái quát trong các yếu tố hình thành văn hóa, với hai thuộc tính cơ bản là vật chất và ý thức Tuy nhiên, hiện nay chưa có một định nghĩa cụ thể nào về "hằng gián văn hóa" Thực tế, chỉ có những khái niệm mang tính khu biệt như văn hóa và hằng gián văn học Việc đưa ra khái niệm hằng gián văn hóa và nghiên cứu nó như một ngành khoa học trong lĩnh vực văn học vẫn còn mới mẻ so với các khuynh hướng khác Do đó, hệ thống lý thuyết cho nghiên cứu không gian văn hóa chưa hoàn thiện Trong quá trình phát triển, các nhà nghiên cứu trên thế giới đã đưa ra nhiều định nghĩa tiêu biểu về văn hóa theo cách riêng của họ.
Nhà văn Sơn Nam, với hơn nửa thế kỷ sáng tác, đã khéo léo khai thác và tái dựng không gian văn hóa đặc trưng của con người Tây Nam Bộ Ông thể hiện vẻ đẹp thuần hậu và lam lũ của họ, đồng thời ghi dấu ấn với những tính cách khảng khái, cương trực Những nhân vật như Tư Hoạch trong "Hương rừng Cà Mau", Bà Năm trong "Chim quyên xuống đất", và Năm Hên trong "Bắt sấu rừng" không chỉ phản ánh đời sống thường nhật mà còn mang trong mình tinh thần hào sảng, phóng khoáng của những chuyến khai hoang mở đất.
U Minh Hạ là nơi thể hiện vẻ đẹp chung của người Việt, gắn liền với nét riêng của vùng đất Nam Bộ Ở đây, người ta thấy được cách ứng xử ân nghĩa, sự hiểu biết lẫn nhau mà không vụ lợi hay toan tính Những câu chuyện và việc làm trong cuộc sống đầy khó khăn, vất vả cũng khẳng định vẻ đẹp con người nơi đây Vẻ đẹp này không chỉ liên quan đến phong tục tập quán hay cuộc sống mưu sinh mà còn hòa quyện với bức tranh thiên nhiên sông nước, kênh rạch Sự đa dạng và giàu có của thiên nhiên tạo nên tính cách phóng khoáng của con người nơi đây, như Tư Hoạch và Năm Hên.
Nhà văn Sơn Nam đã khéo léo tái hiện không gian văn hóa đa chiều của vùng đất và con người Nam Bộ, giúp người học hiểu rõ hơn về văn hóa vùng miền trong bức tranh chung của văn hóa dân tộc Việt Việc này không chỉ nâng cao nhận thức mà còn khuyến khích tự nhận thức, góp phần hoàn thiện bản thân trong thời đại công nghệ 4.0 Đổi mới phương pháp dạy học đang trở thành một yêu cầu cấp thiết trong giáo dục và được thảo luận tại các cuộc hội thảo, nghị trường quốc gia Khi giáo viên hướng dẫn học sinh tìm hiểu các tác phẩm văn học như "Nhật ký trong tù" của Hồ Chí Minh, việc đề cập đến không gian văn hóa sẽ giúp học sinh nhận thức rõ hơn về giá trị tư tưởng và nghệ thuật của tác phẩm Để đạt được điều này, giáo viên cần thiết kế những câu hỏi tình huống kích thích tư duy và sự sáng tạo của học sinh, từ đó nâng cao hiệu quả học tập và khả năng ứng dụng kiến thức vào thực tiễn.
Không gian văn hóa bao gồm các yếu tố chi phối nội dung và nghệ thuật trong thơ ca, phản ánh thái độ cách mạng và tư tưởng chính trị của tác giả Những yếu tố này bắt nguồn từ bối cảnh lịch sử và xã hội, tạo nên nhân cách đặc biệt của Hồ Chí Minh Qua việc tìm hiểu, chúng ta có thể nhận diện rõ hơn về nhân cách và giá trị mà Người mang lại, từ đó rút ra bài học quý giá cho bản thân.
Nhân cách Hồ Chí Minh được hình thành từ nhiều yếu tố văn hóa, bao gồm bối cảnh lịch sử dân tộc và gia đình Cha của Người, Nguyễn Sinh Sắc, là một nhà Nho yêu nước, trong khi mẹ, Hoàng Thị Loan, là người phụ nữ yêu chồng và thương con Người sớm nhận thức được nỗi đau mất nước và giác ngộ cách mạng từ năm 1911 khi ra đi tìm đường cứu nước Suốt cuộc đời, Người luôn tự học hỏi và trau dồi kiến thức không chỉ trong trường học mà còn qua thực tiễn cuộc sống Văn học không thể tách rời khỏi thế giới bên ngoài, và việc nghiên cứu văn học cần xem xét mối quan hệ với các hệ thống khác để thể hiện giá trị nhân sinh Giáo viên cần giúp học sinh hiểu sâu sắc về văn học nhân loại và văn học nước nhà, đặc biệt là các tác phẩm của nhà văn Sơn Nam, để nhận diện được ý nghĩa đa diện của chúng.
1.2 Đặc trƣng của không gian văn hóa
Không gian văn hóa là một hướng nghiên cứu quan trọng nhưng chưa được khai thác đầy đủ trong giảng dạy Để áp dụng hiệu quả, cần xác định rõ bản chất của nó qua tư tưởng nòng cốt, phạm vi nghiên cứu, đối tượng, mục đích và nhiệm vụ cụ thể Việc nghiên cứu các tiểu thuyết cụ thể, dựa trên thành tựu lý thuyết của các nhà nghiên cứu văn hóa quốc tế, sẽ giúp phù hợp hơn với thực tiễn giảng dạy môn Ngữ văn Các công trình như "Dấu ấn văn hóa Nam Bộ" của Nguyễn Thị Điệp và "Văn hóa Nam Bộ qua cái nhìn của Sơn Nam" của Võ Thiện Thanh đã chỉ ra một xu hướng nghiên cứu văn học mới ở Việt Nam, liên quan đến văn hóa và không gian văn hóa Qua đó, có thể xác định bản chất đặc thù của không gian văn hóa thông qua các yếu tố chính.
1.2.1 Quan niệm về không gian văn hóa trong tiểu thuyết Để làm rõ bản chất của Không gian văn hóa, ta cần xác định tư tưởng nòng cốt của không gian văn hóa chính là hạt nhân Ở đó những yếu tố tồn tại sẵn trong tự nhiên và trong đời sống con người Trong đó xét cả hai phương diện vật chất và phi vật chất nhƣ đã nói ở phần trên Điều này không chỉ phản ánh một khía cạnh trong cuộc sống đơn thuần Tức một khía cạnh của văn hóa mà nó phản ánh ở không gian rộng, đa chiều ở mọi nơi mọi lúc ruộng vườn, nhà cửa, sông ngòi, r ng rậm, nhà máy, t nông thôn đến thành thị, ), mọi đối tƣợng không phân biệt thứ bậc, sang hèn, tuổi tác, nghề nghiệp Vậy tư tưởng cốt lõi nhất của không gian văn hóa chính là việc xác lập và chỉ ra những yếu tố tạo nên không gian văn hóa để t đó xác định đƣợc giá trị, sự đóng góp của nhà văn với nền văn học dân tộc Việc chỉ ra và xác định đƣợc không gian văn hóa trong các tiểu của nhà văn Sơn Nam cũng chính là cách các thầy/cô giúp cho người học tiếp cận, khám phá, tìm hiểu tác ph m văn học một cách đầy đủ nhất Đầy đủ ở đây là vƣợt ra khỏi cách tiếp cận tác ph m văn học theo cách lối mòn truyền thống nhƣ nói ở trên chủ yếu thiên về nội dung, nghệ thuật Cũng tức người học tiếp cận tác ph m văn học theo cách đa chiều qua những câu hỏi giúp người học tự khám phá như:
- Những yếu tố nào tạo nên con người Sơn Nam với phong cách, lối viết đặc trưng rất riêng không thể trộn lẫn?
KHÔNG GIAN VĂN HÓA VĂN HÓA VẬT THỂ
Trong cuốn "Tìm về bản sắc văn hóa Việt Nam," PGS.TSKH Trần Ngọc Thêm định nghĩa văn hóa là một hệ thống hữu cơ bao gồm các giá trị vật chất và tinh thần được con người sáng tạo và tích lũy qua quá trình hoạt động thực tiễn, đồng thời thể hiện sự tương tác giữa con người với môi trường tự nhiên và xã hội của họ.
Theo cuốn Đại từ điển tiếng Việt của Trung tâm Ngôn ngữ và Văn hóa Việt Nam, do Nguyễn Như Ý chủ biên và xuất bản năm 1998, văn hóa được định nghĩa là "những giá trị vật chất và tinh thần do con người sáng tạo ra trong lịch sử".
Hai định nghĩa của PGS.TSKH Trần Ngọc Thêm và Nguyễn Như Ý về văn hóa, mặc dù có những khác biệt, đều nhấn mạnh hai thành phần chính: giá trị vật chất và giá trị tinh thần Điều này cho thấy văn hóa hiện diện trong hai không gian cơ bản: không gian văn hóa vật chất và không gian văn hóa phi vật chất Qua các tác phẩm của nhà văn Sơn Nam, ta thấy rõ sự chuyển hóa từ những yếu tố tự nhiên thành văn hóa khi con người tác động và cải tạo chúng Những gì có thể cảm nhận qua giác quan như cây cối, sông hồ, và nhà cửa thuộc về vật chất, trong khi những giá trị tinh thần, như vẻ đẹp và đạo đức, cần một hệ thống tiêu chuẩn được hình thành qua hàng ngàn năm Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên cũng là một ví dụ tiêu biểu của những giá trị văn hóa lâu đời trong dân tộc.
Nó được truyền lại qua các thế hệ, trở thành một phần quan trọng trong đời sống tâm hồn người Việt Hai định nghĩa này giúp phân chia không gian văn hóa trong tiểu thuyết của nhà văn Sơn Nam thành hai loại: Không gian văn hóa vật thể và Không gian văn hóa phi vật thể Trước hết, Không gian văn hóa phi vật thể được tái hiện qua nhiều phương diện và yếu tố khác nhau.
2.1 Nhận thức về không gian trong thế giới nghệ thuật của Sơn Nam
Không gian văn hóa là khái niệm rộng lớn, bao gồm mọi sự vật, hiện tượng tự nhiên và do con người tạo ra, cùng với tư tưởng của họ Để hiểu rõ về không gian văn hóa, chúng ta cần phân tích các yếu tố hiện hữu trong nó, không chỉ giới hạn ở một vài lĩnh vực cụ thể Theo các nhà nghiên cứu xã hội học và triết học, không gian văn hóa là sự kết hợp giữa tự nhiên và con người, tạo thành xã hội nơi con người tồn tại Tại đây, mọi hoạt động sống của con người vừa phụ thuộc vào điều kiện tự nhiên, vừa dựa vào sản phẩm do chính họ tạo ra Nói cách khác, không gian văn hóa phản ánh cuộc sống của con người, bao gồm cả những yếu tố tự nhiên và nhân tạo Nó vừa mang tính chung của nhân loại, vừa chứa đựng những đặc trưng riêng của từng dân tộc, cộng đồng hay nhóm người với phong tục, tập quán và tín ngưỡng riêng biệt.
Trong các tiểu thuyết của Sơn Nam, không gian văn hóa được thể hiện một cách đa diện và phong phú, bao gồm các khía cạnh tự nhiên và xã hội Những phương diện này thường xuyên xuất hiện và lặp lại trong các tác phẩm của ông, tạo thành một hệ quy chiếu giúp phản ánh đầy đủ không gian văn hóa trong một thời kỳ lịch sử của dân tộc.
Con người sinh ra đã cần có cái ăn, cái mặc để tồn tại và phát triển, như Mác đã nói Khi xã hội tiến bộ, nhu cầu của con người cũng dần được nâng cao Tuy nhiên, ở mức độ căn bản, nhu cầu thiết yếu vẫn là ăn và mặc.
“Cái ăn” là yếu tố thiết yếu cho sự sống của con người, bên cạnh những yếu tố cơ bản như không khí và nước Đó là nhu cầu không thể thiếu để tồn tại và phát triển Khi đời sống vật chất được cải thiện, con người sẽ dần loại bỏ gánh nặng về cái ăn, từ đó mới xuất hiện những nhu cầu cao hơn Điều này cho thấy rằng nhu cầu về thực phẩm không chỉ là điều kiện sống mà còn là nền tảng để phát triển các nhu cầu khác trong cuộc sống.
Trong suốt hàng nghìn năm, con người đã tồn tại và thích nghi với môi trường tự nhiên thông qua các hoạt động săn bắt, hái lượm, và sử dụng tài nguyên sẵn có, mà thực chất đó đã là một hình thức lao động để sinh tồn Tuy nhiên, những hoạt động này chủ yếu mang tính tự phát và chưa có sự tổ chức rõ ràng trong cộng đồng Khi loài người tiến bộ, họ bắt đầu sử dụng công cụ từ đá, cây, và que để phục vụ cho lao động, dẫn đến sự xuất hiện của những cuộc tranh giành lãnh thổ nhằm đảm bảo nguồn sống Trong các tác phẩm của cố nhà văn Sơn Nam, cuộc sống mưu sinh được khắc họa rõ nét qua những số phận con người, từ nông dân, công nhân đến trí thức, với miếng cơm manh áo gắn bó mật thiết với họ Ông tái hiện không gian văn hóa Nam Bộ qua hai khía cạnh chính: mặt tự nhiên với đặc trưng vùng miền và mặt xã hội với vẻ đẹp trong lao động, tín ngưỡng, và cuộc sống Để hiểu rõ tính cách và vẻ đẹp con người Nam Bộ, không thể không nhắc đến vai trò của điều kiện tự nhiên.
2.2 Tổ chức không gian văn hóa vật thể trong tiểu thuyết của Sơn Nam
2.2.1 Thế giới tự nhiên hoang sơ
2.2.1.1 Không gian sông nước miền Tây
Nam Bộ, vùng đất mới trong công cuộc mở rộng lãnh thổ về phía Nam của các triều đại phong kiến, đã chịu ảnh hưởng sâu sắc từ điều kiện tự nhiên và phong tục tập quán Chúa Nguyễn Hoàng là người đầu tiên có những chính sách hiệu quả để phát triển vùng đất này, mở rộng lãnh thổ và thống nhất đất nước Hậu duệ của ông tiếp tục công cuộc này, với Nguyễn Hữu Cảnh là người đã hoàn thành sứ mệnh khai phá, thiết lập bộ máy hành chính và xác lập chủ quyền lãnh thổ Việt Nam tại Nam Bộ Trước khi có những nỗ lực này, Nam Bộ từng là vùng đất hoang vu, bỏ hoang hàng ngàn năm sau sự sụp đổ của đế quốc Phù Nam vào thế kỷ VI, do người bản địa thưa thớt và lạc hậu về nông nghiệp Đến thế kỷ XVII, những người Việt đầu tiên đã nhận ra vẻ đẹp hoang sơ của vùng đất này, với những hình ảnh sống động về thiên nhiên và môi trường hoang dã.
Khi đặt chân đến vùng đất Nam Bộ, du khách không khỏi cảm nhận được sự hoang sơ và bí ẩn của thiên nhiên, nơi mà vẻ đẹp nguyên sơ nhanh chóng trở thành nỗi sợ hãi và ám ảnh Môi trường khắc nghiệt với hình ảnh “rừng thiêng nước độc” cùng với những đặc trưng như “Tháp Mười nước mặn, đồng chua” đã tạo nên một bức tranh sống động về những thử thách mà con người phải đối mặt trong hành trình khai phá nơi đây.
Nử mù nắng cháy nử mù nước dâng”.
Sấu và cọp là hai loài ác thú tượng trưng cho sức mạnh hoang dã, luôn đe dọa cuộc sống con người, như thể hiện trong các câu tục ngữ “xuống sông hớt trứng sấu, lên bờ xỉ răng cọp” và thành ngữ “hùm thiêng, sấu bắt” Những câu ca dao cũng thường nhắc đến hai loài này, phản ánh sự hiện diện của chúng trong đời sống, từ cạn đến rừng, như “cọp đua” hay “cọp um” tại U Minh và Rạch Giá.
Dưới s ng sấu lội trên rừng cọp đu ; và: Cà Mau khỉ khọt trên bưng
Dưới s ng sấu lội trên rừng cọp um
Cọp sinh sống rộng rãi từ miền Đông Nam Bộ đến miền Tây, nơi có những vùng đất sình lầy và nước mặn như rừng U Minh, Rạch Giá Người dân địa phương kính trọng cọp, gọi chúng là "ông", thậm chí tôn thờ như một vị thần, nhưng cũng có lúc họ lại xem thường và giết hại chúng bằng nhiều cách Trong thời kỳ khai hoang, cọp trở thành mối nguy hiểm, nhưng con người vẫn phải bám đất để lập nghiệp Nét hoang dã của miền Nam thể hiện qua nỗi lo sợ của người dân trước cảnh vật lạ lùng Tuy nhiên, thiên nhiên cũng đã ưu đãi cho những người tìm kiếm cuộc sống mới, với niềm tin rằng "Hoàng thiên bất phụ hảo tâm nhơn" Sản vật phong phú từ đất trời như gạo Đồng Nai, gạo Cần Đước, và các loại lúa như "nàng co", "nàng quốc", "lúa trời" luôn sẵn có cho con người.
Sự giàu có của sản vật tự nhiên có thể gắn liền với vẻ đẹp hoang sơ của môi trường Thiên nhiên hoang dã tạo điều kiện thuận lợi cho sự sinh sôi nảy nở của các loài động thực vật Ngược lại, sự tồn tại đa dạng của các loài trong tự nhiên cũng góp phần bảo vệ và duy trì hệ sinh thái.
“tự do” với số lƣợng nhiều tạo nên chất hoang sơ, tính sẵn có trong tự nhiên
Điều kiện tự nhiên lý tưởng đã tạo ra môi trường sống phong phú cho con người, đặc biệt là những người mới đến vùng đất này Đây cũng là yếu tố hình thành không gian văn hóa đặc trưng của vùng sông nước, kênh rạch và rừng rậm, thể hiện tính cách và lối sống đậm đà bản sắc vùng miền trong văn hóa dân tộc Những đặc điểm này thường xuất hiện trong các tác phẩm của cố nhà văn Sơn Nam, điển hình như truyện ngắn "Hồn cõi U Minh" và "Cò khỉ".
U Minh; Con rắn ri voi; Bắt sấu rừng U Minh Hạ; Con sấu cuối cùng; Đánh cọp
2.2.1.2 Tr m ốp… mang nét ặc trưng của không gian vùng Tây Nam Bộ
KHÔNG GIAN VĂN HÓA PHI VẬT THỂ
Không gian văn hóa được chia thành hai loại chính: không gian văn hóa vật thể và không gian văn hóa phi vật thể Không gian văn hóa phi vật thể liên quan đến các khía cạnh như quan niệm, tư tưởng, tâm linh, đạo đức và lối sống của con người Những yếu tố này được thể hiện qua các tiêu chuẩn và giá trị mà xã hội đặt ra, như vẻ đẹp về phẩm chất, tính cách và sự độc đáo trong ngôn ngữ Văn hóa phi vật thể được phản ánh rõ nét trong ba tiểu thuyết: Chim quyên xuống đất, Hương rừng Cà Mau và Hình bóng cũ của nhà văn.
Sơn Nam trước năm 1975 được biểu hiện qua những phương diện sau:
3.1 Sự hòa quyện của văn hóa miền Tây trong con người Nam Bộ
Mỗi dân tộc đều mang những đặc trưng riêng về tính cách, văn hóa và lối sống, và trong mỗi vùng miền của đất nước ta cũng vậy Người Nam Bộ nổi bật với những tính cách đặc trưng không thể nhầm lẫn, bao gồm sự năng động và sáng tạo, lòng yêu nước nồng nàn, tính hiếu khách, sự trọng ân nghĩa, tính bộc trực và thẳng thắn, cùng với tình yêu lao động mãnh liệt.
Người dân Nam Bộ nổi bật với sự năng động và sáng tạo, điều này được thể hiện rõ qua công cuộc di cư và khai khẩn đất hoang của tổ tiên cách đây vài trăm năm Những người chủ yếu đến từ các tỉnh miền Trung như Nghệ An, Thanh Hóa đã đối mặt với nhiều khó khăn, khắc nghiệt, nhưng nhờ vào ý chí kiên cường, họ đã xây dựng nên một vùng đất trù phú như ngày nay.
Khi nghiên cứu tính cách người Việt ở Nam Bộ, không thể không nhắc đến tính năng động và sáng tạo của họ trong bối cảnh sống khắc nghiệt Điều này thể hiện rõ qua khả năng thích nghi với môi trường mới, cũng như việc cải biến văn hóa vật chất và tinh thần để hòa hợp với điều kiện sống Những đặc điểm này đã tạo nên nét riêng độc đáo cho con người Nam Bộ so với các vùng miền khác Trên vùng đất hoang sơ với nhiều thử thách như thiên nhiên khắc nghiệt, người dân đã phải dấn thân để tồn tại Trong giai đoạn đầu di dân, nhiều người đến đây do mất kế sinh nhai ở quê hương, bị tước đoạt ruộng đất hoặc không chịu nổi tình hình chính trị rối ren, dẫn đến cuộc sống khó khăn và áp bức.
“ hoảng năm Giáp Ngọ, Ất Mùi (1774 – 1775), trong nước v sự, Thịnh
Vượng (Trịnh Sâm) thích chơi đèn đuốc, thường ngự ở các ly cung trên Tây Hồ, núi
Tử Trầm, núi Dũng Thúy là nơi diễn ra việc xây dựng đình đài liên tục Mỗi tháng, vào bốn lần, Vương r cùng Thụy Liên tổ chức các hoạt động bên bờ Tây Hồ, với binh linh dàn hầu vòng quanh hồ Các nội thần đều bịt khăn, mặc áo đàn bà và bày biện quanh bờ hồ để tham gia vào các lễ hội.
Nhà ở phường Hà Hẩu, huyện Thọ Xương, nổi bật với cây lê lớn trước cửa, khi nở hoa trắng, tỏa hương thơm ngát Bên cạnh đó, cây lựu trắng và lựu đỏ cũng được trồng, tạo nên cảnh sắc rực rỡ khi ra quả Tuy nhiên, bà cũng đã quyết định chặt đi những cây này vì lý do riêng.
Cuộc chiến tranh liên miên, thực chất là nội chiến do các tập đoàn phong kiến gây ra, đã khiến nhiều người phải đau khổ Nỗi lòng của người thiếu phụ khi chồng mình bị cuốn vào cuộc chiến này thật xót xa, dù là tự nguyện hay bị ép buộc tòng quân.
Trong bối cảnh lịch sử, nhiều người đã đứng lên chống lại triều đình hoặc trốn lính khi nhận ra rằng việc tham gia vào quân đội không còn là nghĩa vụ bảo vệ tổ quốc, mà chỉ là một phần của cuộc nội chiến nhằm tranh giành quyền lực Những nhân vật như trong "Chinh phụ ngâm khúc" của Đặng Trần Côn hay "Chữ người tử tù" của Nguyễn Tuân đều mang trong mình khát vọng thay đổi vận mệnh, dù phải đối mặt với những khó khăn và thử thách Trong hoàn cảnh sống còn, con người thường chọn con đường sống, dù phải chịu đựng vất vả và khổ cực, thay vì chấp nhận cái chết.
Tính cách và khí phách của người Nam Bộ thể hiện sự oai hùng và tình nghĩa, gắn liền với những hoài niệm về quê hương Những người mang gươm đi mở cõi chắc chắn phải có chí khí trượng phu, dám từ bỏ nơi chôn nhau cắt rốn để tìm kiếm cuộc sống mới, mặc dù trong lòng luôn đau đáu nỗi nhớ quê cha, đất tổ Họ không chỉ tự cứu lấy mình trong bể dâu mà còn là những người sáng tạo, không chịu ràng buộc bởi những điều hữu hình và vô hình, mới dám nghĩ đến việc mở mang bờ cõi Những người khai phá vùng đất mới chính là những nhà thám hiểm, góp phần quan trọng trong việc mở cõi về phía Nam của đất nước.
Theo các tài liệu khảo cổ, đồng bằng Nam Bộ trước đây chủ yếu là các đầm lầy ngập mặn với sự đa dạng của cây đước, tràm và nhiều loại cây khác, tạo nên một không gian mênh mông Trong khi miền Đông đất đỏ được biết đến với các loài cây nhiệt đới, con người ở đây phải đối mặt với nhiều hiểm nguy như rừng thiêng, nước độc, muỗi, ong và thú dữ như hổ, cá sấu, trăn, rắn Những mối nguy này có thể tấn công bất kỳ lúc nào, trong khi những dòng nước chảy mạnh có thể nhấn chìm thuyền bè Mùa nước lớn mang theo rắn, chuột và các loài thú dữ, còn mùa gió chướng có thể gây ra sóng thần, đe dọa tính mạng con người Tuy nhiên, bên cạnh những khó khăn đó, thiên nhiên cũng ưu đãi cho họ đất đai màu mỡ, sông nước lưu thông và khí hậu ôn hòa.
Con người ở đây không chỉ dựa vào thiên nhiên mà còn phải khéo léo tận dụng hoàn cảnh sống Họ cần sự khôn ngoan, sáng tạo và bản lĩnh để kết nối với môi trường xung quanh Khả năng thích nghi này giúp con người tự giải phóng và thể hiện sự năng động, sáng tạo, đặc trưng của người Nam Bộ Nhà văn Sơn Nam đã khai thác sâu sắc những khía cạnh đa dạng trong cuộc sống, lao động và sinh hoạt của họ, từ đó khái quát nên tính cách chung của cộng đồng này.
Trong bối cảnh khó khăn của hạn hán tại Tân Bằng, mỗi người dân đều tìm cách sống phù hợp với khả năng và hoàn cảnh của mình Họ ra sức đào mương dẫn nước, hy vọng cứu vớt mùa màng trong khi đói nghèo đang rình rập Cảnh nắng hạn kéo dài, không một cơn mưa nào xuất hiện, khiến tình hình càng thêm nghiêm trọng Dù anh Bảy Thích đang phải chịu đựng nỗi đau mất con, anh vẫn nén lại cảm xúc để cùng mọi người làm việc Thay vì ngồi lặng lẽ trong nỗi buồn, anh đã tham gia vào việc đào mương, không chỉ để giảm bớt nỗi đau của bản thân mà còn vì trách nhiệm với cộng đồng trong lúc sinh kế đang gặp khó khăn Mặc dù mọi người nhìn anh với ánh mắt ái ngại, nhưng sự kiên cường và tinh thần đoàn kết của anh đã thể hiện rõ nét trong hoàn cảnh cam go này.
“…Thằng Lợi chết rồi Chết s u khi chú đi được h i h m Buồn bã quá Anh
Bảy Thích ngồi bên quách củ con, không muốn ai giúp đỡ, sau khi chôn con, anh đi thẳng ra ruộng để đào kinh cho thiên hạ tát nước Công việc đồng áng vẫn tiếp tục, mặc dù nhiều người khuyên anh nên nghỉ ngơi vì cơn đau khổ Đây là giai đoạn sau khi thằng Lợi mất và giáo Sĩ đã lên thành phố tìm công việc mới, phần vì cuộc sống ở Tân Bằng không có tương lai, phần để tránh sự nhòm ngó của đội hiến binh Nhật khi Ngọc trở thành kẻ chỉ điểm Tính cách của Bảy Thích, như được thể hiện qua cuộc nói chuyện với giáo Sĩ, phản ánh đặc trưng của người dân Nam Bộ trong bối cảnh khó khăn.
“Bác trả lời ngượng gạo:
Bác không dám nói nhiều hơn, nhưng Mỹ lại tò mò hỏi tại sao bác vừa mới xay lúa hôm trước mà hôm nay lại xay thêm nữa Mười giạ lúa này là bác mới đi mướn rất khó khăn ở làng kế bên để dự trữ Trong thời hạn này, ai nấy đều lo dành dụm lúa gạo.
Bảy Thích hành động như vậy vì con người không chỉ sống cho hiện tại hay quá khứ, mà còn cho cả những giá trị tinh thần từ tổ tiên và lịch sử Những yếu tố này tạo nên nguồn cội và niềm tự hào về dân tộc, liên kết với những trang sử vẻ vang của đất nước và dòng họ Chẳng hạn, khi nhắc đến dòng họ Nguyễn Tiên Điền, người ta không thể không nhớ đến những câu thơ thể hiện truyền thống khoa học hành và con đường quan lộ của họ, cũng như gia đình đại thi hào Nguyễn Du.
B o giờ Ngàn Hống hết cây,
S ng Rum hết nước dòng này hết qu n