Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu
1.1.1 Hoàn cảnh xã hội và văn hóa của đô thị miền Nam 1954 - 1975
Văn xuôi đô thị miền Nam giai đoạn 1954-1975 phát triển trong bối cảnh chiến tranh kéo dài và cuộc kháng chiến gian khổ vì thống nhất đất nước, đồng thời chịu ảnh hưởng của sự giao thoa giữa hai nền văn hóa Đông và Tây Lực lượng sáng tác phong phú nhưng lại phân hóa thành nhiều xu hướng khác nhau.
Phong trào bảo vệ văn hóa dân tộc đã hình thành và phát triển mạnh mẽ từ sự sôi sục của đời sống quần chúng Sự quan tâm và nỗ lực của cộng đồng trong việc gìn giữ và phát huy giá trị văn hóa dân tộc ngày càng trở nên quan trọng hơn bao giờ hết.
Vào ngày 9 tháng 10 năm 1966, tại hội trường Quốc gia âm nhạc, 112 Nguyễn Du, Sài Gòn, Ban chấp hành Trung ương Lực lượng bảo vệ văn hóa dân tộc đã chính thức ra mắt công chúng Phong trào bảo vệ văn hóa dân tộc đã tạo ra một làn sóng văn hóa mạnh mẽ, ảnh hưởng sâu sắc đến đời sống và tác động đến đội ngũ nhà văn cùng các tác phẩm văn chương của họ, trong đó Vũ Hạnh nổi bật là một cái tên tiêu biểu.
Vũ Hạnh, tên thật là Nguyễn Đức Dũng, sinh năm 1926 tại Quảng Nam, nổi tiếng với nhiều bút danh như Cô Phương Thảo, Nguyên Phủ, Minh Hữu, và Hoàng Thành Kì Ông không chỉ là một tác giả cống hiến cho lĩnh vực văn học nghệ thuật mà còn được biết đến như một nhà cách mạng dũng cảm, khôn khéo, với lòng yêu nước sâu sắc, hoạt động bí mật trong lòng địch.
Trong quá trình đấu tranh gian khổ ấy, Vũ Hạnh không chỉ nổi tiếng với những sáng tác nhƣ: Người chủ tiệm (kịch), Vượt thác (tập truyện ngắn,
1963), Ngôi trường đi xuống (tập truyện, 1966), Lửa rừng ( tiểu thuyết,
1966), Con chó hào hùng ( truyện, 1973), …mà còn nổi tiếng với những tiểu luận: Đọc lại Truyện Kiều ( 1960), Tìm hiểu văn nghệ ( 1970)…
Vũ Hạnh là một nhà văn nổi bật trong văn học Việt Nam hiện đại, đặc biệt trong giai đoạn 1954 - 1975 ở miền Nam, cùng thời với các tác giả như Sơn Nam và Võ Hồng Văn xuôi của ông phản ánh sâu sắc vùng đất Nam Trung Bộ, tương tự như các tác phẩm của Sơn Nam và Bình Nguyên Lộc Mặc dù đã có nhiều nghiên cứu về Vũ Hạnh và tác phẩm của ông, nhưng vẫn thiếu những công trình nghiên cứu chuyên sâu và hệ thống về thế giới hình tượng nhân vật dã sử trong các truyện ngắn của ông.
1.1.3 Lí do chọn đề tài Hình tượng nhân vật dã sử trong truyện ngắn của
Nhận thức về nhân vật văn học qua lăng kính lịch sử, đặc biệt là nhân vật dã sử trong các tác phẩm của Vũ Hạnh, mang đến một góc nhìn sinh động và sâu sắc Cách tiếp cận này không chỉ làm nổi bật tính cách và số phận của nhân vật mà còn phản ánh bối cảnh lịch sử xã hội thời kỳ đó.
Nhân vật dã sử trong truyện kể của nhà văn đã làm phong phú thêm cách tiếp cận đời sống văn học đô thị Sài Gòn, thể hiện bản lĩnh trong môi trường văn hóa khắc nghiệt Nghiên cứu đề tài này không chỉ mang tính lý thuyết mà còn giúp độc giả nâng cao khả năng đánh giá các tác phẩm văn học, đặc biệt là đối với văn xuôi – sử thi.
Lịch sử vấn đề nghiên cứu
Vũ Hạnh là tác giả nổi bật với nhiều tập truyện ngắn, bao gồm "Vượt thác" (1963), "Mùa xuân trên đỉnh non cao" (1964), "Chất ngọc" (1964), "Ngôi trường đi xuống" (1966), "Bút máu" (1971), "Con chó hào hùng" (1974) và "Cô gái Xà Niêng" (1974) Sau năm 1975, ông tiếp tục cho ra mắt các tác phẩm như "Ăn Tết với một người điên" (1985) và "Sông nước mênh mông" (1995), thể hiện sự đa dạng và phong phú trong sáng tác của mình.
Về cuộc đời Vũ Hạnh và sáng tác của ông đã có những bài viết nhƣ:
Trong bài viết "Mảng truyện ngắn 'Đường rừng' của Vũ Hạnh" đăng trên tạp chí Nhà văn số 8 năm 2006, tác giả Phạm Thanh Hùng đã phân tích chủ đề về đường rừng trong các tác phẩm của Vũ Hạnh Ông đã đề cập đến những truyện ngắn tiêu biểu như "Tết giữa rừng", "Cây đàn trong núi", "Vượt thác", "Vàng tháp hời", và "Mùa xuân trên đỉnh non cao" Qua đó, Phạm Thanh Hùng đã làm nổi bật ý nghĩa và giá trị nghệ thuật của những tác phẩm này trong bối cảnh văn học Việt Nam.
Truyện ngắn "Đường rừng" của Vũ Hạnh là một đóng góp quan trọng cho văn học yêu nước và cách mạng miền Nam trước năm 1975 Trong bối cảnh đặc biệt của cuộc đấu tranh từ 1954 đến 1965, tác phẩm thể hiện sự đa dạng trong thể loại với những truyện ngắn mang màu sắc huyền ảo, cổ tích và lịch sử Những lựa chọn này của tác giả không chỉ thể hiện sự sáng tạo mà còn nhằm đạt được hiệu quả cao nhất trong cuộc chiến chống lại sự đàn áp và bạo lực từ kẻ thù.
Nguyễn Xuân Huy trong bài viết "Vũ Hạnh và sự hưng vong của văn nghệ miền Nam trước 1975" đăng trên tạp chí Nhà văn số 4 năm 2006, đã nghiên cứu tổng quan về sự nghiệp phê bình văn học của Vũ Hạnh Tác giả tập trung phân tích các khía cạnh khác nhau trong công việc phê bình của Vũ Hạnh, đưa ra những đánh giá khách quan về các tác phẩm truyện và kịch của nhà văn này.
Vũ Hạnh với những nhận định về thơ, Vũ Hạnh với các công trình nghiên cún
Nguyễn Xuân Huy nhấn mạnh rằng trong lĩnh vực nghiên cứu phê bình, nhà nghiên cứu Vũ Hạnh đã dành nhiều tâm huyết Việc xác định một lí tưởng nghệ thuật chân chính từ sớm đã mang lại cho ông niềm tin, hứng khởi và đam mê trong nghiên cứu, sáng tạo Các bài tổng kết tình hình văn học và phê bình các công trình biên khảo của ông đã cung cấp cái nhìn sâu sắc hơn về nền văn nghệ miền Nam, từ đó giúp chúng ta nhận diện những gương mặt quan trọng đã góp phần vào sự đa dạng và phức tạp của nền văn nghệ Việt Nam.
Châu Anh với bài viết Vài nét về tác giả tác phẩm Vũ Hạnh, tạp chí Gia đình, số 15, 1998 có chú ý tổng kết về Vũ Hạnh[2]
Nguyễn Thanh Du trong bài viết Nhà văn Vũ Hạnh trong lòng đô thị Sài
Gòn (1954 - 1975), tạp chí Văn, 2003, đã có những nhận định sâu sắc về các tác phẩm truyện ngắn tiêu biểu của Vũ Hạnh Nguyễn Thanh Du nhận xét rằng: “Truyện ngắn của Vũ Hạnh phản ánh sự đa dạng và nhiều sắc màu của cuộc sống nhân dân, thể hiện tư tưởng yêu nước - cách mạng, đồng thời lấy tư tưởng này làm nguồn cảm hứng cho sáng tạo nghệ thuật của ông.”
Trong bài viết của Thanh Lê về Vũ Hạnh, nhà văn trí tuệ và cách mạng, được đăng trên báo Thế hệ trẻ, số 20 tháng 12, 1999, nhấn mạnh rằng Vũ Hạnh đã sống hai mươi năm trong vùng Mỹ - ngụy tạm chiếm và luôn sử dụng cây bút của mình để đấu tranh chống lại văn hóa địch tại Sài Gòn Gia Định Ông đã trở thành cây bút nòng cốt của tờ báo Tin Văn, nơi ông giữ chức Tống thư ký Một trong những thành công nổi bật của Vũ Hạnh trong lĩnh vực phê bình là cuốn sách "Đọc lại Truyện".
Kiều đến nay vẫn còn nguyên giá trị” Tác giả nhận xét: “Vũ Hạnh đã mở ra trước mắt chúng ta những điều mới lạ của cái đẹp” [ 49; 20]
Trong bài viết Về khuynh hướng phê bình chịu ảnh hưởng quan diêm Mác- xỉt ở đô thị miền Nam, báo Văn nghệ, số 109 Bộ mới 13-5-2010, Trần
Hoài Anh đã nhận định về sự nghiệp phê bình của Vũ Hạnh, nhấn mạnh rằng các bài phê bình của ông nhất quán trong việc đấu tranh chống lại văn học phi nhân bản và phi dân tộc Vũ Hạnh luôn đề cao lòng yêu nước, tinh thần tự hào và ý thức trách nhiệm của người cầm bút trước cuộc sống và vận mệnh dân tộc Cảm hứng này đã ảnh hưởng sâu sắc đến toàn bộ hành trình sáng tạo của ông, không chỉ trong lý luận - phê bình mà còn trong lĩnh vực sáng tác.
Vũ Hạnh là một trong những nhân vật tiêu biểu không chỉ đại diện cho xu hướng phê bình chịu ảnh hưởng của Mác-xít, mà còn là một biểu tượng quan trọng trong lý luận và phê bình văn học tại miền Nam trước đây, cũng như trong nền lý luận và phê bình văn học dân tộc hiện nay.
Ngô Thị Kim Cúc, trong Nhà văn Vũ Hạnh - Libero trong cuộc bảo vệ văn hóa dân tộc, báo Thanh niên, số 321 năm 2002 cho biết thêm, Vũ Hạnh:
“Là người rất quen tên với bạn đọc phía Nam trước 1975 với những Bút máu,
Người Việt cao quý, Lửa rừng, Chất ngọc, Người chồng thời đại là những tác phẩm của một nhà giáo có ảnh hưởng lớn đến nhiều thế hệ học trò yêu nước Ông là một trí thức đối lập với chính quyền Sài Gòn, và hầu hết các tác phẩm viết trước năm 1975 đều mang nội dung phản kháng.
Trong tác phẩm "Nhìn lại một chặng đường văn học đã qua", Trần Hữu Tá đã tuyển chọn 60 tác giả văn xuôi có xu hướng “tiến bộ, yêu nước” ở vùng đô thị miền Nam, trong đó nổi bật là Vũ Hạnh.
Phong trào bảo vệ văn hóa dân tộc đã ghi nhận sự nổi bật của các nhà văn như Nguyễn Hiến Lê, Giản Chi, Vũ Hạnh và Lữ, những người đã có những đóng góp quan trọng trong việc gìn giữ và phát huy giá trị văn hóa dân tộc.
Phương và những tên tuổi tiêu biểu như Vũ Hạnh đã có những đóng góp quan trọng trong việc xây dựng cơ sở lý luận và tác động mạnh mẽ đến thực trạng văn học thời kỳ đó.
Vũ Hạnh là một nhà văn được nhiều người biết đến và yêu thích, đặc biệt là độc giả miền Nam Ông có nhiều tác phẩm nổi bật và đã thu hút sự quan tâm từ các nhà nghiên cứu Dựa trên những tài liệu đã thu thập, chúng tôi phân chia quá trình nghiên cứu về Vũ Hạnh thành hai giai đoạn rõ ràng.
1.2.1 Tình hình nghiên cứu về Vũ Hạnh ở miền Bắc giai đoạn trước 1975
Khi đánh giá tác giả Vũ Hạnh, các nhà nghiên cứu văn học miền Bắc nhìn nhận ông một cách khách quan nhưng đầy khích lệ Họ nhận thấy giữa "rừng văn nghệ" miền Nam vẫn có những "cây to" vươn cao đón ánh sáng mặt trời, mặc dù dưới chân chúng là "đêm tối và bùn lầy nhơ nhớp" Vũ Hạnh được coi là một cây bút hiếm hoi dám thẳng thắn lên tiếng về "xã hội" văn nghệ đô thị miền Nam.
Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu
Vũ Hạnh là một tên tuổi lớn trong văn học hiện đại đô thị miền Nam
1954- 1975, một chiến sĩ cách mạng trong lòng địch Thực hiện đề tài này, luận văn hướng tới các mục tiêu và nhiệm vụ sau:
1.3.1 Hiểu và đánh giá về nhân vật dã sử
1.3.2 Qua nghiên cứu các truyện ngắn của Vũ Hạnh, chúng tôi tìm hiểu cách tổ chức hình tƣợng nhân vật dã sử trong các tác phẩm của ông
1.3.3 Phân tích sự độc đáo trong kiểu nhân vật dã sử trong truyện ngắn của Vũ Hạnh.
Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
Kiểu loại nhân vật dã sử trong truyện ngắn của Vũ Hạnh viết trước 1975
Chúng tôi tập trung vào việc phân tích các tác phẩm nổi bật của Vũ Hạnh, bao gồm các truyện như Chất ngọc, Vượt thác, Con chó hào hùng, Bút máu và một số truyện ngắn khác, được sáng tác từ năm 1958 đến 1974 và sau đó được xuất bản thành sách Lưu ý rằng chúng tôi không xem xét các truyện ngắn được đăng riêng lẻ trên báo chí, các tiểu thuyết hay các bài viết đã xuất bản hoặc chưa xuất bản của tác giả.
Trong các truyện đã thống kê, chúng tôi chỉ nghiên cứu chuyên sâu về hình tƣợng nhân vật dã sử trong các tác phẩm.
Phương pháp nghiên cứu
Phương pháp lịch sử là một phương pháp nghiên cứu quan trọng, vừa thực tiễn vừa mang giá trị phương pháp luận, đặc biệt trong việc tìm hiểu văn nghiệp của Vũ Hạnh, người chịu ảnh hưởng sâu sắc từ các biến cố lịch sử Để nghiên cứu Vũ Hạnh và văn học đô thị miền Nam một cách đầy đủ và chính xác, cần phải đứng trên quan điểm lịch sử; nếu không, nghiên cứu sẽ dễ bị phiến diện và lạc hậu Do đó, việc coi trọng quan điểm lịch sử không chỉ giúp đảm bảo nguyên tắc nhận thức đối tượng mà còn hướng tới sự khoa học và hiện đại trong nghiên cứu.
1.5.2 Phương pháp văn hóa học
Phương pháp này giúp chúng ta nhận diện sự phát triển của văn hóa tư tưởng thông qua sự tiếp biến và ảnh hưởng, đồng thời thể hiện sự đa dạng và thừa hưởng của các hệ tư tưởng chính thống và phi chính thống Nó cũng phản ánh sự phong phú của các phong tục, lối sống và nhân vật, tất cả đều được nhìn nhận trong sự sinh động vốn có của chúng.
Việc áp dụng phương pháp văn hóa học không chỉ giúp xác định tính chân thực và tính dân tộc của văn hóa, văn nghệ miền Nam mà còn làm nổi bật giá trị dân tộc- hiện đại trong các tác phẩm truyện ngắn của Vũ Hạnh.
1.5.3 Phương pháp nghiên cứu lí thuyết:
Phương pháp nghiên cứu thi pháp liên quan đến quan niệm nghệ thuật về con người, một yếu tố thiết yếu trong văn học Văn học nghệ thuật không chỉ phản ánh đời sống mà còn chứa đựng những quan niệm cụ thể về nó Hình tượng nghệ thuật, khi đã được hình thành, luôn mang tính chất quan niệm, kể cả khi chúng xuất phát từ vô thức Điều này cho thấy rằng, nhà văn không thể miêu tả đối tượng mà không có một quan niệm rõ ràng về nó.
1.5.4 Phương pháp nghiên cứu thực tiễn:
Những cuộc trò chuyện với chuyên gia và nhà văn đã mang đến cho chúng tôi cái nhìn sâu sắc và toàn diện về tác giả, giúp khám phá những khía cạnh đa dạng trong tư duy và sáng tác của họ.
Vũ Hạnh và nhân vật dã sử trong truyện ngắn của ông
Phân tích và so sánh là những thao tác cơ bản trong nghiên cứu văn học, giúp làm sáng tỏ các vấn đề văn học Việc thiếu những thao tác này sẽ làm cho các khía cạnh của văn học trở nên mờ nhạt Vũ Hạnh, một tác giả nổi bật của văn học miền Nam giai đoạn 1954-1975, là một minh chứng cho tầm quan trọng của việc phân tích và so sánh trong việc hiểu rõ giá trị văn học.
Đóng góp của đề tài
Đề tài đƣợc triển khai nghiên cứu sẽ đạt đƣợc các ý nghĩa khoa học cơ bản sau:
Hệ thống tổ chức hình tượng nghệ thuật trong văn chương Vũ Hạnh giai đoạn này thể hiện sự phong phú của các loại hình nhân vật, bao gồm cả nhân vật văn học và nhân vật dã sử Các nhân vật này không chỉ mang tính biểu tượng mà còn phản ánh sâu sắc bối cảnh xã hội và tâm tư của con người trong thời đại đó Qua việc xây dựng hình tượng đa dạng, Vũ Hạnh đã khéo léo lồng ghép những giá trị văn hóa và lịch sử, tạo nên một bức tranh sinh động về cuộc sống và con người.
- Phân tích và hệ thống đƣợc cách tổ chức nhân vật dã sử trong truyện của Vũ Hạnh
- Đánh giá đƣợc những thành công của tác giả trong việc xây dựng hình tƣợng nhân vật dã sử trong thể loại truyện ngắn.
Cấu trúc của luận văn
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, Phụ lục, nội dung chính của luận văn được triển khai thành ba chương:
Chương 1: Nhân vật văn học và hình tượng con người trong truyện ngắn của Vũ Hạnh
Chương 2 Hình tượng nhân vật dã sử từ cảm quan thẩm mỹ của Vũ Hạnh
Chương 3 Nghệ thuật xây dựng hình tượng nhân vật dã sử trong truyện ngắn của Vũ Hạnh
NHÂN VẬT DÃ SỬ VÀ QUAN NIỆM NGHỆ THUẬT CỦA VŨ HẠNH
Nhân vật dã sử
1.1.1 Quan niệm về nhân vật trong tác phẩm văn học
Nhân vật văn học đóng vai trò quan trọng trong việc phân tích sáng tác của nhà văn, thể hiện khuynh hướng, trường phái và phong cách trong văn học Các đặc điểm chung của nhân vật văn học giúp người đọc nhận diện các hiện tượng văn học như "con người thừa" trong văn học Nga thế kỉ XIX và "thế hệ vứt đi" trong văn học Mĩ thế kỉ XX.
Nhân vật văn học là hình ảnh phản chiếu ý thức của nhà văn, chứa đựng tiềm năng nhận thức sâu sắc Chúng đóng vai trò quan trọng trong việc nghiên cứu các mối quan hệ trong cấu trúc nghệ thuật của tác phẩm Sự hiện diện của nhân vật, bao gồm cả kiểu nhân vật dã sử, chính là biểu hiện của ý thức hệ mà nhà văn muốn truyền tải qua hình tượng nghệ thuật sinh động.
Nhân vật văn học, đặc biệt là kiểu nhân vật dã sử của Vũ Hạnh, đóng vai trò quan trọng trong việc xác định giá trị tư tưởng và thẩm mỹ trong tổ chức văn bản nghệ thuật của ông Qua đó, chúng ta có thể đánh giá những đóng góp tinh thần quý giá của Vũ Hạnh đối với đời sống văn học miền Nam Việt Nam giai đoạn 1954 - 1975.
1.1.2.1 Khái niệm nhân vật dã sử
Thuật ngữ "dã sử" đã trở nên quen thuộc với nhiều người, mang ý nghĩa liên quan đến lịch sử vùng quê và đồng ruộng Trong đó, "dã" chỉ đến chốn quê mùa, trong khi "sử" có nghĩa là lịch sử.
Theo Từ điển Tiếng Việt 1992, dã sử được định nghĩa là những câu chuyện lịch sử lưu truyền trong dân gian, do tư nhân ghi chép, khác với chính sử Những ví dụ tiêu biểu về dã sử bao gồm các câu chuyện về vua Lê Lợi và Nguyễn Trãi.
Dã sử là những câu chuyện lịch sử do dân gian ghi chép và lưu truyền, khác với chính sử được nhà nước biên soạn Chính sử bao gồm các phần cương và mục, phản ánh những sự kiện được chế độ chấp nhận theo từng triều đại Tuy nhiên, nhiều sự kiện trong chính sử có thể bị đánh giá khác nhau, dẫn đến việc bị bỏ qua hoặc ghi chép một cách sơ lược và thiên lệch Một số nhân vật được tôn vinh và ghi chép đầy đủ, trong khi những nhân vật khác chỉ được nhắc đến qua loa Mặc dù chính sử có thể khá khách quan nếu sử quan công bằng, nhiều thông tin vẫn không hoàn toàn phản ánh sự thật Ngoài chính sử, còn có những bộ thực lục ghi chép chi tiết về các vua quan và những trận đánh lớn, tuy có giá trị nhưng không được coi là sử chính thức.
Trong cuộc sống, có vô vàn sự kiện và nhân vật đã góp phần tạo nên lịch sử, nhưng những tài liệu chính thức thường không phản ánh đầy đủ mọi khía cạnh Dù các nhà sử học, từ sử quan đến sử gia, có tài giỏi đến đâu, họ cũng không thể ghi chép mọi điều một cách trọn vẹn Ngay cả những sự kiện quan trọng, họ cũng thường bị ràng buộc bởi quan niệm và kỷ luật, dẫn đến việc không thể trình bày một cách thẳng thắn.
Dã sử, hay sử dân gian, là những câu chuyện không chỉ ghi lại sự kiện và nhân vật lịch sử mà còn phản ánh những quan điểm và cảm nhận của người dân về các nhân vật đó Ví dụ, nguồn gốc của các vị vua như Lê Hoàn hay Lý Công Uẩn thường được gán cho những truyền thuyết liên quan đến mẹ của họ, trong khi vua Lê Thánh Tông, dù nổi tiếng là minh quân, cũng bị đồn thổi về những chuyện lăng nhăng Những ghi chép chính thức từ sử quan thường nhẹ nhàng phê phán, nhưng sự thật được lưu truyền qua dân gian lại phong phú và đa dạng hơn Dã sử không chỉ dừng lại ở những sự kiện trong cung đình mà còn bao gồm câu chuyện của những nhân vật nổi tiếng, những sự kiện quan trọng của các triều đại, và cả những câu chuyện riêng tư của người dân Những câu chuyện này, dù có thể liên quan hoặc không đến chính sử, vẫn giữ giá trị sử liệu và tồn tại trong ký ức của nhiều thế hệ.
1.1.2.2 Nhân vật dã sử trong văn học Việt Nam
Theo sách Hán Việt từ điển của Đào Duy Anh, dã sử được định nghĩa là sử của tôn gia, tuy nhiên, độ tin cậy của dã sử vẫn là một câu hỏi gây tranh cãi Để đánh giá tính xác thực của dã sử, cần xem xét từng trường hợp cụ thể Chẳng hạn, câu chuyện về Chúa Chổm và vua Lê Duy Bang (hay Lê Ninh) là một ví dụ điển hình, mặc dù không có ghi chép chính thức trong quốc sử, nhưng lại được nhân dân truyền miệng và công nhận qua nhiều thế hệ Câu thành ngữ "Nợ như Chúa Chổm" đã trở thành một phần của văn hóa dân gian, thể hiện sự tồn tại của những câu chuyện dã sử trong đời sống.
Chúa Chổm và phố Cấm Chỉ ở Hà Nội vẫn mãi là những kỷ niệm không phai nhòa trong tâm trí mọi người Lịch sử dân gian hay dã sử được viết bởi nhân dân, phản ánh quan điểm lịch sử từ góc nhìn không chính thống Những tác giả dã sử thường giấu tên, có thể vì lo ngại về hậu quả tác phẩm gây ra cho bản thân và thế hệ sau Họ viết lại các sự kiện lịch sử do đam mê hoặc mối quan hệ cá nhân, nhằm bổ sung cho chính sử khi nguồn tư liệu chính thống còn thiếu Dã sử đã đóng góp quan trọng trong việc giải quyết nhiều vấn đề lịch sử, giúp người viết lịch sử tìm ra lời giải đáp cho những thách thức mà chính sử không thể cung cấp.
Theo Vũ Ngọc Khánh và Phạm Minh Thảo trong cuốn “Việt Nam kho tàng dã sử” (Nhà xuất bản văn hóa thông tin, 2004), dã sử Việt Nam tập trung vào các vấn đề quan trọng liên quan đến lịch sử và văn hóa dân tộc.
Những câu chuyện đời tư và công việc của các vua quan, tướng tá, cũng như những nhân vật nổi tiếng trong lịch sử và văn chương Việt Nam thường không được sử sách ghi chép đầy đủ Nhiều thông tin quan trọng có thể đã bị bỏ sót hoặc lãng quên theo thời gian.
Thứ 2: Những chuyện về các địa phương Loại chuyện thường được chép nhiều trong các sách địa chí Có chuyện về người, có chuyện về các địa điểm, nhƣng cần chú ý nó chỉ liên quan khi có quan hệ đến các vấn đề lịch sử mà thôi Địa chí thường chép cả những sinh hoạt văn hoá, sinh hoạt xã hội, các phong tục tập quán, các hương ước, sự lễ, có vấn đề là lịch sử, có vấn đề thuộc những ngành chuyên môn khác nhƣ địa lý học, phong tục học, v.v Thứ 3: Trong các tập gia phả cũng là tài liệu dã sử phong phú Nhiều nhân vật trong các dòng họ đã có công tích, có sự nghiệp đáng trân trọng nhƣng sử sách không chép đƣợc Vậy phải có gia phả để bù vào Gia phả chính là dã sử
Thứ 4: Dã sử là chuyện về người, và cũng là chuyện về các sự kiện lịch sử Có thể hiểu khái niệm sự kiện lịch sử một cách rộng rãi Có những chuyện ngoại giao, chuyện xử kiện, chuyện tranh chấp nội bộ trong cung đình, đền miếu, trấn thành, phủ huyện v.v Và còn có cả những chuyện tình sử nữa Đặc biệt có nhiều sự kiện vốn là phải đƣợc giữ kín (nhƣ loại cung đình bí sử) nhưng không biết vì sao mà cứ được đồn đại ra ngoài, và được lưu truyền mãi mãi Người bình dân vốn hay tò mò, nghe những chuyện như thế họ thường lưu ý, rồi kể lại, cứ mỗi lần kể là mỗi lần uốn nắn, thậm chí là xuyên tạc, càng xuyên tạc thì lại càng đƣợc thích thú lan truyền.
Kho tàng truyện dã sử của Việt Nam vô cùng phong phú, nhưng chỉ bắt đầu được ghi chép chính thức từ thế kỷ XIII Mặc dù ba ngàn năm trước đã xảy ra nhiều sự kiện quan trọng, chúng ta không còn lưu giữ chi tiết nào ngoài truyền thuyết dân gian Trong suốt các thời kỳ trung đại, cận đại và hiện đại, có nhiều câu chuyện không được ghi chép trong sách vở nhưng lại được người dân truyền tai nhau Những câu chuyện này đều thuộc về dã sử, và có thể trong số đó sẽ có những thông tin được công nhận là sử liệu chính thức trong tương lai Vì vậy, việc gọi đây là một kho tàng dã sử là hoàn toàn chính xác.
Quan niệm nghệ thuật của Vũ Hạnh
1.2.1 Quan niệm nghệ thuật về con người
Theo GS Trần Đình Sử trong giáo trình Dẫn luận thi pháp học (NXB Giáo dục, 1998), quan niệm nghệ thuật về con người là nguyên tắc để lý giải, cảm thụ và miêu tả con người trong nghệ thuật.
M.Go-rơ- ki nói: Văn học là nhân học Nhƣ vậy, văn học chính là nghệ thuật miêu tả, biểu hiện con người Trong các thể loại văn học khác nhau, do chức năng và hệ thống phương tiện biểu hiện khác nhau, quan niệm nghệ thuật cũng có sự khác nhau
Trong lịch sử văn học, việc tái sử dụng các đề tài, cốt truyện và nhân vật truyền thống rất phổ biến, nhưng cách giải thích và cảm nhận của tác giả lại mang tính mới mẻ, tạo ra tiếng nói nghệ thuật độc đáo Những nhân vật quen thuộc được nhìn nhận từ góc độ khác nhau, từ đó hình thành nên những tác phẩm văn học mới lạ và sáng tạo.
Quan niệm nghệ thuật về con người là việc giải thích và hiểu biết về con người dựa trên việc tiếp nhận các yếu tố đặc trưng của thời đại, từ đó hình thành một cái nhìn tổng quát về thế giới và con người.
Trong bài viết “Ý thức về sứ mệnh nghệ thuật và thiên chức nhà văn trong “Bút máu” của Vũ Hạnh”, Th.s Phạm Thị Như Thúy nhấn mạnh rằng văn chương là cầu nối giúp con người tiếp cận những tâm hồn tuyệt diệu Tác giả nhận định rằng văn học có sức mạnh tác động mạnh mẽ đến cuộc sống, có khả năng cứu rỗi con người khỏi nỗi cô đơn và sự sa đọa về nhân cách Ông khuyến khích việc tìm về lịch sử để giữ vững bản thân trong hiện tại và hành động cho tương lai.
Nhà lý luận phê bình Huỳnh Như Phương cho rằng văn chương phản ánh cách mà con người đối xử với nó: nếu ta thô lậu và bạc bẽo, văn chương cũng sẽ như vậy; ngược lại, nếu ta tinh tế và chân thành, nó sẽ đáp lại bằng sự tinh tế và chân thành Ông tin rằng văn chương là một phương tiện để kéo dài sự hiện hữu của con người như một cá tính tự do.
Vũ Hạnh nhấn mạnh rằng nhà văn và nhà báo đều phản ánh cuộc sống nhưng theo cách khác nhau Mặc dù cả hai đều phục vụ xã hội, vị trí và phương pháp sáng tạo của họ là khác biệt Ông chỉ ra rằng nhà báo tập trung vào những sự thật có bề rộng và tính thời sự, trong khi nhà văn cần có giác quan tinh tế và khả năng tổng hợp để tạo ra những tác phẩm sâu sắc hơn.
Văn chương phản ánh mối quan hệ giữa con người và các giá trị vốn có của sự vật Thế giới mà nhà văn thể hiện là một thế giới giá trị, diễn đạt qua hình tượng nghệ thuật, cho phép bao quát sự sống Chỉ có văn nghệ mới giúp nhìn nhận con người như một chỉnh thể sinh động, toàn vẹn trong các mối quan hệ xã hội Văn học mô tả hiện thực qua lăng kính của các mối quan hệ trong đời sống con người.
Tác giả nhận định rằng văn nghệ có khả năng phản ánh đời sống xã hội của con người Trong một cuộc phỏng vấn năm 1961 với Bách khoa, ông đã nhấn mạnh: “Chúng ta làm ra bài văn nhưng bài văn lại làm nên chúng ta.”
Ngòi bút thực là khí cụ nhiệm màu giúp ta hiểu thêm con người, rõ thêm sự đời.”[47; 90]
Con người là trung tâm của văn nghệ, vì vậy việc mô tả sâu sắc và linh hoạt về con người là rất quan trọng Nếu thiếu khả năng tổng quát hóa, nhân vật sẽ trở nên mờ nhạt và thiếu chiều sâu Do đó, yếu tố xã hội là cần thiết để nhân vật trong tác phẩm có sự phong phú, tạo ra sự cảm thông và tránh bị lạc lõng trong thế giới nhân sinh hỗn độn.
Các nhà văn sáng tạo văn chương trong bối cảnh đa dạng của cuộc sống, chịu sự ảnh hưởng từ các mối quan hệ và ý thức xã hội Bản chất của văn chương nghệ thuật xuất phát từ những rung động và khát vọng thể hiện tiếng nói nhân sinh Do đó, văn học cần chạm đến tình cảm con người; nếu không, nó sẽ tự phủ nhận giá trị của mình, trở thành một bản báo cáo hoặc một bài giảng về đạo đức hay tuyên truyền chính trị.
Hình tượng văn học có khả năng vô hạn trong việc phản ánh thực tế sống động, tác động trực tiếp đến giác quan, kích thích trí tưởng tượng và tạo ra cảm xúc cho người tiếp nhận Hơn nữa, hình tượng còn ảnh hưởng đến lý trí, giúp hình thành những suy luận, phán đoán và đóng góp ý kiến hữu ích cho quá trình sáng tác.
Vũ Hạnh nhấn mạnh rằng khi hình tượng kết hợp hài hòa giữa các đặc trưng tiêu biểu và linh động, nó sẽ đạt đến mức điển hình, là giới hạn cao nhất và phẩm chất nổi bật của hình tượng Do đó, nhiệm vụ của người viết rất quan trọng, cần thể hiện tính thống nhất một cách hoàn mỹ Trong hồi ký "Mười năm cầm bút", Vũ Hạnh đã đưa ra những nhận định sâu sắc về điều này.
Nhà văn khắc họa nhân vật không chỉ qua đặc điểm xã hội mà còn qua tính cách riêng biệt, giúp nhân vật trở nên sống động và bền vững trước thử thách của thời gian và không gian.
Cần nhận thức rằng hình tượng và điển hình không thể tách rời khỏi hoàn cảnh Không tồn tại một loại người đơn độc, trừu tượng và mờ nhòe; mọi hình ảnh đều phải cụ thể và gắn liền với thực tế.
Khái quát về truyện ngắn của Vũ Hạnh
1.3.1 Tìm hiểu chung về thể loại truyện ngắn
Truyện ngắn là thể loại tự sự ngắn gọn, có nội dung đa dạng từ đời tư đến thế sự, nhưng điểm độc đáo chính là sự ngắn gọn của nó Một tác phẩm truyện ngắn có thể khắc họa một cuộc đời, một sự kiện hay chỉ là một khoảnh khắc trong cuộc sống của nhân vật, tập trung vào cái nhìn tự sự về cuộc đời hơn là hệ thống sự kiện Raymond Carver, một trong những bậc thầy của thể loại này, cho rằng truyện ngắn hiện nay có khả năng trường tồn và hấp dẫn nhất Thêm vào đó, truyện ngắn gắn liền với báo chí, tạo ra lợi thế lớn trong bối cảnh báo chí, đặc biệt là báo điện tử, đang phát triển mạnh mẽ, khiến người đọc ưa chuộng việc thưởng thức những câu chuyện ngắn trong thời gian ngắn.
1.3.1.2 Truyện ngắn của Vũ Hạnh
Vũ Hạnh là một tác giả đa tài với nhiều thể loại như tiểu thuyết, truyện ngắn, lí luận phê bình văn học và kịch, nhưng ông nổi bật nhất với truyện ngắn trong sự nghiệp văn học của mình Các tác phẩm truyện ngắn của ông, đặc biệt là ra mắt đầu thế kỉ XX, đã trở thành sự kiện quan trọng đối với giới văn học miền Nam từ 1954 đến 1975 Việc chọn truyện ngắn có thể nhằm mục đích đăng báo, truyền tải thông điệp cách mạng và dễ dàng tiếp cận độc giả Nhà văn đã khéo léo chuyển tải những mối quan hệ lớn của cuộc sống bên ngoài vào tâm tư của những nhân vật cụ thể, qua đó phản ánh tầm vóc của con người trong bối cảnh chiến tranh và xây dựng đất nước.
Câu chuyện lịch sử về một tâm hồn trở thành triết lý về nhận thức và quan niệm sống, với ý nghĩa ẩn dụ rõ ràng Chỉ khi thừa nhận bình diện ẩn ý, ta mới chấp nhận những cường điệu trong miêu tả thực tế Ở văn học thế kỷ XX, truyện ngụ ý và triết lý không chỉ là công cụ cho các luận đề, mà còn có sự sinh hoạt tả thực rõ rệt, với nhân vật được xây dựng như một tính cách Bình diện ngụ ý triết lý thường chìm khuất sau sinh hoạt tả thực, như trong tác phẩm của Camus, Kafka, Golding hay văn học Xô-viết Việc dìm sâu các ẩn ý triết lý vào mạch truyện “giống thực” giúp truyền sự sống cho ý tưởng, nhưng tác giả cũng cần để ẩn ý thỉnh thoảng lộ ra, tạo nên không khí khác thường cho nhân vật bộc lộ tâm tư và trạng thái, giống như họ phải thổ lộ những suy nghĩ sâu sắc hơn trong những tình huống đặc biệt.
1.3.2 Nhân vật dã sử trong truyện ngắn của Vũ Hạnh
Trong tác phẩm của Vũ Hạnh, tác giả khắc họa một thế giới nơi con người bị lãng quên, thể hiện qua những nhân vật như thầy giáo Tính trong "Ngôi trường đi xuống", Hoàng trong "Cú đấm", và chồng cô Bông trong "Người chồng thời đại" Những nhân vật này không chỉ phản ánh hình ảnh con người Việt Nam với sự thống nhất và đa dạng, mà còn tổng hòa những ưu và nhược điểm của họ Qua tiểu luận "Người Việt cao quý", Vũ Hạnh mang đến cái nhìn sâu sắc về đời sống và nghệ thuật, thể hiện tinh thần dân tộc đầy nhân bản.
Vũ Hạnh tập trung tái hiện hình ảnh nhân vật dã sử trong các tác phẩm của mình, với cấu trúc truyện ngắn thường xoay quanh những tấn kịch nhận thức, nhấn mạnh sự phân biệt giữa chủ quan và khách quan Ông khuyến khích việc phân tích lý trí để nhận thức sự thật, như thể hiện trong các tác phẩm như Bút máu, Chất ngọc, và Con chó hào hùng Các nhân vật, dù có thể được xem như những "nhân vật ý chí" trong tình trạng tâm thần, vẫn thể hiện sức mạnh và nỗ lực tự phê phán đáng chú ý Thậm chí, khi phê phán quan niệm tuyệt đối về "thánh nhân," những bóng dáng thánh nhân và lý trí trong sáng vẫn hiện hữu trong truyện Sự cường điệu trong các nhân vật chỉ có sức thuyết phục nhờ vào tầm cỡ của tấn kịch và chiều sâu phân tích mà tác giả đảm nhận, khiến cho sự khác biệt giữa người kể chuyện và nhân vật trong nhận thức trở nên mờ nhạt.
Cùng thời với Vũ Hạnh, nhà văn Sơn Nam đã khám phá miền Tây Nam Bộ, khắc họa những nét độc đáo và phong phú của vùng đất này Qua các tác phẩm của mình, ông thể hiện đời sống đa dạng và sự sung túc về mặt tinh thần của người dân nơi đây.
“Hương rừng Cà Mau” và “Chim Quyên xuống đất” là những hình ảnh sống động phản ánh đời sống của người dân Nam Bộ Đoàn Giỏi cũng đã khám phá vẻ đẹp của “Đất rừng phương Nam” qua các tác phẩm của mình.
Với tác phẩm "Nam", Vũ Hạnh khéo léo tái hiện những khoảnh khắc kỳ thú của vùng đất con người chưa khai phá, đồng thời mang đến những khoảnh khắc sử thi về cuộc sống của những con người bình thường.
Trong luận án PTS về khuynh hướng văn học yêu nước tiến bộ tại miền Nam giai đoạn 1954-1975, Trần Hữu Tá đã nhận xét về tác phẩm "Lửa rừng" của Vũ Hạnh, nhấn mạnh rằng tác phẩm này mang âm hưởng hùng tráng, ca ngợi tinh thần đấu tranh vì độc lập tự do của người dân lao động Tây Nguyên Qua đó, nhà văn đã động viên nhân dân đứng lên chống Mỹ, và "Lửa rừng" thực sự đã thắp lên ngọn đuốc soi sáng con đường tranh đấu của dân tộc Tây Nguyên.
Ykla trong Lửa rừng là nhân vật thể hiện cách tiếp cận mới của tác giả
Vũ Hạnh Truyện đã thắp lên từ trong quá khứ ẩn ý nói về sức mạnh của niềm kiêu hãnh lớn lao của con người thực tại
Trong tác phẩm "Con chó hào hùng", nhân vật ông Hai Thìn nhấn mạnh trách nhiệm của con người trong việc gìn giữ các truyền thống tốt đẹp của xã hội Ông cho rằng việc bảo vệ những giá trị văn hóa như cây giống, câu hát cổ, câu chuyện xưa và phong tục tốt là cách để bảo tồn sự sống và bản sắc dân tộc Điều này thể hiện rõ nét tầm quan trọng của việc duy trì những di sản văn hóa trong đời sống hàng ngày.
Vàng tháp cổ khắc họa giá trị cao đẹp trong quá khứ và tham vọng nhân loại hiện tại qua cái nhìn nhân văn Tác phẩm của Vũ Hạnh tái hiện nhân vật tượng trưng, đưa người đọc trở về quá khứ, thể hiện tinh thần yêu nước qua nhận thức của từng nhân vật Nhân vật dã sử trong tác phẩm của ông luôn mang lí tưởng cao đẹp, là những người dấn thân hành động, đáng được ca ngợi.
Nhân vật trong tác phẩm văn học là sản phẩm của việc kết hợp triết lý đời sống và triết lý nghệ thuật, tạo ra giá trị bền vững và sức sống nội tại mạnh mẽ cho tác phẩm Quan niệm này không chỉ đúng đắn và tích cực đối với Vũ Hạnh mà còn áp dụng cho tất cả các nhà văn khác.
Vũ Hạnh là một nhà văn tiên phong trong việc khẳng định giá trị thẩm mỹ và vẻ đẹp văn hóa, phản ánh cuộc sống và các giá trị nhân sinh tiến bộ Tác phẩm của ông chứa đựng sức sống văn hóa mãnh liệt, khiến từng câu chữ trở nên lung linh và sâu sắc Ông khéo léo kết hợp hình tượng con người lịch sử và huyền thoại với những trăn trở của con người hiện đại, làm rung động lòng người đọc bằng những hình ảnh chân thực và cảm xúc sâu sắc Sự sáng tạo nghệ thuật của Vũ Hạnh không chỉ đến từ sự hòa quyện giữa các góc nhìn mà còn từ cách tiếp cận đời sống đa dạng, thể hiện qua sự tương tác trong tư tưởng của các nhân vật.
Trong văn học miền Nam, Vũ Hạnh đã khẳng định được phong cách riêng biệt với những truyện ngắn như Vượt thác, Chất ngọc, Con chó hào hùng và Bút máu Các tác phẩm của ông thu hút độc giả nhờ vào hệ thống hình tượng nhân vật dã sử độc đáo, mang nhiều ý nghĩa nhân sinh sâu sắc Điều này cho thấy quan niệm nghệ thuật tích cực của Vũ Hạnh về con người và sự sáng tạo trong văn học.
