NỘI DUNG
CƠ SỞ LÍ LUẬN
Lối học theo cặp của người Do Thái, được khuyến khích bởi Eran Katz, tập trung vào việc đặt câu hỏi liên tục để người học đi sâu vào vấn đề, từ đó giúp họ tự trải nghiệm và trưởng thành trong quá trình học tập Khi đã thực sự "sống" với tri thức, kiến thức đó sẽ bền vững theo thời gian, là bí quyết giúp dân tộc Do Thái bảo tồn di sản trí tuệ qua hàng nghìn năm Phương pháp học hỏi dựa trên hỏi đáp của Socrates hiện nay vẫn được áp dụng rộng rãi trong nhiều lớp học, bắt đầu từ một câu hỏi mấu chốt và tiếp tục qua đối thoại cho đến khi chân lý rõ ràng Do đó, giáo viên cần trang bị kỹ năng đặt câu hỏi thành thạo và tạo môi trường khuyến khích học sinh đặt câu hỏi chất lượng, từ đó rèn luyện khả năng tư duy phản biện Phương pháp của Socrates vì thế trở thành một lựa chọn giá trị trong giáo dục hiện đại.
1 Tìm hiểu vài nét về triết gia Hi Lạp cổ đại Socrats và phương pháp Socrates
1.1 Vài nét về triết gia Hi Lạp cổ đại Socrats
Socrates là một nhà triết học Hy Lạp, được coi là nguồn tư duy chính của phương Tây cổ đại, sinh khoảng năm 470 trước Công Nguyên tại Athens Do ông không để lại nhiều tác phẩm, thông tin về cuộc đời và triết lý của ông chủ yếu được ghi chép bởi hai học trò nổi bật là Plato và Xenophon.
Phương pháp đặt câu hỏi Socrates (Socrates Questioning Technique) là một phương pháp giảng dạy hiệu quả, trong đó giáo viên khéo léo đặt câu hỏi để học sinh tự rút ra câu trả lời và kết luận chính xác Phương pháp này không chỉ giúp phát triển tư duy phản biện mà còn khuyến khích sự tham gia tích cực của học sinh trong quá trình học tập.
Kỹ thuật đặt câu hỏi Socrates là phương pháp hiệu quả để khám phá sâu sắc các ý tưởng, phù hợp với mọi trình độ và là công cụ hữu ích cho giáo viên Bằng cách áp dụng kỹ thuật này, giáo viên không chỉ khuyến khích tư duy độc lập của học sinh mà còn giúp học sinh cảm thấy có quyền sở hữu kiến thức mà họ đang tiếp thu Kỹ năng tư duy cao cấp sẽ trở nên cần thiết khi người học tham gia vào quá trình suy nghĩ, thảo luận, tranh luận, đánh giá và phân tích nội dung thông qua góc nhìn của chính mình và những người xung quanh.
Phương pháp đặt câu hỏi Socrates giúp giáo viên hướng dẫn học sinh tự khám phá và kết nối kiến thức để tìm ra giải pháp cho các vấn đề Thay vì trực tiếp yêu cầu học sinh trả lời, giáo viên đặt ra những câu hỏi liên quan, kích thích tư duy và tái hoạt động mạng lưới thần kinh ghi nhớ Qua đó, học sinh dần dần củng cố các chi tiết phụ và tạo ra kết nối với kiến thức trọng tâm của vấn đề cần giải quyết.
Phương pháp đặt câu hỏi của Socrates, mặc dù có vẻ đơn giản, thực tế đòi hỏi kiến thức sâu sắc và sự tập trung cao Trong các ghi chép của Plato, Socrates giả vờ không biết về chủ đề bài học để khai thác tối đa kiến thức của học sinh Ông tin rằng mọi cá nhân có khả năng nhận ra sự trái ngược, từ đó những ý tưởng chưa hoàn thiện có thể được chỉnh sửa thông qua việc đặt câu hỏi có kỷ luật Điều này không chỉ giúp cải thiện sự thật và tính chính xác theo thời gian mà còn cho phép người học kiểm tra và xác định tính hợp lệ của các ý tưởng một cách logic.
1.3 Tầm quan trọng của việc sử dụng phương pháp Socrates
Phương pháp đặt câu hỏi Socrates khuyến khích học sinh phát triển tư duy phê phán bằng cách tập trung vào quá trình suy nghĩ Học sinh học cách lập luận và sử dụng dẫn chứng để bảo vệ quan điểm của mình Khi được hỏi một cách có hệ thống và kỷ luật, học sinh sẽ giảm tốc độ suy nghĩ, kiểm tra trí nhớ và xem xét lại mạch tư duy một cách cẩn thận Việc áp dụng các câu hỏi có tính kỷ luật và sâu sắc trong lớp học có thể giúp đạt được nhiều mục tiêu học tập quan trọng.
Thực hành mô hình đặt câu hỏi khoa học
Hỗ trợ việc học chủ động, lấy học sinh làm trung tâm
Thúc đẩy phương pháp học lấy việc hỏi làm gốc
Giúp học sinh tự xây dựng kiến thức
Giúp học sinh phát triển kỹ năng giải quyết vấn đề
Giúp học sinh rèn luyện khả năng ngôn ngữ
1.4 Cách sử dụng phương pháp Socrates trong lớp học
* Vai trò của giáo viên
Khi áp dụng phương pháp đặt câu hỏi Socrates, giáo viên trở thành hình mẫu của tư duy phản biện, đồng thời tôn trọng quan điểm và sự hiểu biết của học sinh Họ tạo ra môi trường lớp học khuyến khích trí tuệ, công nhận giá trị của từng học sinh Trong không gian học tập cởi mở và an toàn, học sinh được thử thách nhưng vẫn thoải mái khi trả lời câu hỏi một cách trung thực và đầy đủ trước bạn bè.
Bởi vậy giáo viên nên:
Lập kế hoạch cho các câu hỏi quan trọng và đóng vai trò xây dựng cấu trúc và định hướng bài học
Đặt câu hỏi một cách rõ ràng và cụ thể
Thời gian chờ đợi: Duy trì im lặng và đợi ít nhất từ 5 đến 10 giây để học sinh phản hồi lại câu hỏi
Duy trì sự tập trung cho cuộc thảo luận
Theo dõi câu trả lời của học sinh và mời các học sinh khác cùng xây dựng câu trả lời
Khuyến khích các cuộc thảo luận với loại câu hỏi thăm dò
Tóm tắt phần trả lời/thảo luận của học sinh (ví dụ: trên bảng hoặc trên máy chiếu) những gì đã đƣợc thảo luận
Kéo càng nhiều học sinh vào cuộc thảo luận càng tốt
Hạn chế đặt các câu hỏi có/không, vì những câu hỏi đó thường không thúc đấy học sinh phải suy nghĩ hoặc khuyến khích việc thảo luận
Không đặt những câu hỏi mơ hồ hoặc vƣợt quá trình độ của học sinh
* Vai trò của học sinh Để áp dụng thành công phương pháp Socrates, giáo viên phổ biến những việc mà học sinh cần làm, gồm có:
Tham gia khi đƣợc gọi tên
Trả lời các câu hỏi một cách cẩn thận và rõ ràng nhất có thể
Cố gắng truyền tải câu trả lời đến cả lớp để mọi người đều có thể nghe được
Câu trả lời càng ngắn gọn càng tốt, để tối đa hóa thời gian và hiệu quả của lớp học
1.5 Các loại câu hỏi Socrates:
* Dạng câu hỏi làm rõ:
Ý chính của em là gì?
Em có thể đƣa ra một ví dụ không?
Em lấy nguồn ý tưởng đó ở đâu?
Em có thể tóm tắt lại những gì chúng ta vừa thảo luận không?
* Dạng câu hỏi thăm dò các giả định, ý tưởng:
Em có giả định gì về vấn đề này?
Em sẽ hỗ trợ giả định của mình thế nào?
Em nghĩ có thể tìm bằng chứng cho giả định của mình ở những đâu, hoặc những người nào?
* Dạng câu hỏi thăm dò lý do và bằng chứng:
Em đã quan sát đƣợc gì trong phần trình bày/thí nghiệm đó?
Những bằng chứng nào có thể hỗ trợ giả thuyết của em?
* Dạng câu hỏ thăm dò ý nghĩa và hậu quả:
Tác động của điều đó có là gì?
Em sẽ chốt lại điều gì từ những quan sát này?
Điều đó nhắc em nhớ lại gì?
Em dự đoán điều gì sẽ sảy ra tiếp theo?
Phương pháp hỏi Socrates giúp giáo viên kết nối các mảng kiến thức rời rạc trong trí nhớ học sinh bằng cách kích hoạt thông tin liên quan, từ đó tạo ra những cuộc tranh luận lành mạnh và khơi dậy sự tò mò trong học tập, đồng thời rèn luyện tư duy cho học sinh.
2 Tƣ duy phản biện và tầm quan trọng của tƣ duy phản biện với đời sống con người
Tư duy phản biện hiện nay là một kỹ năng sống quan trọng, được coi trọng trong giáo dục, doanh nghiệp và cuộc sống hàng ngày Những người sở hữu tư duy phản biện thường nổi bật và được đánh giá cao trong nhiều lĩnh vực Vậy tư duy phản biện là gì và nó có vai trò như thế nào trong việc học tập và công tác?
Tư duy phản biện hiện nay được định nghĩa theo nhiều cách khác nhau, trong đó Michael Scriven mô tả nó là khả năng thấu hiểu và đánh giá dữ liệu qua quan sát và tranh luận Đây là thái độ sẵn lòng xem xét kỹ lưỡng các vấn đề trong cuộc sống cá nhân, kết hợp với sự hiểu biết về phương pháp điều tra và suy luận hợp lý Tư duy phản biện yêu cầu nỗ lực để khảo sát niềm tin và giả thuyết dựa trên các bằng chứng có sẵn Nhà nghiên cứu Hatcher nhấn mạnh rằng tư duy phản biện là khả năng đưa ra phán đoán sau khi đánh giá toàn diện các bằng chứng Tác giả Nguyễn Gia Cầu cũng cho rằng tư duy phản biện là giá trị cốt lõi trong nhân cách, bao gồm phân tích, lựa chọn và đánh giá thông tin để làm sáng tỏ tính chính xác của vấn đề.
Tư duy phản biện là quá trình phân tích và đánh giá thông tin từ nhiều góc độ khác nhau để làm rõ và xác nhận tính chính xác của vấn đề Lập luận phản biện cần phải rõ ràng, logic, có đầy đủ chứng cứ, tỉ mỉ và công tâm.
Tư duy phản biện không chỉ đơn thuần là việc đưa ra ý kiến phản biện, mà còn bao gồm nhiều hoạt động như nêu và bảo vệ quan điểm, sử dụng bằng chứng phù hợp, tạo mối liên hệ giữa các ý tưởng, đánh giá, phân tích, tổng hợp, phân loại, so sánh, và chỉ ra những khó khăn cùng cách khắc phục Một quá trình tư duy phản biện hiệu quả cần đạt được các tiêu chí như rõ ràng, mạch lạc, chính xác, thống nhất, ngắn gọn, phù hợp, cùng với những giải thích và lý do hợp lý, khách quan, toàn diện và có chiều sâu.
Tư duy phản biện bao gồm nhiều kỹ năng quan trọng như lắng nghe và đọc cẩn thận, đánh giá lập luận, phát hiện giả định ẩn, và xác định hệ quả của các phát biểu Ngoài ra, khả năng thể hiện quan điểm một cách thuyết phục cũng là một phần thiết yếu của tư duy phản biện.
Tư duy phản biện cho phép cá nhân suy luận các hệ quả từ thông tin hiện có và sử dụng chúng để giải quyết vấn đề Những người có tư duy phản biện không chỉ tìm kiếm các nguồn thông tin liên quan mà còn nâng cao hiểu biết về vấn đề đang nghiên cứu Việc này giúp thu nạp kiến thức, tăng cường thấu hiểu lý thuyết, củng cố lập luận và nâng cao hiệu quả trong công việc cũng như khả năng giải quyết vấn đề.
2.2 Tầm quan trọng của tư duy phản biện
CƠ SỞ THỰC TIỄN
Tác phẩm "Chiếc thuyền ngoài xa" của Nguyễn Minh Châu đã được đưa vào chương trình Sách giáo khoa Ngữ văn 12 từ năm 2008-2009 và đã chạm đến gần 15 thế hệ học sinh, giúp họ trải nghiệm những cảm xúc phong phú từ câu chuyện Nhiều thế hệ giáo viên đã sử dụng các câu hỏi đọc - hiểu để khám phá vẻ đẹp của tác phẩm, mỗi người áp dụng phương pháp và hệ thống câu hỏi riêng Bài viết này sẽ trình bày một số khảo sát về thực trạng việc đặt câu hỏi trong quá trình dạy - học tác phẩm "Chiếc thuyền ngoài xa".
1 Khảo sát thực trạng về hệ thống câu hỏi trong giáo án giảng dạy trên mạng Internet và các SKKN liên quan đến tiết Đọc - hiểu văn bản “Chiếc thuyền ngoài xa” của Nguyễn Minh Châu (chương trình Ngữ văn 12 cơ bản)
1.1 Thực trạng xây dựng câu hỏi đọc - hiểu “Chiếc thuyền ngoài xa” (Nguyễn Minh Châu) trong các giáo án giảng dạy trên mạng Internet hiện nay
Chúng tôi đã khảo sát hai giáo án trên trang vanhay.edu.vn, lần lượt vào ngày 21 tháng 7 năm 2015 và 23 tháng 8 năm 2017, cùng với giáo án về “Chiếc thuyền ngoài xa” trên trang KHTN.edu.vn năm 2022 Cả ba giáo án này đều được đánh giá là giáo án Hội giảng, thể hiện sự đầu tư kỹ lưỡng và chất lượng cao Qua việc phân tích hai giáo án, chúng tôi nhận thấy nhiều điểm nổi bật.
+ Mức độ nhận thức của câu hỏi: Chủ yếu dùng câu hỏi nhận biết, thông hiểu, vận dụng
- Trình bày về cuộc đời, sự nghiệp sáng tác của tác giả
- Theo em, có thể chia tác phẩm thành mấy phần?
- Tìm từ ngữ, hình ảnh về bức tranh thiên nhiên dưới sự chứng kiến của nghệ sỹ Phùng
- Tìm chi tiết miêu tả về ngoại hình của người đàn bà hàng chài và ngoại hình người đàn ông
- Câu chuyện ở tòa án huyện diễn ra như thế nào? Hoàn cảnh của người đàn bà hàng chài thế nào?
Trước hoàn cảnh khó khăn của người đàn bà hàng chài, Đẩu đã đề xuất một giải pháp nhằm giúp đỡ bà Tuy nhiên, giải pháp này không được người đàn bà chấp nhận, cho thấy sự khác biệt trong cách nhìn nhận và giải quyết vấn đề giữa hai nhân vật.
- Khi chứng kiến cảnh đẹp (cảnh người đàn ông đánh người đàn bà) tâm trạng của Phùng nhƣ thế nào?
- Qua hai phát hiện của nghệ sĩ Phùng nhà văn muốn chuyển tải đến người đọc thông điệp gì?
- Suy nghĩ, nhận xét của anh/ chị về nhân vật người đàn bà hàng chài?
- Cách nhìn gã đàn ông vũ phu của người đàn bà khác gì với cách nhìn của Phùng và Đẩu? Nhận xét chung về nhân vật người đàn ông?
- Sau khi nghe xong câu chuyện của người đàn bà hàng chài Đẩu và Phùng đã “vỡ ra” điều gì? Ý nghĩa của sự “vỡ ra” ấy?
- Nếu em là Phùng, em sẽ hành động gì?
- Tại sao người đàn ông không tìm cách gì để giải quyết bi kịch mà trút nỗi bực dọc vào việc đánh vợ tàn nhẫn?
Từ câu chuyện của người đàn bà hàng chài, tác giả nêu bật những vấn đề tồn tại phổ biến trong cuộc sống hiện nay, như sự đau khổ và bất công mà người phụ nữ phải đối mặt Qua thái độ của Phùng và Đẩu, nhà văn muốn truyền tải thông điệp về sự đồng cảm và nhận thức sâu sắc hơn về cuộc sống của những người lao động nghèo, khuyến khích người đọc suy ngẫm về giá trị của tình người và trách nhiệm xã hội.
Khi Phùng nhìn vào bức ảnh đen trắng, anh cảm nhận được màu hồng của ánh sương mai, từ đó hiện lên hình ảnh một người đàn bà cao lớn với khuôn mặt mệt mỏi, hòa lẫn vào đám đông Dụng ý nghệ thuật này có thể phản ánh sự tương phản giữa vẻ đẹp tiềm ẩn và thực tại khắc nghiệt mà nhân vật đang trải qua, đồng thời khắc họa sâu sắc tâm trạng và số phận con người trong cuộc sống Nhà văn muốn nhấn mạnh rằng, dù cuộc sống có khó khăn, vẫn có những khoảnh khắc đẹp đẽ và ý nghĩa, thể hiện sự kiên cường và hy vọng.
1.2 Thực trạng xây dựng câu hỏi khi đọc - hiểu “Chiếc thuyền ngoài xa” (Nguyễn Minh Châu) trong các SKKN:
“Chiếc thuyền ngoài xa” là một truyện ngắn nổi bật, thể hiện phong cách nghệ thuật đặc sắc của Nguyễn Minh Châu Tác phẩm đã được giảng dạy trong các trường học qua nhiều năm, nằm trong cả hai bộ sách Cơ bản và Nâng cao Với giá trị nghệ thuật cao, tác phẩm đã thu hút nhiều bài viết phân tích và thảo luận, đặc biệt là các sáng kiến kinh nghiệm.
Bài viết “Hướng dẫn học sinh tiếp cận Chiếc thuyền ngoài xa của Nguyễn Minh Châu qua phương thức nêu vấn đề” của Nguyễn Thị Mai Lan cùng với “Chiếc thuyền ngoài xa và thông điệp nghệ thuật của Nguyễn Minh Châu” của Đoàn Đức Phương, cung cấp cái nhìn sâu sắc về tác phẩm của nhà văn Nguyễn Minh Châu Qua việc phân tích các phương thức tiếp cận, bài viết giúp học sinh hiểu rõ hơn về ý nghĩa và thông điệp nghệ thuật mà tác giả muốn truyền tải, từ đó khơi dậy niềm đam mê đọc sách và khám phá văn học.
Bài viết “Về Chiếc thuyền ngoài xa của Nguyễn Minh Châu” của Chế Diễm Trâm, đăng trên Tạp chí Non nước, nhấn mạnh tầm quan trọng của việc xây dựng hệ thống câu hỏi đọc hiểu sáng tạo, như được đề xuất bởi tác giả Nguyễn Thị Huyền Trong bối cảnh đổi mới dạy học văn, việc lấy học sinh làm trung tâm giúp các em tiếp cận văn bản như một không gian rộng mở để phát huy cá tính và sở thích cá nhân Do đó, việc phát triển các câu hỏi mở, khoa học và hệ thống trong việc đọc hiểu tác phẩm là vô cùng cần thiết.
Thị Huyền đã tổng hợp 40 câu hỏi theo trình tự bài dạy đọc - hiểu văn bản, từ phần tiểu dẫn đến chi tiết văn bản Một số câu hỏi gợi mở như: "Tình huống nhận thức của nhân vật Phùng được sắp xếp ra sao?" và "Cảm xúc của em khi tiếp cận truyện ngắn 'Chiếc thuyền ngoài xa' là gì?" giúp kích thích tư duy học sinh Trong phần đọc - hiểu chi tiết, câu hỏi như "Em nhận xét gì về hai bức tranh: chiếc thuyền và cuộc sống gia đình làng chài?" cũng tạo ra những suy ngẫm sâu sắc Các câu hỏi thảo luận như "Em nghĩ gì về cách giải quyết của vị Chánh án?" hay "Ý nghĩa của việc ngăn chặn bạo lực gia đình trong xã hội hiện nay?" khuyến khích học sinh suy nghĩ về các vấn đề xã hội Cuối cùng, khi tìm hiểu nhân vật, giáo viên hỏi: "Hãy xâu chuỗi những tình tiết về người đàn ông hàng chài từ quá khứ đến hiện tại?" để giúp học sinh có cái nhìn sâu sắc hơn về nhân vật.
Có điều gì đáng lo ngại trong câu chuyện này không? Nhân vật thằng Phác có phải đồng thời là nạn nhân và thủ phạm của bạo lực gia đình hay không? Tại sao lại như vậy? Trong quá trình luyện tập, giáo viên đã đưa ra một số câu hỏi gợi mở để khuyến khích học sinh tham gia thảo luận và tìm hiểu sâu hơn về vấn đề này.
Từ sự quyết tâm của người phụ nữ hàng chài trong việc duy trì cuộc sống gia đình, bất chấp áp lực từ mọi người xung quanh muốn chị li hôn, bạn có thể liên tưởng đến những tình huống tương tự mà bạn đã gặp trong cuộc sống thực.
Dựa trên hệ thống câu hỏi đọc hiểu về "Chiếc thuyền ngoài xa" của Nguyễn Minh Châu, mà các giáo án và SKKN đã áp dụng, chúng tôi đã rút ra một số nhận xét quan trọng Những câu hỏi này không chỉ giúp học sinh hiểu sâu hơn về tác phẩm mà còn kích thích tư duy phản biện và khả năng phân tích văn học Việc sử dụng các câu hỏi này trong giảng dạy góp phần nâng cao chất lượng học tập và khuyến khích sự sáng tạo trong việc tiếp cận văn chương.
Hệ thống câu hỏi tập trung vào việc khám phá các khía cạnh của tác phẩm văn học thông qua cách đọc - hiểu trong môi trường giáo dục Điều này bao gồm việc từ từ nắm bắt thông tin về tác giả đến việc phân tích tác phẩm Trong quá trình này, người đọc sẽ tiến từ việc hiểu tổng quát về tác phẩm đến việc đi sâu vào các chi tiết cụ thể.
+ Thứ hai: Câu hỏi đọc - hiểu bám sát đặc trƣng thể loại
+ Thứ ba: Câu hỏi chủ yếu là dạng câu hỏi gợi mở
Mặc dù tài liệu hiện có cung cấp thông tin hữu ích, nhưng vẫn còn thiếu các câu hỏi nhằm phát triển tư duy phản biện cho người học Cần thiết phải bổ sung những câu hỏi "công não" và "kích tư duy" để tạo ra sự trăn trở cho người học Chẳng hạn, trong tác phẩm của Chánh án Đẩu, ông đã đưa ra giải pháp cho người phụ nữ bằng cách khuyên chị ta li hôn với người chồng vũ phu Tuy nhiên, ông lại không đưa ra giải pháp cho người đàn ông, cụ thể là Phác Vậy, người học sẽ tìm ra giải pháp nào cho tình huống này?
Thiết nghĩ, trong giáo án của giáo viên hiện nay còn thiếu những dạng câu hỏi nhƣ thế này
2 Khảo sát thực trạng về sử dụng hệ thống câu hỏi Đọc - hiểu văn bản
“Chiếc thuyền ngoài xa” (Nguyễn Minh Châu) của các GV trong tổ chuyên môn khi giảng dạy trên lớp
ĐỀ XUẤT GIẢI PHÁP: VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP SOCRATES ĐỂ XÂY DỰNG HỆ THỐNG CÂU HỎI ĐỌC - HIỂU TRUYỆN NGẮN “CHIẾC THUYỀN NGOÀI XA„ CỦA NGUYỄN MINH CHÂU NHẰM PHÁT TRIỂN TƢ DUY PHẢN BIỆN CHO HỌC SINH
ĐỂ XÂY DỰNG HỆ THỐNG CÂU HỎI ĐỌC - HIỂU TRUYỆN NGẮN
“CHIẾC THUYỀN NGOÀI XA„ CỦA NGUYỄN MINH CHÂU NHẰM PHÁT TRIỂN TƢ DUY PHẢN BIỆN CHO HỌC SINH
1 Xây dựng hệ thống câu hỏi đối thoại Socrates (dùng trên lớp)
Rubixten từng nhấn mạnh rằng tư duy con người khởi nguồn từ những vấn đề, câu hỏi, sự ngạc nhiên và mâu thuẫn Để phát triển tư duy, việc hoài nghi, đặt câu hỏi và đối thoại là điều thiết yếu Trong dạy - học Ngữ văn, hoạt động đối thoại không chỉ phản ánh bản chất của tác phẩm văn học mà còn tạo cơ hội cho giáo viên và học sinh tương tác Qua các nhân vật và sự kiện, nhà văn giao tiếp với độc giả về những vấn đề nhân sinh Trong giờ đọc - hiểu, đối thoại diễn ra đa dạng, từ việc giáo viên đặt câu hỏi đến học sinh trao đổi với nhau và với tác giả Đối thoại có thể là lời nói hay thầm lặng, nhưng ý nghĩa thực sự chỉ xuất hiện khi học sinh dám bày tỏ ý nghĩ chân thật của mình Tác phẩm “Chiếc thuyền ngoài xa” của Nguyễn Minh Châu mở ra nhiều câu hỏi lớn cho độc giả, vì vậy giáo viên cần xây dựng một hệ thống câu hỏi đối thoại phong phú khi dạy tác phẩm này.
1.1 Xây dựng hệ thống câu hỏi đối thoại Socrates (dùng trên lớp) Để xây dựng câu hỏi đối thoại, GV phải khai thác luận điểm của HS từ đó đặt câu hỏi liên tục yêu cầu HS phải trả lời Trên cơ sở đó HS nhận ra những lỗ hổng trong nhận thức từ đó tự rút ra bài học cho mình
Hệ thống các loại câu hỏi đối thoại GV có thể sử dụng là:
* Dạng câu hỏi làm rõ:
Em có thể đƣa ra một ví dụ không?
Em lấy nguồn ý tưởng đó ở đâu?
Em dựa vào căn cứ nào để phát biểu điều đó?
Em còn lấy thông tin từ nguồn nào khác không?
* Dạng câu hỏi thăm dò các giả định, ý tưởng:
Em có chắc chắn những thông tin này là có giá trị và đáng tin cậy không?
Em sẽ hỗ trợ giả định của mình thế nào?
Em nghĩ có thể tìm bằng chứng cho giả định của mình ở những đâu, hoặc những người nào?
* Dạng câu hỏi tìm lý do và bằng chứng:
Em có bằng chứng nào để làm rõ điều đó?
Tại sao em cho điều này là quan trọng? Có bằng chứng gì cho câu trả lời này không?
* Dạng câu hỏ tìm ý nghĩa và hệ quả:
Tác động của điều đó có là gì?
Em sẽ chốt lại điều gì từ những quan sát này?
Điều đó nhắc em nhớ lại gì?
Em dự đoán điều gì sẽ sảy ra tiếp theo?
* Dạng câu hỏi về góc nhìn và quan điểm:
+ Em có đồng tình với quan điểm trên không? Vì sao?
+ Ai có ý kiến khác không?
Khi giáo viên đối thoại với học sinh, việc lôi cuốn càng nhiều học sinh tham gia càng tốt, vì điều này sẽ kích thích suy nghĩ và phản hồi từ những bạn khác.
Sau đây là một số ví dụ xây dựng câu hỏi đối thoại khi dạy học “Chiếc thuyền ngoài xa” (Nguyễn Minh Châu):
Hoạt động 2: Hoạt động hình thành kiến thức mới:
Mục I Tìm hiểu tiểu dẫn
Giáo viên Em hãy nêu những thông tin về Nguyễn Minh Châu mà em cho là quan trọng Đặt vấn đề
Quê ở làng Thơi, xã Quỳnh Hải, huyện Quỳnh Lưu;
Nguyễn Minh Châu là một nhà văn quân đội nổi bật, chuyên viết truyện ngắn và tiểu thuyết Ông được xem là một trong những tác giả tài năng và tiên phong nhất của văn học Việt Nam trong thời kỳ đổi mới.
Tại sao em cho điều này là quan trọng? Có bằng chứng gì cho câu trả lời này không?
Câu hỏi tìm lý do và bằng chứng
Làng Thơi là một làng chài ven biển tại Quỳnh Lưu, nổi tiếng với nghề đi khơi, đi lộng để đánh bắt và chế biến hải sản Thông tin này rất hữu ích cho việc phân tích tác phẩm "Chiếc thuyền ngoài xa" của Nguyễn.
Minh Châu đã tạo nên tác phẩm sâu sắc về cuộc đời của người đàn bà hàng chài, thể hiện rõ dấu ấn từ cuộc sống quê hương của tác giả.
Nguyễn Minh Châu, nhà văn quân đội và chiến sĩ, nổi bật với hình ảnh nhân vật Phùng, một người lính nghĩa hiệp Trong tác phẩm, Phùng không ngần ngại bênh vực người đàn bà hàng chài bị đánh, thể hiện tinh thần dũng cảm và lòng nhân ái của người lính.
Ông là một tác giả nổi bật chuyên viết truyện ngắn và tiểu thuyết, với nhiều tác phẩm tiêu biểu như "Dấu chân người lính," "Lửa từ những ngôi nhà," và "Mảnh đất tình yêu." Ngoài ra, ông còn có những tập truyện ngắn nổi tiếng như "Bến quê," "Cỏ lau," và "Chiếc thuyền ngoài xa."
Giáo viên Em đọc những thông tin đó ở đâu?
Câu hỏi về hàm ý và hệ quả Học sinh Em đọc từ SGK và tác phẩm rồi em liên tưởng ạ
Rất tốt Ngoài những nguồn thông tin lấy từ SGK em còn lấy thông tin từ nguồn nào khác không?
Câu hỏi thăm dò giả định
Nguyễn Minh Châu đã bày tỏ sự hoài nghi về tính chân thực của văn học thời bấy giờ, cho rằng văn học thường "tô hồng" hiện thực và che giấu những mất mát, đau đớn Do đó, ông đã đề xuất cần "Đọc lời ai điếu cho một nền văn nghệ minh họa".
Minh Châu đã thay đổi từ lí thuyết sáng tác đến thực tiễn sáng tác Vì thế ông đƣợc Nguyên Hồng gọi là
“người mở đường tinh anh và tài năng của văn học ta thời kì đổi mới” ạ
Rất tốt Em có chắc chắn những thông tin này là có giá trị và đáng tin cậy không?
Câu hỏi thăm dò giả định Học sinh Dạ em không biết ạ Em chỉ đọc đƣợc trên mạng thôi ạ
Các em đã nêu đúng kiến thức về Nguyễn Minh Châu, nhưng để tin chắc vào những nhận định đó, các em cần đọc đầy đủ các tác phẩm của ông trước và sau năm 1975 Hãy tìm đọc các tác phẩm của Nguyễn Minh Châu để hiểu rõ hơn về xu hướng và phong cách sáng tác của nhà văn này.
Nguyễn Minh Châu sau năm 1975 là một tác giả quan trọng, và khi tiếp cận thông tin về ông, chúng ta cần kiểm tra nguồn gốc và độ tin cậy của thông tin trước khi sử dụng Việc xác định thông tin chính xác về Nguyễn Minh Châu là rất cần thiết để hiểu rõ hơn về sự nghiệp và đóng góp của ông.
HS về cách học, chốt lại vấn đề chính khi nói về tác giả Nguyễn Minh Châu
Mục II.1: Tìm hiểu hai phát hiện của nghệ sĩ Phùng
GV có thể tiến hành nhƣ sau:
Giáo viên Truyện “Chiếc thuyền ngoài xa” kể về những phát hiện nào của nghệ sĩ Phùng? Đặt vấn đề
Học sinh Phát hiện cảnh đẹp chiếc thuyền ngoài xa và cảnh vợ chồng hàng chài đánh nhau ạ
Làm thế nào em biết đƣợc điều này? Có bằng chứng gì cho câu trả lời này không?
Câu hỏi tìm lý do và bằng chứng
Học sinh Căn cứ vào văn bản “Chiếc thuyền ngoài xa” SGK Ngữ văn 12 trang có viết ạ Cụ thể là chi tiết…
Tác giả đã khéo léo đặt hai phát hiện đối lập cạnh nhau để làm nổi bật sự tương phản và tạo ra chiều sâu cho nội dung Việc so sánh hai cảnh trái ngược không chỉ giúp người đọc nhận thức rõ hơn về vấn đề mà còn kích thích tư duy phản biện và cảm xúc Sự đối lập này có thể mang đến cái nhìn đa chiều, làm phong phú thêm ý nghĩa của văn bản và khuyến khích người đọc suy ngẫm về những thông điệp sâu sắc mà tác giả muốn truyền tải.
Câu hỏi về hàm ý và hệ quả
Tác giả so sánh vẻ đẹp, mơ mộng của chiếc thuyền từ xa với sự xấu xa, bạo lực khi nhìn cận cảnh, nhằm nhấn mạnh rằng cái nhìn bên ngoài có thể che giấu những sự thật sâu xa bên trong Điều này cho thấy cần phải thấu hiểu và nhìn sâu vào bản chất của vấn đề để không bị lừa bởi vẻ bề ngoài.
Có thể đưa ra giả thuyết về nguyên nhân xuất hiện đồng thời của hai phát hiện này Liệu rằng tác giả đã sắp đặt chúng một cách có chủ đích hay chỉ đơn giản là sự ngẫu nhiên?
Câu hỏi thăm dò giả định
Nguyên nhân 1 có thể do tác giả sắp đặt ạ
Nguyên nhân thứ hai có thể do yếu tố khách quan: Chiếc thuyền từ ngoài phá tiến vào bờ, ban đầu Phùng chỉ nhìn thấy từ xa, nhưng khi nó lại gần, anh mới nhận ra rõ ràng cảnh tượng hai vợ chồng hàng chài đang đánh nhau.
Giáo viên Suy nghĩ này của em dựa trên quan niệm nào?
Câu hỏi thăm dò giả định
THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM
Thực nghiệm này nhằm đánh giá hiệu quả của việc áp dụng hệ thống câu hỏi Socratic trong giảng dạy tác phẩm “Chiếc thuyền ngoài xa” nhằm phát triển tư duy phản biện cho học sinh.
- Thực nghiệm đồng thời kiểm tra tính đúng đắn của giả thuyết khoa học của đề tài
- Thực nghiệm đƣợc thực hiện đồng thời ở 2 lớp 12 D1, 12C1 có cùng mức độ năng lực với số lƣợng HS là 80
- Đối chứng với 2 lớp không thực hiện giải pháp là 12A2, 12A3 với số lƣợng
- Nội dung tiến hành đọc - hiểu truyện ngắn “Chiếc thuyền ngoài xa” bằng hệ thống câu hỏi Socrates Đó là:
+ Sử dụng dạng câu hỏi đối thoại Socrates khi tìm hiểu phần Tiểu dẫn và Hai phát hiện của nghệ sĩ Phùng
Khi thảo luận về vấn đề li hôn hay không li hôn cho người đàn bà hàng chài, câu hỏi tranh luận trở nên quan trọng Liệu rằng cam chịu và nhẫn nhục có phải là giải pháp đúng đắn cho họ? Hay việc tìm kiếm sự tự do và hạnh phúc thông qua li hôn là lựa chọn hợp lý hơn? Những câu hỏi này mở ra một cuộc tranh biện sâu sắc về giá trị của cuộc sống và quyền lợi của người phụ nữ trong xã hội hiện đại.
“chìa khóa” để giữ hạnh phúc?
+ Sử dụng câu hỏi tự truy vấn, suy ngẫm trong phần vận dụng
- Tiến hành thực nghiệm trong năm học 2020 - 2021 và năm học 2021 - 2022
CHIẾC THUYỀN NGOÀI XA (3 tiết)
1 Năng lực: Qua bài học, HS đọc hiểu, luyện tập để có các kiến thức và kĩ năng sau:
- Nhận biết đƣợc những thông tin về tác giả và tác phẩm
- Nhận biết hai phát hiện của nghệ sĩ Phùng
- Nhận biết câu chuyện đời của người đàn bà hàng chài và các nhân vật
- Nhận biết đƣợc câu chuyện tại tòa án
Nguyễn Minh Châu truyền tải những thông điệp nghệ thuật sâu sắc qua hai tác phẩm nổi bật: "Chiếc thuyền ngoài xa" và "Người đàn bà hàng chài bị bạo hành" Trong "Chiếc thuyền ngoài xa", tác giả khám phá vẻ đẹp và nỗi khổ của người dân lao động, phản ánh cuộc sống mưu sinh đầy gian truân Còn trong "Người đàn bà hàng chài bị bạo hành", ông khắc họa sự bất công và nỗi đau của phụ nữ trong xã hội, từ đó gửi gắm thông điệp về sự cần thiết phải đấu tranh cho quyền sống và hạnh phúc Hai tác phẩm này không chỉ thể hiện tài năng nghệ thuật của Nguyễn Minh Châu mà còn mang lại cái nhìn sâu sắc về những vấn đề xã hội hiện thực.
- Hiểu được những thông điệp về cách nhìn người, nhìn đời của Nguyễn Minh Châu
Nghệ thuật trong tác phẩm này nổi bật với kết cấu độc đáo, cốt truyện sáng tạo và sự khắc họa nhân vật tinh tế, thể hiện tài năng và bản lĩnh của tác giả.
Trong việc phân tích tác phẩm, cần vận dụng kiến thức và lí luận để tranh biện về những vấn đề quan trọng như việc nên ly hôn hay không, và liệu nhẫn nhịn, cam chịu có phải là chìa khóa để gìn giữ hạnh phúc Những câu hỏi này không chỉ phản ánh thực tế cuộc sống mà còn mở ra những góc nhìn sâu sắc về giá trị của tình yêu và hạnh phúc trong mối quan hệ.
Để giải quyết các vấn đề mà tác giả đặt ra trong tác phẩm, như li hôn hay không li hôn và cách chấm dứt bạo lực gia đình, cần vận dụng kiến thức về tác phẩm cùng với kiến thức xã hội và tích hợp kiến thức Giáo dục công dân Việc này không chỉ giúp hiểu rõ hơn về những khía cạnh phức tạp của mối quan hệ gia đình mà còn cung cấp những giải pháp thực tiễn cho các tình huống khó khăn trong cuộc sống.
- Vận dụng kiến thức đọc hiểu “Chiếc thuyền ngoài xa„ để đọc - hiểu những truyện ngắn khác trong sáng tác của Nguyễn Minh Châu
Trân trọng những giá trị tốt đẹp trong cuộc sống như tình thương là điều cần thiết; đồng thời, cần lên án và phê phán bạo lực gia đình, bảo vệ quyền lợi của phụ nữ và trẻ em.
- Ý thức đúng đắn mối quan hệ đa chiều giữa nghệ thuật và cuộc đời, giữa các mối quan hệ trong cuộc sống
- Tự khám phá cho mình cách nhìn nhận cuộc sống khách quan, đúng đắn
B PHƯƠNG TIỆN VÀ PHƯƠNG PHÁP
- Soạn bài, chuẩn bị hệ thống câu hỏi theo phương pháp hỏi Socrates
- Máy chiếu, giấy A0, bút dạ, hướng dẫn HS xếp bàn ghế theo nhóm
2 Chuẩn bị của học sinh
- Đọc văn bản trước khi tới lớp
- Trả lời các câu hỏi đọc hiểu trong phần hướng dẫn học bài
- Suy nghĩ và đặt câu hỏi cho GV, cho bạn về các vấn đề mà mình quan tâm
C TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG DẠY VÀ HỌC
- Mục tiêu: Kết nối tri thức cuộc sống về người dân miền biển lam lũ vất vả, từ đó HS liên hệ với bài học
Người dân lao động vùng biển phải đối mặt với nhiều khó khăn và vất vả trong cuộc sống hàng ngày Họ dũng cảm vượt qua những cơn bão tố, làm việc miệt mài dưới cái nắng gay gắt và sóng gió Những giọt mồ hôi trên trán họ không chỉ là biểu tượng của sự kiên trì mà còn là nỗ lực không ngừng nghỉ để nuôi sống gia đình Cảm thông với những gian truân ấy, tôi nhận ra rằng cuộc sống của họ là minh chứng cho sức mạnh và ý chí vượt lên hoàn cảnh Sự chia sẻ và trân trọng đối với những người lao động này là điều cần thiết để tôn vinh giá trị của họ trong xã hội.
- Phương pháp: Hoạt động cảm nhận cá nhân
GV giao nhiệm vụ cho học sinh trình chiếu video về cảnh thuyền và biển, hoạt động đánh bắt, chài lưới ở bờ biển, cảnh biến động, tan hoang sau bão Học sinh quan sát và trình bày suy nghĩ, cảm nhận của mình về những hình ảnh vừa xem, giúp họ phát triển kỹ năng quan sát và thể hiện ý tưởng của bản thân.
+ HS thực hiện nhiệm vụ: Ghi những cảm nhận vào giấy, phát biểu những cảm nhận khi đƣợc gọi tên
+ Báo cáo, thảo luận: GV gọi HS trình bày cảm nhận, HS khác lắng nghe, bổ sung
Cuộc sống của người dân lao động miền biển đầy lam lũ và vất vả, họ thường xuyên đối mặt với thiên tai và bão tố, có khi mất tất cả chỉ sau một cơn bão, thậm chí có người không bao giờ trở về Thực tế khắc nghiệt này đã khiến nhiều văn nghệ sĩ trăn trở và tìm tòi viết về cuộc sống của ngư dân Nguyễn Minh Châu cũng không ngoại lệ; ông viết về họ với tình yêu thương và mong muốn giải phóng người dân vùng biển khỏi nghèo khổ và bạo lực Tác phẩm “Chiếc thuyền ngoài xa” sẽ thể hiện những quan điểm sâu sắc của nhà văn về nghệ thuật và cuộc sống.
HOẠT ĐỘNG 2: HÌNH THÀNH KIẾN THỨC
I Hoạt động tìm hiểu tiểu dẫn:
- Mục tiêu: HS nhận biết và hiểu những thông tin về tác giả, tác phẩm
Nguyễn Minh Châu là một trong những nhà văn xuất sắc và có tầm ảnh hưởng lớn trong văn học thời kỳ đổi mới Ông có sự nghiệp sáng tác đa dạng, trải dài qua hai giai đoạn quan trọng: trước và sau năm 1986.
1975 Sau 1975 văn Nguyễn Minh Châu mang đậm chất tự sự triết lí, quan tâm sâu sắc thế sự, đến số phận con người sau chiến tranh
"Chiếc thuyền ngoài xa" là một trong những truyện ngắn tiêu biểu của Nguyễn Minh Châu, phản ánh phong cách sáng tác của ông sau năm 1975 Tác phẩm được viết vào năm 1983, trong bối cảnh đất nước đang trải qua những chuyển biến mạnh mẽ.
- Phương pháp: Sử dụng câu hỏi Socrates đối thoại cá nhân GV và HS
Nguyễn Minh Châu là một trong những nhà văn tiêu biểu của văn học Việt Nam sau 1975, nổi bật với phong cách viết sâu sắc và tinh tế Tác phẩm “Chiếc thuyền ngoài xa” không chỉ phản ánh hiện thực cuộc sống mà còn thể hiện những trăn trở về số phận con người Thông tin về bối cảnh sáng tác và những chủ đề chính trong tác phẩm là rất quan trọng, vì chúng giúp người đọc hiểu rõ hơn về tư tưởng và nghệ thuật của tác giả, từ đó cảm nhận sâu sắc hơn giá trị nhân văn mà tác phẩm mang lại.
+ HS thực hiện nhiệm vụ: Đọc SGK và ghi những thông tin quan trọng, tìm lí lẽ, dẫn chứng để lí giải cho sự quan trọng của thông tin
+ Báo cáo, thảo luận: GV gọi HS trình bày thông tin thu nhận đƣợc, lí giải
Giáo viên Em hãy nêu những thông tin về Nguyễn Minh Châu mà em cho là quan trọng Đặt vấn đề
Quê ở làng Thơi, xã Quỳnh Hải, huyện Quỳnh Lưu;
Nguyễn Minh Châu là một nhà văn quân đội nổi bật, chuyên viết truyện ngắn và tiểu thuyết Ông được coi là một trong những người tiên phong tài năng nhất của văn học Việt Nam trong thời kỳ đổi mới.
Tại sao em cho điều này là quan trọng? Có bằng chứng gì cho câu trả lời này không?
Câu hỏi tìm lý do và bằng chứng
Làng Thơi, một làng chài ven biển tại Quỳnh Lưu, nổi tiếng với nghề đánh bắt và chế biến hải sản Thông tin này rất hữu ích cho việc phân tích tác phẩm “Chiếc thuyền ngoài xa” của Nguyễn.
