Lịch sử nghiên cứu vấn đề
2.1 Những đánh giá chung về sự nghiệp của Dương Hướng:
Dương Hướng, một nhà văn xuất thân từ phong trào văn nghệ quần chúng, đã đến với nghiệp văn khá muộn nhưng nhanh chóng chiếm được cảm tình của độc giả Mặc dù chỉ có ba cuốn tiểu thuyết, ông đã ghi dấu ấn trong nghiên cứu văn học sau 1975 và được xem là một trong những gương mặt tiêu biểu của cao trào đổi mới văn học Tác phẩm "Bến không chồng" của ông được Nguyễn Duy Liễm đánh giá cao, cho rằng Dương Hướng đã dám đối diện với những sai lầm của thời đại trước Trong "Dưới chín tầng trời," ông khéo léo chạm đến những vấn đề nhạy cảm của lịch sử, phản ánh bi kịch của những người đã cống hiến cho cách mạng nhưng lại phải chịu đựng oan ức Nhà nghiên cứu nhận định rằng "Dương Hướng đang làm một cánh chim báo bão" cho văn học đổi mới.
Nhà nghiên cứu nhấn mạnh rằng trọng tâm của cuốn sách là nhân vật Trần Tăng, một cán bộ cao cấp bị tha hóa Dương Hướng đã dám chạm đến những chủ đề nhạy cảm khi vạch trần sự tha hóa của các nhân vật này Điều đặc biệt và thành công của tác phẩm là sự phát triển độc lập của nhân vật Tuyết, người đại diện cho sản phẩm tinh thần của Trần Tăng, khi cô nhận ra những sai lầm của thời cuộc.
Duy Liễm đã đánh giá rất cao vai trò của nhà văn Dương Hướng trong văn học thời đổi mới
2.2 Những bài bình luận, đánh giá về tiểu thuyết Bến không chồng :
Bến không chồng, tác phẩm đoạt giải thưởng của Hội nhà văn năm 1991, đã trở thành một đề tài được nhắc đến nhiều trong giới nghiên cứu phê bình và độc giả Theo thống kê, có nhiều bài viết đáng chú ý xoay quanh tác phẩm này.
Nhà văn Trung Trung Đỉnh đã có bài viết "Dương Hướng và Bến không chồng" đăng trên tạp chí Văn nghệ quân đội số 12 năm 1991, trong đó ông phân tích đề tài, nội dung và kết cấu của tác phẩm "Bến không chồng" Tác giả nhấn mạnh rằng, dù tác phẩm đề cập đến nông thôn, chiến tranh và xã hội, Dương Hướng chủ yếu tập trung vào thân phận của các nhân vật chính Nội dung tác phẩm thể hiện sự chân thật và giản dị qua miêu tả ngôi làng Đông trong bối cảnh chiến tranh và hậu chiến, với những hủ tục còn tồn tại trong từng con người, dòng họ Về kết cấu, tác giả nhận xét rằng nó hồn nhiên, thuận theo thời gian và sự kiện, nhưng cũng chỉ ra một số hạn chế như sự dẫn dắt đôi khi vụng về và thiếu tế nhị Tuy nhiên, những ưu điểm của tác phẩm vẫn chiếm ưu thế.
Nhà văn Nguyên Ngọc nhận xét rằng tiểu thuyết "Bến không chồng" của Dương Hướng thể hiện mạnh mẽ tiếng kêu thét của cá nhân, phản ánh sâu sắc số phận của nhân vật trong bối cảnh làng quê Việt Nam Ông nhấn mạnh rằng tác phẩm không chỉ đề cập đến vai trò của cá nhân mà còn đặt ra nhiều vấn đề xã hội, nhưng Dương Hướng chỉ xoáy sâu vào nỗi đau của con người, cho thấy sự nhạy cảm và tình cảm của tác giả đối với những số phận ấy.
- Nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Long có bài phê bình trên báo Văn nghệ:
Tác phẩm của Dương Hướng phản ánh thực trạng đời sống tinh thần ở nông thôn, nơi con người vừa là nạn nhân vừa là thủ phạm của bi kịch cuộc sống, đồng thời phải chịu trách nhiệm về số phận của chính mình Tác giả thể hiện cái nhìn khách quan, bình tĩnh nhưng vẫn mang trong mình niềm tin và nỗi xót xa cho con người Ông không đi sâu vào các phong trào cách mạng hay vấn đề chính trị xã hội, mà tập trung vào ý thức và tập quán về họ tộc ảnh hưởng đến số phận con người Sức hấp dẫn của cuốn tiểu thuyết nằm ở sự chân thực, hiểu biết về đời sống nông thôn và cách nhìn cảm thông, nhân đạo với số phận con người.
Tác phẩm còn bao gồm nhiều nghiên cứu khoa học, khóa luận tốt nghiệp, luận văn thạc sĩ và luận án phó tiến sĩ ngữ văn Các bài nghiên cứu chủ yếu khảo sát tác phẩm "Bến không chồng" như một biểu tượng của nông thôn Việt Nam trong văn xuôi thời kỳ đổi mới Nổi bật là công trình của Lã Duy Lan mang tên “Văn xuôi viết về nông thôn trong công cuộc đổi mới qua một số tác phẩm tiêu biểu” và luận văn thạc sĩ của Lê Thị Tâm Hoài với đề tài “Người phụ nữ trong ba tiểu thuyết đoạt giải 1991”.
2.3 Những bài nghiên cứu về tác phẩm Dưới chin tầng trời :
Dưới chin tầng trời, tác phẩm được xuất bản vào năm 2007 bởi nhà xuất bản Hội nhà văn, đã tham gia vào vòng chung khảo cuộc thi tiểu thuyết lần thứ ba nhưng vẫn thiếu các nghiên cứu chuyên sâu Mặc dù đã ra mắt một thời gian dài, các bài viết bình luận về tác phẩm này trên báo chí chủ yếu chỉ mang tính giới thiệu, rất ít có sự phân tích sâu sắc Dưới đây là danh sách những bài viết đáng chú ý về tác phẩm.
Nhà nghiên cứu Bùi Việt Thắng đã viết bài “Bi kịch lạc quan Dưới chín tầng trời” đăng trên tạp chí Nhà văn số 10-2008 và sau đó được in trong cuốn Tiểu thuyết đương đại Ông khẳng định rằng tiểu thuyết này mang tính bi kịch, nhưng số phận của các nhân vật lại truyền tải niềm tin vào tương lai Thêm vào đó, ông nhấn mạnh cách tiếp cận lịch sử của tác giả, coi đây là “cuốn tiểu thuyết toàn bích về những góc khuất của lịch sử.” Tác phẩm còn được ông đánh giá là có “chất sử thi tâm lý” với thời gian dài, không gian rộng và nhiều lớp nhân vật.
- Là người giới thiệu cuốn tiểu thuyết Dưới chín tầng trời, nhà phê bình
Trong bài viết “Cách nhìn của Dương Hướng trong tiểu thuyết Dưới chín tầng trời”, Hoàng Ngọc Hiến đã khẳng định rằng tác phẩm mang trong mình “linh hồn” với sức sống mãnh liệt, phản ánh những tư tưởng thời đại và các vấn đề thời sự của đất nước Qua việc phân tích các nhân vật trung tâm như Yến Quyên, Hoàng Kỳ Trung, Trần Tăng và Đào Kinh, tác giả đã làm nổi bật nghệ thuật xây dựng nhân vật của nhà văn Dương Hướng.
- Khi đánh giá về tiểu thuyết của Dương Hướng, nhà nghiên cứu Phong
Trong bài viết “Từ Bến không chồng đến Dưới chín tầng trời” đăng trên tạp chí Nhà văn số 9-2009, tác giả Lê đã phân tích giá trị nội dung của tác phẩm Bến không chồng, cho rằng nó mang đến cái nhìn mới về bức tranh đất nước trong thời chiến và hậu chiến, không chỉ phản ánh gánh nặng chiến tranh mà còn những lầm lạc của con người trong bối cảnh biến động Ông nhấn mạnh rằng đây là một trong những tiểu thuyết hiếm hoi khai thác sâu sắc các vấn đề khó nói về nông thôn và chiến tranh So với Dưới chín tầng trời, tác phẩm này được xem là một bước đột phá, theo đuổi những chuyển động phức tạp hơn giữa hai thế kỷ Sức hút của tác phẩm đến từ hàng trăm nhân vật đa dạng, mỗi nhân vật đều mang tính sắc sảo và cuốn hút Về mặt nghệ thuật, Lê nhận định tác phẩm vẫn giữ lối viết truyền thống nhưng có sự tìm tòi trong cấu trúc phi tuyến tính và các chi tiết mang tính biểu tượng Cuối cùng, ông khẳng định đây là một tiểu thuyết sử thi, với nhân vật chính là lịch sử, mang sức mạnh quyền năng.
Qua việc khảo sát các bài viết của các nhà nghiên cứu và nhà phê bình, chúng tôi nhận thấy rằng nhiều tác phẩm đã đề cập đến nội dung tư tưởng và hình thức nghệ thuật trong hai cuốn tiểu thuyết của Dương Hướng Trong luận văn này, chúng tôi sẽ đi sâu vào nghiên cứu thân phận con người trong tác phẩm của ông Những công trình khoa học trước đây sẽ là nguồn gợi dẫn quý báu cho quá trình thực hiện đề tài này.
Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
3.1 Đối tượng nghiên cứu: Luận văn tập trung tìm hiểu số phận con người trong hai tiểu thuyết Bến không chồng và Dưới chín tầng trời của nhà văn
Chúng tôi sẽ nghiên cứu số phận con người trong hai tiểu thuyết của Dương Hướng, đồng thời so sánh với các tác phẩm của những tác giả khác sau năm 1975 để làm rõ vấn đề này.
Phương pháp nghiên cứu
Phương pháp phân tích tổng hợp là công cụ quan trọng để khám phá sâu sắc số phận con người trong tiểu thuyết của Dương Hướng Phân tích từng tác phẩm giúp làm nổi bật các khía cạnh cụ thể trong việc phản ánh số phận con người của tác giả Đồng thời, phương pháp này cũng hỗ trợ việc kết nối các đặc điểm của tác phẩm, từ đó đánh giá nét sáng tạo độc đáo trong phong cách viết của Dương Hướng.
Phương pháp khảo sát và thống kê đóng vai trò quan trọng trong việc phân tích tác phẩm và luận văn, giúp nâng cao độ tin cậy và sức thuyết phục Việc áp dụng các phương pháp này sẽ làm rõ hơn các luận điểm và luận cứ, từ đó tăng cường tính chất chặt chẽ của bài viết.
Phương pháp so sánh đối chiếu sẽ được áp dụng để phân tích những nét mới trong tiểu thuyết của Dương Hướng, đồng thời tiến hành so sánh với các tiểu thuyết cùng thời kỳ và trước đó Qua đó, tác giả luận văn sẽ khẳng định vị trí và giá trị của tác phẩm trong bối cảnh văn học.
Chương 1: Vấn đề con người trong tiểu thuyết Việt Nam sau 1975 và quan niệm của nhà văn Dương Hướng về con người
Chương 2: Số phận con người qua thế giới nhân vật trong tiểu thuyết của Dương Hướng
Chương 3: Nghệ thuật thể hiện số phận con người trong tiểu thuyết của Dương Hướng
CHƯƠNG 1: VẤN ĐỀ CON NGƯỜI TRONG TIỂU THUYẾT VIỆT NAM SAU 1975 VÀ QUAN NIỆM CỦA NHÀ VĂN DƯƠNG HƯỚNG VỀ CON NGƯỜI
1.1 Con người - đối tượng trung tâm của văn học
Văn học là lĩnh vực nghiên cứu và miêu tả con người, đồng thời cũng là đối tượng tác động của nó M.Gorki đã từng nói rằng “văn học là nhân học”, cho thấy dù đề cập đến bất kỳ chủ đề nào, văn học cuối cùng vẫn xoay quanh con người Theo Trần Đình Sử, con người là “phạm trù văn hóa” và là nội dung cơ bản của văn học, phản ánh trình độ phát triển của nó Tất cả các khía cạnh liên quan đến con người, từ xã hội đến tự nhiên, từ ý thức đến bản năng, đều được văn học thể hiện Các ngành khoa học nghiên cứu con người theo mục đích riêng, nhưng văn học tổng hợp và khai thác mọi thành tựu của chúng để giải thích về con người Văn học không chỉ giúp con người hiểu bản thân mà còn mở ra những bí mật của thế giới xung quanh Tầm vóc của một nền văn học được thể hiện qua cách đặt vấn đề về con người.
Trong văn học, con người vừa là điểm khởi đầu vừa là đích đến của mọi sáng tạo, thể hiện quan niệm thẩm mỹ sâu sắc về nhân sinh Dù một tác phẩm có thể thiếu nhân vật, nhưng nó vẫn phải phản ánh câu chuyện về cuộc sống con người Chính vì vậy, văn học góp phần làm cho con người trở nên hướng thiện, nhân ái, đồng thời cũng làm phong phú thêm trải nghiệm và hiểu biết của họ.
1.2 Sự đổi mới quan niệm về con người trong tiểu thuyết Việt Nam sau
Quan niệm là yếu tố cốt lõi trong sáng tạo nghệ thuật, giúp nhà văn lựa chọn và tạo ra hình tượng nghệ thuật Theo D.X.Likhachiev, quan niệm nghệ thuật liên quan đến việc miêu tả con người và cái nhìn nghệ thuật về con người trong miêu tả đó Do đó, quan niệm nghệ thuật về con người là nền tảng trung tâm, đưa văn học vào quỹ đạo "nhân học" đúng đắn.
Quan niệm nghệ thuật liên quan đến các chỉnh thể nghệ thuật và là công cụ để tư duy về các hiện tượng nghệ thuật Một trong những cách hiểu phổ biến về nghệ thuật con người là việc lý giải sự thể hiện con người qua các nguyên tắc và phương tiện trong văn học Nếu không có sự đổi mới trong quan niệm nghệ thuật về con người, việc tái hiện các hiện tượng đời sống chỉ mang tính chất mở rộng mà không sâu sắc Điều này cho thấy sự phát triển tư duy nghệ thuật cần đi đôi với việc mở rộng và đào sâu các giới hạn trong quan niệm nghệ thuật về con người.
Khi nghiên cứu quan niệm nghệ thuật về con người trong văn học, chúng ta nhận thấy sự khác biệt trong cái nhìn của các nhà văn qua từng giai đoạn Người sáng tác thường có cách giải mã con người theo ý đồ riêng, và người tiếp nhận dễ dàng nhận ra điều này Những thay đổi trong quan niệm nghệ thuật qua các thời kỳ sáng tác phản ánh ý thức của nhà văn về việc miêu tả con người, đồng thời cho thấy sự biến đổi trong mô hình nghệ thuật về con người, được cụ thể hóa qua các nhân vật trong tác phẩm.
Trong văn học Việt Nam giai đoạn 1945-1975, con người chủ yếu phản ánh con người xã hội, giai cấp và hành động, với những tính cách nhất quán, thể hiện rõ trong bối cảnh kháng chiến Nhiệm vụ của văn học lúc này là tham gia vào sự nghiệp cách mạng, qua đó, nhân vật trở thành phương tiện khám phá lịch sử Các nhân vật trong tiểu thuyết thường nặng về cái chung và nhẹ về cái riêng, phù hợp với quy luật khắc nghiệt của chiến tranh Để vượt qua những khó khăn, con người cần sống thực tế, huy động phẩm chất cao đẹp trong bản thân Điều này dẫn đến sự phân tuyến rõ rệt trong hệ thống nhân vật, với ta đại diện cho cái thiện và địch cho cái ác Các nhà văn đã xây dựng những nhân vật lý tưởng, tiêu biểu cho vẻ đẹp của cộng đồng như chị Sứ, Hai Thép trong Hòn đất hay Lữ, Khuê trong Dấu chân người lính Cảm hứng lãng mạn và khuynh hướng sử thi đã chi phối việc xây dựng nhân vật trong giai đoạn này.
Từ sau 1975, cục diện văn học đã có sự chuyển biến mạnh mẽ, đặt ra những yêu cầu cao hơn đối với nhà văn Mối quan tâm của văn học đã chuyển đổi, phản ánh sự thay đổi vị thế của con người từ phương tiện quan sát lịch sử xã hội thành đối tượng được quan sát Trong bối cảnh hòa bình, con người phải đối mặt với nhiều khó khăn phức tạp, và đời sống cá nhân với những mối quan hệ chằng chịt trở thành chủ đề chính trong văn học Mỗi cá nhân không chỉ là thành viên của xã hội mà còn là một thực thể độc lập trong mối quan hệ với bản thân và những người xung quanh Nhân vật được khám phá trên trục lịch đại, giúp họ nhận thức về quá khứ để hiểu rõ hơn về chính mình, từ đó dẫn đến sự tự thú và sám hối Qua quá trình tự nhận thức, con người nhận ra những giá trị cao cả cũng như những khuyết điểm trong bản thân Do đó, trong văn học, con người được xem như một nhân cách toàn diện, được soi chiếu từ mọi mối quan hệ và giá trị, trong đó giá trị xã hội chỉ là một phần trong tổng thể.
Trong văn học hiện đại, đời sống cá nhân được đặt lên hàng đầu, với các nhà văn nỗ lực khai thác những khía cạnh sâu sắc của con người Khác với các nhân vật trước đây thường được nhìn nhận qua góc độ xã hội hay giai cấp, nhân vật thời kỳ này chú trọng vào tư cách cá nhân và thế giới tâm hồn bí ẩn Những trăn trở và suy tư dằn vặt của nhân vật được khắc họa tinh tế, làm nổi bật con người cá nhân Thế giới nội tâm được khám phá ở nhiều chiều sâu, từ ý thức đến tiềm thức, với những khát vọng và mong ước bản năng được thể hiện rõ ràng Vấn đề hạnh phúc cá nhân và tình yêu gắn liền với tình dục trở thành những chủ đề thiết yếu, phản ánh tính nhân bản trong con người.
Văn học hiện đại đã vượt qua những quan niệm đơn giản về con người, khám phá những khía cạnh phức tạp của tâm hồn con người, từ những phẩm chất phàm tục đến những yếu tố thiên thần và ác quỷ Sự không hoàn hảo của con người không chỉ tạo ra một cuộc đối thoại với các quy phạm nghệ thuật đã được thiết lập trước đó mà còn yêu cầu một cái nhìn toàn diện về con người trong những bối cảnh cụ thể và cá biệt Báo cáo của Ban chấp hành Hội nhà văn Việt Nam lần thứ VI nhấn mạnh rằng "sự thật lớn nhất mà văn học cần tìm hiểu là sự thật về tâm hồn con người".
Khi xem xét con người một cách toàn diện, chúng ta cần chú ý đến ba mối quan hệ chính: con người trong xã hội, con người với thiên nhiên và con người trong khía cạnh tâm linh.
Con người luôn là “tổng hòa của các mối quan hệ xã hội” (Mark), phản ánh những thuộc tính xã hội qua các mối quan hệ như gia đình, bạn bè, đồng nghiệp và pháp luật Trước 1975, văn học chú trọng đến con người xã hội với những đặc điểm giai cấp rõ ràng và lập trường kiên định Sau 1975, mặc dù vẫn quan tâm đến con người xã hội, nhưng cách nhìn đã thay đổi, tập trung vào nhiều mối quan hệ khác nhau, như gia đình, cộng đồng và sự thay đổi trong cách làm ăn Các nhà văn đã dũng cảm đề cập đến những vấn đề nhạy cảm như đồng tính, tệ nạn xã hội và xung đột văn hóa Trong bối cảnh kinh tế thị trường, con người được xây dựng với sự phức tạp và đa dạng, không chỉ dừng lại ở các tiêu chí tốt-xấu mà còn khám phá những khía cạnh sâu xa bên trong nhân vật Các tác phẩm như "Thời xa vắng" và "Ngược dòng nước lũ" thể hiện rõ nét sự chuyển mình trong cách nhìn nhận con người trong văn học.
Khải trong Thượng đế thì cười và Vạn, Hạnh trong Bến không chồng đều phản ánh những con người trong xã hội, nhưng nhà văn đã thay đổi cách tiếp cận bằng cách đặt nhân vật vào những hoàn cảnh cụ thể và khám phá sâu sắc nội tâm của họ Tác phẩm Dưới chín tầng trời của Dương Hướng nổi bật với việc đề cập đến những vấn đề nhạy cảm như sai lầm trong cải cách ruộng đất và sự tha hóa của lãnh đạo, cũng như áp lực của nền kinh tế thị trường lên con người Các nhà văn sử dụng tiểu thuyết để phân tích một cách toàn diện mối quan hệ giữa cá nhân và xã hội, đồng thời thể hiện tính hai mặt của con người.