Lịch sử vấn đề
Nguyễn Khoa Điềm là một nhà thơ trẻ có phong cách độc đáo, được đánh giá qua những bài viết nghiên cứu không nhiều nhưng nhất quán về tài năng của ông Tôn Phương Lan trong bài viết "Nguyễn Khoa Điềm - nhà thơ trẻ có nhiều triển vọng" (1976) đã nhấn mạnh rằng phong cách thơ của ông thể hiện “những liên tưởng độc đáo, kết quả của một sự am hiểu cuộc sống và một cảm quan văn chương nhạy bén”, tạo nên những tứ thơ “mênh mông, đậm đà mà bay bổng, thật thà mà xao xuyến” Đồng thời, ông cũng khẳng định thành công của Nguyễn Khoa Điềm trong thể loại trường ca, đặc biệt là tác phẩm "Mặt đường khát vọng", được coi là một thể nghiệm mới trong việc tìm tòi phương pháp thể hiện Tôn Phương Lan đã có những nhận xét xác đáng về cấu trúc của trường ca này.
Việc kể chuyện không phải là mục tiêu chính, mà cần dựa vào suy nghĩ và cảm xúc để tạo nên cấu trúc cho tác phẩm Từ đó, chúng ta có thể mở rộng cả chiều sâu và chiều rộng của nội dung.
Nguyễn Xuân Nam trong tác phẩm "Thơ tìm hiểu và thưởng thức" (1985) đã nhấn mạnh sức mạnh của trường liên tưởng và chiều sâu văn hóa trong thơ Nguyễn Khoa Điềm Mặc dù thơ của ông không nổi bật về tạo hình hay màu sắc, nhưng lại có khả năng liên tưởng mạnh mẽ, dẫn dắt người đọc từ quá khứ đến tương lai, từ khổ đau đến hạnh phúc, và từ sách vở đến đời sống thực tiễn.
Trong bài viết "Gương mặt quê hương, gương mặt nhà thơ" (1998), Võ Văn Trực tập trung phân tích văn hóa Huế trong thơ Nguyễn Khoa Điềm Ông khẳng định rằng chính yếu tố này đã tạo nên phong cách thơ đặc trưng của nhà thơ, với "tâm hồn Huế vẫn dịu dàng ở phía sau mỗi dòng thơ".
Trong Nhà văn và tác phẩm trong nhà trường của Nguyễn Trọng Hoàn, Ngô
Thị Bích Hường nhấn mạnh rằng phong cách thơ của Nguyễn Khoa Điềm được đặc trưng bởi chất suy tư, chính luận, và sự dồn nén cảm xúc Ngoài ra, thơ của ông còn thể hiện sự am hiểu sâu sắc về hiện thực cùng những cái nhìn phát hiện bất ngờ và độc đáo.
Nguyễn Trọng Hoàn trong bài viết "Cảm nhận thơ Nguyễn Khoa Điềm" đã đưa ra đánh giá có phần phiến diện về giai đoạn sáng tác đầu của Nguyễn Khoa Điềm, khi chỉ nhận diện chất thơ là "mộc mạc hàm chứa một vẻ đẹp giản dị, trong trẻo." Ông cho rằng tiếng thơ của Nguyễn Khoa Điềm phản ánh tâm tư của người chiến sĩ với sự bình tĩnh và tự tin.
Trong Tác giả nói về tác phẩm, Nguyễn Quang Thiều đánh giá “Thơ ca
Nguyễn Khoa Điềm thể hiện sự kết hợp giữa hiện thực và văn hóa dân gian trong tác phẩm của mình Các câu thơ, dù là ở thể thơ truyền thống hay tự do, luôn mang đậm âm hưởng của ca dao và tục ngữ Sự khôn ngoan của trí tuệ dân gian được phản ánh rõ nét qua từng từ ngữ.
Vũ Tuấn Anh trong tác phẩm "Mặt đường khát vọng" đến "Ngôi nhà có ngọn lửa ấm" đã chỉ ra sự chuyển biến trong thơ Nguyễn Khoa Điềm từ thời kỳ chiến tranh sang thời kỳ hòa bình, nhấn mạnh những thay đổi trong tâm tư và tư tưởng của nhà thơ.
Ngôi nhà với ngọn lửa ấm áp không chỉ gợi nhớ mà còn chuyển đổi cảm xúc, tạo nên một giọng thơ sâu lắng và điềm đạm Tác giả khéo léo tách lớp vỏ bên ngoài của sự vật để khám phá cốt lõi bên trong, từ đó khơi gợi những triết lý về đạo đức và nhân sinh.
Hoàng Thu Thủy trong tác phẩm "Ngôi nhà tâm hồn" của Nguyễn Khoa Điềm đã phân tích sâu sắc tập thơ mới của ông, nhận định rằng: “Sự vận động từ gân guốc, mạnh khỏe một cách điềm tĩnh đến độ sâu sắc, chạm vào phần sâu kín nhất của tâm hồn con người, tạo ra những hiệu ứng thẩm mỹ phong phú.”
Luận văn thạc sỹ của Lưu Thị Lập đã phân tích những đóng góp nổi bật của thơ Nguyễn Khoa Điềm trong phong trào thơ chống Mỹ Tác giả nhấn mạnh tầm quan trọng của phong cách thơ ông, thể hiện sự kết hợp giữa cảm xúc sâu sắc và tư tưởng mạnh mẽ, góp phần làm phong phú thêm nền thơ ca Việt Nam thời kỳ kháng chiến Thơ Nguyễn Khoa Điềm không chỉ phản ánh hiện thực xã hội mà còn khơi dậy lòng yêu nước và niềm tin vào tương lai.
Mỹ đã phân tích những cảm hứng chủ đạo trong thơ Nguyễn Khoa Điềm, đặc biệt về đất nước và con người trong và sau chiến tranh, với sự chú trọng vào hình ảnh, ngôn ngữ và màu sắc văn hóa dân gian Gần đây, sau khi rời bỏ quan trường, ông đã trở lại với thơ ca và ra mắt tập thơ "Cõi lặng" như một giai đoạn sáng tác mới Mặc dù đã có nhiều bài viết giới thiệu và đánh giá về thơ của ông trong giai đoạn này, nhưng hầu hết đều mang tính chất cảm nhận và bình luận riêng lẻ, chưa đưa ra những kết luận sâu sắc về sự trở lại của ông với "vườn chuối".
Tổng quan, nhiều công trình và bài viết đã công nhận tài năng của Nguyễn Khoa Điềm, nhưng vẫn thiếu các nghiên cứu khoa học có hệ thống và quy mô về thơ của ông Những nỗ lực này tuy còn hạn chế, nhưng là những bước khởi đầu quan trọng để khám phá toàn diện thế giới nghệ thuật thơ ca của Nguyễn Khoa Điềm.
Phương pháp nghiên cứu
Luận văn này khám phá phong cách thơ của Nguyễn Khoa Điềm, đặc biệt nhấn mạnh ảnh hưởng của văn hóa vùng miền đối với sáng tác của ông Thay vì phân tích từng tác phẩm cụ thể, chúng tôi tiếp cận vấn đề bằng cách kết hợp nhiều phương pháp nghiên cứu khác nhau để làm nổi bật các đặc điểm thơ của Nguyễn Khoa Điềm.
- Phương pháp phân tích, tổng hợp;
- Phương pháp so sánh, thống kê;
- Phương pháp liên ngành: dưới góc độ văn hoá, văn học soi chiếu tương tác.
Mục đích, ý nghĩa, đóng góp của luận văn
Luận văn này khảo sát thơ Nguyễn Khoa Điềm từ góc nhìn văn hóa, nhằm cung cấp cái nhìn tổng quát và sâu sắc về tác phẩm của ông Nghiên cứu sẽ làm nổi bật những tìm tòi, đổi mới và sự phát triển trong thơ ca của Nguyễn Khoa Điềm, đồng thời thể hiện rõ nét bản sắc văn hóa đặc trưng của vùng quê.
Chúng tôi không có ý định đưa ra những kiến giải mới mẻ khác biệt với các nghiên cứu trước đó, mà chỉ muốn áp dụng những thành tựu hiện có để đưa ra những đánh giá cụ thể ban đầu theo một hướng tiếp cận mới.
Nghiên cứu văn học từ góc nhìn văn hóa mang đến một cách tiếp cận mới mẻ, giúp chúng ta khám phá sâu sắc hơn về giá trị nghệ thuật của tác phẩm Kết quả từ luận văn khẳng định rằng nghiên cứu văn học theo hướng văn hóa - văn học mở ra nhiều triển vọng, cho phép ta hiểu rõ hơn về sự giao lưu, giao thoa và ảnh hưởng lẫn nhau giữa các yếu tố văn hóa và văn học.
6 Cấu trúc của luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận và thư mục tham khảo, Luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Thơ Nguyễn Khoa Điềm trong mạch nguồn văn hoá Huế
Chương 2: Cảm thức văn hoá trong thơ Nguyễn Khoa Điềm
Chương 3: Hình thức thể hiện và các biểu trưng văn hoá
Chương 1: THƠ NGUYỄN KHOA ĐIỀM TRONG MẠCH NGUỒN
VĂN HOÁ HUẾ 1.1 Vài nét về văn hoá Huế
Trong khoảng gần 7 thế kỷ, từ năm 1306, Thuận Hóa - Phú Xuân - Huế đã trải qua một quá trình hình thành và phát triển văn hóa đặc sắc Huế không chỉ tích hợp những giá trị vật chất và tinh thần quý báu mà còn xây dựng một truyền thống văn hóa độc đáo, vừa mang tính địa phương vừa hòa quyện với đặc điểm chung của văn hóa dân tộc Việt Nam Sự phát triển văn hóa Huế chịu ảnh hưởng từ văn hóa Đông Sơn do cư dân phía Bắc mang đến trước thế kỷ II, kết hợp với văn hóa Sa Huỳnh, tạo nên nền văn hóa Việt – Chăm Ngoài ra, Huế còn tiếp nhận ảnh hưởng từ các nền văn hóa khác trong khu vực Đông Nam Á, Trung Quốc, Ấn Độ và phương Tây.
Huế, vùng đất mang đậm bản sắc văn hóa truyền thống Việt Nam, lưu giữ những giá trị văn hóa độc đáo phản ánh sự phát triển của kinh kỳ Nơi đây hội tụ tinh hoa văn hóa toàn quốc với sự đa dạng về loại hình và phong phú về nội dung, thể hiện rõ qua các lĩnh vực như văn học, âm nhạc, sân khấu, mỹ thuật, phong tục tập quán, lễ hội, cũng như lề lối ứng xử, ăn mặc, ở và phong cách sống.
Ngôn ngữ không chỉ là sản phẩm mà còn là thành phần quan trọng của văn hóa Trong văn hóa Huế, tiếng Huế được biết đến với sự dịu dàng và "dễ thương", khác biệt so với tiếng Quảng Bình - Quảng Trị, tạo nên một nét độc đáo trong tiếng Việt So với tiếng nói mạnh mẽ của Nghệ Tĩnh và Quảng Nam, tiếng Huế nổi bật với âm điệu nhỏ nhẹ, bồng bềnh và đầy nữ tính.
Mỗi địa phương, nhờ vào truyền thống riêng, hình thành một ngôn ngữ đối thoại độc đáo, mang màu sắc đặc trưng GS Hoàng Thị Châu đã chỉ ra sự khác biệt này thông qua những so sánh sắc nét.
Khẩu ngữ Hà Nội nổi bật với sự lịch sự, tế nhị và văn hoa, nhưng đôi khi có phần kiểu cách Trong khi đó, khẩu ngữ Huế mang sắc thái đài các trong ngôn ngữ hoàng phái, nhưng lại thiếu tính chân thực; ngược lại, khẩu ngữ nhân dân Huế thể hiện sự đậm đà, duyên dáng nhưng vẫn giữ được nét mộc mạc Khẩu ngữ Nam Bộ, mặc dù có phần bốp chát, nhưng thể hiện sự chí tình, khỏe mạnh và đặc biệt mang ý thức về giá trị cá nhân mà các khẩu ngữ khác không có.
Ca Huế là một hệ thống nghệ thuật âm nhạc phong phú, bao gồm khoảng 60 tác phẩm thanh nhạc và khí nhạc, được chia thành hai điệu thức chính là điệu Bắc và điệu Nam.
Điệu "hơi" thể hiện nhiều sắc thái tình cảm đặc trưng, với Điệu Bắc mang âm điệu tươi tắn, trang trọng, trong khi Điệu Nam lại buồn bã, nỉ non Bài bản ca Huế có cấu trúc chặt chẽ và nghiêm ngặt, đã phát triển thành nhạc cổ điển hoàn chỉnh với yếu tố chuyên nghiệp về cấu trúc, ca từ và phong cách biểu diễn Dàn nhạc Huế bao gồm các nhạc cụ như Tranh, Tỳ, Nhị, Nguyệt, Tam, cùng với Bầu, Sáo và bộ gõ trống Huế Kỹ thuật đàn và hát ca Huế rất tinh tế, mang đậm sắc thái địa phương và gần gũi với hò Huế, lý Huế, tạo nên cầu nối giữa nhạc cung đình và âm nhạc dân gian.
Lễ nhạc cung đình Huế có nguồn gốc từ 8 loại lễ nhạc thời Lê, bao gồm giao nhạc, miếu nhạc, ngũ tự nhạc, cửu nhật nguyệt giao trùng nhạc, đại triều nhạc, thường triều nhạc, đại yến cửu tấu nhạc và cung trung nhạc Đến triều Nguyễn, lễ nhạc cung đình Việt Nam đã phát triển thành hai loại hình chính là Đại nhạc và Nhã nhạc (tiểu nhạc) với một hệ thống các bài bản phong phú Bên cạnh nhã nhạc, vũ khúc cung đình cũng nổi bật với hơn 15 vở múa lớn, từ múa tế lễ, múa chúc tụng, múa tiếp sứ, đến múa yến tiệc và múa trình diễn tích tuồng Nhiều vở múa mang tính hoành tráng, với quy mô diễn viên đông đảo, thể hiện vẻ đẹp rộn ràng và kỹ thuật điêu luyện của múa hát cung đình Việt Nam, đồng thời phản ánh sự phát triển nâng cao của nghệ thuật múa hát cổ truyền.
Mỹ thuật và mỹ nghệ Huế mang đậm bản sắc văn hóa Việt Nam với những kiểu thức trang trí độc đáo, chịu ảnh hưởng từ nghệ thuật Trung Hoa và nghệ thuật Chăm Các nghệ nhân Huế đã sáng tạo nên những tác phẩm nghệ thuật tinh xảo, kết hợp giữa nghệ thuật dân gian và phong cách Tây phương Những ngành thủ công mỹ nghệ truyền thống như chạm khắc gỗ, cẩn xà cừ, và dệt thêu được nâng tầm bởi triều Nguyễn, tạo ra những sản phẩm không chỉ đẹp mà còn sang trọng Ngoài ra, hội họa Huế cũng nổi bật với các thể loại tranh thủy mặc, tranh gương và các ấn phẩm nghệ thuật đặc sắc, thể hiện sự tinh tế và sáng tạo của các họa sĩ địa phương.
Cố đô Huế đã đánh dấu một thời kỳ phát triển mới trong nghệ thuật điêu khắc với những tác phẩm độc đáo trên đá, đồng và gỗ Điêu khắc gỗ ở đây nổi bật với các chi tiết chạm khắc tinh xảo, mang lại tính thẩm mỹ cao cho các công trình kiến trúc Ngoài việc phát triển các loại hình thủ công mỹ nghệ truyền thống của Việt Nam, Huế còn nổi tiếng với việc sản xuất đồ mỹ nghệ pháp lam cao cấp.
Trong văn hóa Huế, có hai loại lễ hội chính: lễ hội cung đình và lễ hội dân gian Lễ hội cung đình phản ánh các nghi thức và sinh hoạt của triều Nguyễn, tập trung chủ yếu vào các nghi lễ trang trọng và truyền thống Ngược lại, lễ hội dân gian thể hiện đời sống văn hóa phong phú của người dân, với các hoạt động vui chơi, giải trí và phong tục tập quán đặc sắc.
Lễ hội dân gian rất phong phú, bao gồm nhiều loại hình khác nhau như lễ hội Huệ Nam ở điện Hòn Chén, nơi diễn ra lễ rước sắc nữ thần Thiên y A na theo tín ngưỡng của người Chăm pa Ngoài ra, còn có các lễ hội tưởng niệm các vị khai sinh nghề truyền thống và các vị khai canh làng Trong những dịp tế lễ, nhiều hoạt động văn hóa bổ ích như đua thuyền, kéo co và đấu vật được tổ chức, thu hút đông đảo người tham gia và xem.