Lịch sử vấn đề
Tài liệu tiếng Anh
Sau Chiến tranh thế giới thứ hai, Franz Kafka và thế giới văn chương của ông đã thu hút sự chú ý lớn từ các nhà nghiên cứu, với hơn năm nghìn công trình nghiên cứu được thống kê vào năm 1981 bởi Yvegili George Steiner đã nhận định rằng xung quanh Kafka, "một nền văn chương bao la cứ thế nở rộ".
Trong tập tiểu luận Hope and the Asburd in the work of Franz Kafka,
Albert Camus, một nhà văn nổi tiếng của trường phái hiện sinh, đã khẳng định giá trị tác phẩm của Kafka, nhấn mạnh rằng “toàn bộ nghệ thuật của Kafka tập trung ở chỗ buộc độc giả phải đọc lại.” Ông coi Kafka là nhà văn hiện sinh, minh họa sự phi lý của cuộc sống qua các phương tiện trần thuật, sự phức tạp của nhân vật, và việc sử dụng ngôn ngữ siêu thực cùng hình ảnh trong tác phẩm Nhận định này củng cố thêm cho những luận điểm nghiên cứu về con người hiện sinh trong quan điểm nghệ thuật của Franz Kafka.
Cuốn "A Companion to the Works of Franz Kafka" chứa nhiều bài viết phân tích mỹ học và quá trình sáng tác của Kafka, cũng như sự sống còn của các tác phẩm sau khi ra đời Trong số đó, bài viết "A Dream of Jewishness Denied: Kafka’s Tumor and 'Ein Landarzt'" của Sander L Gilman đối chiếu con người và tác phẩm của Kafka với các đặc điểm xã hội và tư tưởng của người Do Thái Mặc dù có một số yếu tố cực đoan, bài viết này cung cấp cái nhìn sâu sắc về ảnh hưởng của nguồn gốc đến tư tưởng và sáng tác của Kafka Thêm vào đó, bài viết "Making everything 'a little uncanny': Kafka’s Deletions in the" cũng góp phần làm nổi bật những khía cạnh độc đáo trong tác phẩm của ông.
Bài viết "Manuscript of Das Schloò and What They Can Tell Us" của Mark Harman nghiên cứu các biến thể của nhân vật K trong tiểu thuyết "Lâu đài" Harman khẳng định rằng Kafka đã "xóa tất cả những tham chiếu đến nhiệm vụ của người anh hùng" qua nhân vật K., từ đó tạo ra những "biến thể mạnh mẽ" Quan điểm này giúp chúng ta hiểu rõ hơn về tính chất đa nghĩa trong tác phẩm của Franz Kafka, đặc biệt là sự tẩy trắng nhân vật, tạo nên một thế giới huyền thoại.
Trong cuốn sách Cambridge Companion to Kafka, tác phẩm của Kafka được phân tích từ nhiều khía cạnh khác nhau, bao gồm bối cảnh Châu Âu, văn hóa dân gian Do Thái, và các yếu tố giới tính cũng như văn hóa đại chúng Bài viết "The exploration of the modern city in The Trial" của Role J Goebel khám phá dấu ấn của thành phố hiện đại trong tiểu thuyết "Vụ án", nhấn mạnh rằng thành phố trong tác phẩm là "điển hình của đô thị hiện đại đầu thế kỷ XX" với những nhân vật phản ánh "tinh túy của đô thị hiện đại" Điều này mở ra hướng nghiên cứu mới cho chúng tôi về khía cạnh con người cô đơn trong xã hội kĩ trị trong tác phẩm của Franz Kafka.
Trong bài viết "Franz Kafka: the radical modernist" trong cuốn sách "The Cambridge Companion to the Modern German Novel", J Goebel và Stanley Corngold đã chỉ ra sự hiện diện của đời sống hiện đại, bao gồm công sở, hàng hóa, chính trị và pháp luật, trong các tiểu thuyết của Franz Kafka Họ nhấn mạnh rằng "tâm trạng của xét xử hiện đại là hoang tưởng, pháp lý quan liêu của nó được tổ chức bằng các hành vi giải thích và tính bạo lực của nó được che giấu cho đến cuối cùng" Nhận định này khẳng định thêm tính chất bất lực của con người trong tác phẩm của Kafka.
Trên trang web www.themodernword.com, F Kafka được giới thiệu là một đại diện tiêu biểu với các tác phẩm mang nhiều lớp ý nghĩa Cuộc hành trình của nhân vật K trong "Lâu đài" có thể được hiểu là “sự tìm kiếm cộng đồng”, “con đường tìm Thiên Chúa”, “sự phê phán thói quan liêu” hoặc “lời tiên tri”, cho thấy tính chất đa nghĩa trong tiểu thuyết của ông Qua đó, chúng ta có cái nhìn toàn diện hơn về những ẩn ý trong tác phẩm và hiểu rõ hơn quan niệm nghệ thuật của F Kafka về con người và thế giới.
Tài liệu tiếng Việt
Trong bài viết "Kafka với cuộc chiến chống phi lý" đăng trên Tạp chí Văn học nước ngoài số 4 năm 1996, tác giả Nguyễn Văn Dân phân tích tính chất phi lý như một "đối tượng nhận thức" trong tác phẩm của Franz Kafka Ông cho rằng cái phi lý trong tác phẩm của Kafka phản ánh những bi kịch của con người hiện đại, không phải từ những tìm kiếm xa xôi như các nhà văn lãng mạn, mà từ những nỗi lo thường nhật của con người bình thường Quan điểm này khẳng định nghệ thuật của Kafka, thể hiện sự bất an của con người trong một thế giới phi lý.
GS Hoàng Trinh đã nghiên cứu quan niệm nghệ thuật về con người và thế giới của F Kafka qua ba tiểu thuyết: Lâu đài, Hóa thân và Vụ án Tác giả cho rằng thế giới trong tác phẩm của Kafka là “tha hóa” và “huyền thoại”, đối lập với hiện thực, nơi “con người bị cầm tù mà không biết” Tuy nhiên, từ góc độ chính trị, GS Hoàng Trinh kết luận rằng thế giới quan của Kafka mang tính “duy tâm, siêu hình”, dẫn đến tác động tiêu cực rõ rệt trong tác phẩm Nhận định này được coi là phiến diện, không phản ánh đầy đủ sự đa nghĩa trong sáng tác của F Kafka.
Nhà nghiên cứu Trương Đăng Dung trong bài viết về Franz Kafka khẳng định rằng “đối tượng trung tâm của thế giới nghệ thuật của Kafka là sự tha hóa, nỗi lo âu, sự lưu đày và cái chết” Ông cho rằng Kafka đã thể hiện bản chất của thời đại mình một cách độc đáo và mở ra những khả năng mới cho tiểu thuyết hiện đại Qua đó, Trương Đăng Dung nhấn mạnh quan niệm nghệ thuật của Kafka về con người và thế giới, cho thấy vai trò quan trọng của ông trong việc khai lối cho văn học hiện đại.
Trong bài giới thiệu tác giả Franz Kafka trong giáo trình Văn học phương Tây, NXB Giáo dục, 2006, nhà nghiên cứu Đặng Anh Đào đã phân tích những vấn đề của con người hiện đại và đặc trưng “hài hước đen” trong tác phẩm của Kafka Ông khẳng định rằng thế giới của Kafka là nơi “cái phi lý đã trở thành cái bình thường hàng ngày” và mang “tiếng nói đa âm về thân phận con người.” Điều này cho thấy tính chất phi lý cao độ trong quan niệm nghệ thuật của Kafka về con người và thế giới.
Trong nghiên cứu "Đổi mới nghệ thuật tiểu thuyết phương Tây hiện đại", Đặng Anh Đào đã chỉ ra nhiều nét đổi mới nghệ thuật trong tiểu thuyết mới của phương Tây, đặc biệt thông qua tác phẩm của F Kafka Đặng Anh Đào phân tích sự di động điểm nhìn từ người kể chuyện sang nhân vật, khẳng định rằng "di động điểm nhìn" là một đổi mới quan trọng mà Kafka đã khai phá, mở ra một cách tiếp cận mới trong nghệ thuật tiểu thuyết.
Nhân vật Kafka thể hiện một quan điểm chủ quan đặc biệt khi chỉ tập trung vào một ám ảnh, điều này tạo ra sự "khách quan hóa" hiện tượng Một số chi tiết được nhìn nhận qua con mắt của nhân vật chính lại có chiều hướng ngược lại, góp phần làm rõ hơn ý nghĩa này Những phân tích của Đặng Anh Đào đã hỗ trợ chúng tôi rất nhiều trong việc hiểu rõ nghệ thuật xây dựng nhân vật của F Kafka, phản ánh quan niệm nghệ thuật về con người và thế giới của tác giả.
Trong bài viết "Từ hiện đại đến hậu hiện đại", Hoàng Ngọc Tuấn đã phân tích vai trò của Franz Kafka như một cầu nối giữa hai thời kỳ văn học Hiện đại và Hậu hiện đại Ông nhấn mạnh rằng Kafka đã sử dụng những kỹ thuật viết độc đáo, khiến cho các tác phẩm của ông trở nên đa tầng và đa phương về ý nghĩa, điển hình là cuốn "Das Schloss" (Lâu đài, 1926) Tác phẩm này chứa đựng nhiều ẩn dụ phức tạp và gợi mở nhiều cách hiểu khác nhau, giống như nhìn qua một ống kính vạn hoa Mỗi lần đọc, người đọc có thể khám phá những ý nghĩa mới mẻ, từ triết lý, chính trị, đến các sắc thái văn hóa và tâm lý Qua đó, Hoàng Ngọc Tuấn củng cố luận điểm về tính chất đa nghĩa trong thế giới hình tượng của Kafka.
Mục đích, đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu
Luận văn nghiên cứu sâu sắc quan niệm nghệ thuật về con người và thế giới trong tiểu thuyết của Franz Kafka Bài viết phân tích bối cảnh văn hóa và xã hội đã hình thành quan niệm nghệ thuật của Kafka, đồng thời làm rõ bản chất của quan niệm này và các biện pháp nghệ thuật mà ông sử dụng để thể hiện nó trong tác phẩm.
Mục đích nghiên cứu
Luận văn "Quan niệm nghệ thuật về con người và thế giới trong tiểu thuyết của Franz Kafka" nhằm mục đích chỉ ra những yếu tố ảnh hưởng đến quan niệm nghệ thuật của Kafka về con người và thế giới Bài viết cũng sẽ làm rõ quan niệm nghệ thuật này và phân tích cách thức xây dựng nhân vật, từ đó thể hiện cụ thể quan niệm nghệ thuật của Kafka trong các tác phẩm của ông.
Phạm vi nghiên cứu
Để khám phá loại hình nhân vật biểu tượng trong tác phẩm của F Kafka, chúng tôi sử dụng cuốn "Tuyển tập tác phẩm Franz Kafka" do Hội nhà văn xuất bản năm 2003 làm tài liệu chính Nghiên cứu này tập trung vào quan niệm nghệ thuật về con người và thế giới của F Kafka, được thể hiện qua ba tiểu thuyết: "Lâu đài," "Vụ án," và "Biến dạng."
Phương pháp nghiên cứu
Để thực hiện luận văn, chúng tôi áp dụng các phương pháp nghiên cứu như tiếp cận hệ thống, phân tích tổng hợp và phê bình thi pháp học, kết hợp với các thao tác đối chiếu và so sánh.
Cấu trúc luận văn
Ngoài lời nói đầu và kết luận, luận văn bao gồm 3 chương:
Chương 1: Franz Kafka trong bối cảnh văn hóa – xã hội Trung Âu cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX
Chương 2: Cuộc sống và con người trong tiểu thuyết của Franz
Chương 3: Nghệ thuật tiểu thuyết của Franz Kafka
Cuối cùng là thƣ mục tài liệu tham khảo
FRANZ KAFKA TRONG BỐI CẢNH VĂN HÓA - XÃ HỘI
Vài nét về xã hội Trung Âu và khu vực Tiệp
Franz Kafka (1883 – 1924) là nhà văn Tiệp Khắc gốc Do Thái viết tiếng Đức, để lại một di sản văn học khiêm tốn với bốn tiểu thuyết và một số truyện ngắn, nhiều tác phẩm chưa hoàn thành và bị ông tự đánh giá là cần phải đốt bỏ Dù sống trong sự rụt rè và không thích gây sự chú ý, sau khi ông qua đời, thế giới trong tác phẩm của Kafka dần trở thành hiện thực, đến mức nhiều người đã dùng cụm từ “theo đúng kiểu Kafka” để miêu tả những tình huống kỳ quái trong cuộc sống Ông được công nhận là một trong những nhà văn lớn của thế kỷ XX, với những dấu ấn sâu sắc về tư tưởng và bút pháp, mở đường cho nhiều trào lưu văn học sau này Sáng tác của Kafka phản ánh những đặc trưng của thế kỷ XX, thời kỳ đầy khủng hoảng, và thế giới quan của ông chịu ảnh hưởng mạnh mẽ từ bối cảnh lịch sử phức tạp, đặc biệt là Chiến tranh thế giới thứ nhất, một sự kiện đã tác động sâu sắc đến cái nhìn của ông về con người và thế giới.
Từ thời Hy Lạp cổ đại, con người đã thể hiện sự tự tin vào bản thể qua việc xây dựng hình tượng các vị thần, phản ánh cái nhìn đẹp đẽ và nguyên sơ về thế giới Tuy nhiên, sự lên ngôi của Thiên Chúa giáo trong thời Trung cổ khiến con người cảm thấy nhỏ bé và phó mặc số phận cho Chúa Đến thế kỷ XIV, thời Phục Hưng đánh dấu sự hồi sinh của cái tôi và nhận thức về bản thân Thế kỷ XVIII và XIX chứng kiến cái nhìn tích cực đối với lịch sử và niềm tin vào lý trí Nhưng cuộc Chiến tranh thế giới đã phơi bày sự xấu xa của con người, khiến lòng tin vào lương tri sụp đổ và dẫn đến cái nhìn hoài nghi về cuộc sống Kafka, với nhạy cảm của một nghệ sĩ, đã cảm nhận được những mâu thuẫn trong xã hội và phản ánh qua các nhân vật độc đáo, thể hiện con người hiện đại “tỉnh mộng” không còn niềm tin vào giá trị cũ Những tác phẩm của Kafka sâu sắc phản ánh sự đổi thay và vết thương của một thời đại thiếu vắng những cột giá trị trung tâm, trong bối cảnh “Chúa đã chết” (Nietzsche).
Trong bối cảnh biến động chính trị toàn cầu, Trung Âu và Tiệp Khắc đã trải qua những xáo trộn lớn Thế kỷ XX chứng kiến sự suy giảm quyền lực của châu Âu sau Chiến tranh thế giới thứ nhất, khi nhiều chế độ quân chủ cũ bị tiêu diệt, tác động mạnh mẽ đến Tiệp Khắc Thời kỳ của Franz Kafka, Praha thuộc Đế chế Habsburg, nơi người Séc bị kiểm soát và đồng hóa, với tiếng Đức trở thành ngôn ngữ chính Dù vậy, tinh thần dân tộc cao độ đã thúc đẩy người Séc bảo tồn văn hóa và ngôn ngữ của mình Sự bành trướng của Napoleon I vào thế kỷ XIX đã khơi dậy tinh thần phục hưng dân tộc, dẫn đến cuộc khởi nghĩa tại Praha, dù thất bại nhưng vẫn được duy trì Khi Franz Kafka ra đời năm 1883, căng thẳng giữa người Séc và người Đức gia tăng, góp phần vào sự sụp đổ của nhà nước quân chủ Áo – Hung Sau Chiến tranh thế giới thứ nhất, Đế chế Áo – Hung sụp đổ, và vào năm 1918, Cộng hòa Tiệp Khắc tuyên bố độc lập, với Praha trở thành thủ đô.
Tiệp Khắc, với di sản công nghiệp từ Áo – Hung, đã trở thành một trong những quốc gia có nền công nghiệp hóa phát triển mạnh mẽ, ảnh hưởng sâu sắc đến thế giới quan của Franz Kafka, đặc biệt trong cảm thức về hiện thực Sự thống trị của Đế chế Áo – Hung và những biến chuyển quyền lực sau đó đã mang lại cho Kafka cái nhìn chân xác về thực tại, cho thấy rằng hiện thực không chỉ là một khái niệm khách quan mà còn bị ảnh hưởng bởi các yếu tố lịch sử, xã hội và ý thức hệ Tác phẩm của Kafka phản ánh một thế giới hiện thực, nơi con người trở nên nhỏ bé và vô danh trong xã hội phi lý, thể hiện thân phận cô đơn của con người hiện đại và để lại dấu ấn sâu sắc trong văn học châu Âu Từ đó, những thuật ngữ như “thế giới Kafka” hay “kiểu Kafka” đã trở thành phổ biến, phản ánh sự cảm nhận về thực tại và cái phi lý của cuộc sống trong thế kỷ XX Kafka đã nhìn thấy và cảm nhận những mâu thuẫn xã hội, đồng thời trải nghiệm sự áp bức của chủ nghĩa toàn trị trong gia đình, từ đó làm nổi bật sức mạnh của chủ nghĩa toàn trị xã hội và sự mù quáng của tâm lý tập thể Tác phẩm "Vụ án" của Kafka, được viết trước năm 1914, đã tiên đoán những sự kiện lớn của thế kỷ, thể hiện sự nhạy bén của ông với những vấn đề xã hội đương thời.
Kafka đã tiên đoán những vấn đề lớn của thế giới như cuộc Cách mạng Nga và chủ nghĩa Đức Quốc xã, trước khi chúng xảy ra, khiến ông được ví như "ông thầy Nostradamus của thế kỷ XX" Tác phẩm của ông, mặc dù có vẻ khách quan và không cảm xúc, thực chất là một sự phản tỉnh sâu sắc về xã hội, tương tự như những nhà văn Đức khác như Bertold Brecht và Henrich Mann Kafka đã thể hiện nỗi lo âu về sự bạo liệt và bùng nổ của văn minh châu Âu, cho thấy rằng những tác phẩm của ông, dù không xuất phát từ thực tế ông chứng kiến, vẫn mang giá trị lịch sử đáng kể trong việc phản ánh tình trạng xã hội và thân phận con người.
Franz Kafka trong cộng đồng Do Thái
Franz Kafka, sinh ra trong một gia đình Do Thái trung lưu tại Praha, đã trải qua mối bất hòa lớn với cha mình do sự khác biệt về tinh thần và thể chất Kafka yếu ớt và nhạy cảm, trong khi cha ông lại khỏe mạnh và có phần thô bạo Ông coi văn chương là lẽ sống, trong khi cha chỉ xem đó là trò chơi ngôn từ vô bổ Sự áp bức từ cha, cùng với bối cảnh chính trị và thân phận của người Do Thái thời bấy giờ, đã hình thành nên những ám ảnh về quyền lực và sự phi lý trong tư tưởng của Kafka.
Người Do Thái đã trải qua một lịch sử đầy bi thương và phân biệt chủng tộc kéo dài qua nhiều thế kỷ, bắt đầu từ khi La Mã chiếm Jerusalem và họ mất đi quốc gia của mình Hành trình lưu vong của họ gắn liền với nỗi đau diệt chủng Tâm lý bài xích người Do Thái xuất phát từ những thành kiến cổ xưa, khi tín đồ Thiên Chúa giáo ở châu Âu cho rằng họ là những kẻ đáng bị nguyền rủa vì tội giết Chúa Bên cạnh đó, với tính cách chăm chỉ, cần cù và thông minh, người Do Thái thường tạo dựng được sự thịnh vượng, điều này càng làm gia tăng sự kỳ thị và phân biệt đối xử đối với họ.
Người Do Thái có ngoại hình đặc trưng, đặc biệt là sống mũi gồ, và phải đối mặt với nhiều tư tưởng sai lầm dẫn đến sự gia tăng thù ghét Họ thường bị đổ lỗi trong nhiều tình huống, như việc bị nghi ngờ là nguyên nhân của phong trào Phục hưng, điều này đã dẫn đến việc Giáo hoàng Paul IV thành lập khu biệt cư Ghetto ở La Mã, tạo ra một hình thức sống biệt lập cho người Do Thái Mô hình Ghetto lan rộng khắp châu Âu và Trung Đông, khiến cuộc sống của họ trở nên khốn khổ, đặc biệt ở châu Âu, nơi họ không được sở hữu đất đai và chỉ có thể làm nông nô Việc học hành cũng bị hạn chế, chỉ một số ít học sinh Do Thái được phép đến trường Cuốn sách "The Protocols of the Elders of Zion" xuất hiện vào năm 1903 tại Nga, tuy đã được chứng minh là lừa đảo nhưng vẫn gây ra sự thù ghét và dẫn đến cái chết của hàng nghìn người Do Thái Họ di cư sang Đức với hy vọng có cuộc sống tốt đẹp hơn, nhưng tình trạng của họ ở đây cũng không khả quan.
Khi Franz Kafka chào đời, Prague chưa phải là thủ đô và quốc gia Tiệp Khắc chưa được thành lập Trước năm 1919, Tiệp Khắc gần như là thuộc địa của đế quốc Áo – Hung, chịu sự áp bức dưới triều đại Habsburg và chủ nghĩa tư bản yếu kém Tuy nhiên, người Tiệp đã thành công trong việc thành lập một quốc gia độc lập.
Người Do Thái ở Prague đã trở thành một cộng đồng đông đảo, sống hòa nhập với người Đức nhưng vẫn mang nỗi đau không Tổ quốc Họ khao khát thành công của phong trào quốc gia Tiệp, nhưng lại bị phân hóa trong chính cộng đồng của mình Giai cấp thượng lưu Do Thái có xu hướng di cư sang Viên, chỉ còn lại một số ít thương nhân và kỹ nghệ gia, trong đó có gia đình Kafka Mặc dù nói tiếng Đức, họ vẫn xa lạ với người Tiệp và bị phân biệt đối xử Kafka, với thân phận lạc loài, đã phản ánh cảm giác cô lập trong các tác phẩm của mình, như Gregor Samsa trong "Biến hình" và Joseph K trong "Vụ án" Những nhân vật của ông không tìm thấy giải pháp, mà chỉ dẫn đến hư vô Giai cấp trung lưu Do Thái hy vọng gia nhập vào giá trị tự do châu Âu, nhưng Kafka nhận ra rằng đó chỉ là ảo vọng Trong "Vụ án", Joseph K bị kết tội không vì một hành vi cụ thể, mà vì bản chất của mình, cho thấy sự áp bức mà người Do Thái phải chịu đựng.
Dorothy Brewster và John Angus Burrell nhận định rằng tác phẩm của Kafka thể hiện “tấn bi kịch của con người cô độc… tìm cách len lỏi vào đoàn thể” Tuy nhiên, Franz Kafka chưa bao giờ bày tỏ sự hứng thú gia nhập vào “đoàn thể” này, mà trái lại, ông chán ghét công việc hành chính và thế giới văn phòng, điều này được thể hiện qua hình ảnh lão chánh văn phòng khó tính trong Biến hình và tâm trạng của Gregor Samsa về công việc là “quá đỗi nhọc nhằn” Nhân vật Joseph K., dù là nhân viên đại diện của ngân hàng, vẫn không có mối liên hệ thân thiết nào với đồng nghiệp, cho thấy “đoàn thể” ở đây có thể hiểu là cộng đồng mang tư tưởng phân biệt chủng tộc, dẫn đến bi kịch lưu vong của dân tộc Do Thái Nỗi đau vong quốc và oan khuất đã ăn sâu vào tâm thức của những thế hệ sau này, mặc dù Kafka chưa trải qua sự hành hạ đáng kể nào vì lý do là người Do Thái, ông vẫn cảm nhận được số phận nghiệt ngã của dân tộc mình.
Câu nói "Những ai đánh đập người Do Thái là giết Con Người" đã trở thành lời tiên tri khi dân tộc Do Thái một lần nữa bị đẩy đến bờ vực diệt vong, với những ghetto hiện đại khắc nghiệt và các vụ thảm sát tàn bạo Hàng triệu người Do Thái đã phải chịu đựng số phận bi thảm, giống như nhân vật Joseph K trong tác phẩm của Kafka, không có cơ hội để hiểu rõ về bản án phi lý của mình Chủ nghĩa Đại Đức, với sự mù quáng của vô thức tập thể, đã tiếp tục chính sách bài Do Thái, dẫn đến sự hủy diệt những giá trị văn hóa quý báu Người Đức, với giấc mộng bá chủ, đã tiêu diệt những thiểu số Do Thái, những người đã đóng góp lớn cho văn học Đức Kafka, với tinh thần tự trọng, đã ước nguyện tiêu hủy những tác phẩm chưa hoàn thiện của mình mà không hay biết rằng chúng sẽ bị phát xít Đức thiêu hủy chỉ vì ông là người gốc Do Thái Các tác phẩm của Kafka không chỉ là tiếng nói vong thân cho con người mà còn dành riêng cho dân tộc Do Thái, phản ánh số phận nghiệt ngã của họ trong thế kỷ XX.
Do Thái, nhằm đem lại cho thế giới cái nhìn toàn diện và sâu sắc hơn về một dân tộc nhỏ bé, đau khổ nhưng kiên cường.
Bối cảnh văn hóa cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX
Cuối thế kỷ XIX, châu Âu chứng kiến sự lên ngôi của lý tính với định đề nổi tiếng của Descartes: “Tôi tư duy nghĩa là tôi tồn tại”, dẫn đến cách mạng khoa học và sự chuyển đổi căn bản trong các nền kinh tế thế giới Cách mạng công nghiệp bắt đầu ở Anh, với việc áp dụng các hình thức sản xuất mới như nhà máy và cơ giới hóa, cho phép sản xuất hàng loạt nhanh chóng và tiết kiệm nhân công Sự hoài nghi không chỉ nảy sinh từ biến động chính trị mà còn từ những phát minh văn hóa quan trọng như tia X và lý thuyết về tâm lý đám đông, làm thay đổi cách nhìn của con người về thế giới Những khám phá trong phân tâm học, vật lý và triết học đã buộc các nhà văn phải xem xét lại quan điểm của mình, dẫn đến sự nhận thức về bất lực của con người trong việc dùng tri thức khoa học để hiểu thế giới Điều này đã ảnh hưởng mạnh mẽ đến thế giới quan của các nhà văn, đặc biệt là Franz Kafka, người đã cố gắng phản ánh sự đổi thay của thời đại bằng cách “kể lại những điều không thể kể”, khám phá những tiềm thức sâu thẳm và sự hỗn mang của hiện thực.
Franz Kafka không chỉ hấp thụ bầu không khí thời đại mà còn tự bồi đắp cho mình nhiều luồng tư tưởng từ các nguồn khác nhau Cha của Kafka có tư tưởng rộng mở và không cuồng tín, điều này đã ảnh hưởng đến Kafka, người đã sống trong gia đình Do Thái giáo và được giáo dục trong môi trường Thiên Chúa giáo Kafka vừa tiếp thu nhiều tư tưởng khác nhau vừa hoài nghi về giá trị của chúng Ông cũng sớm có hứng thú với văn hóa Trung Hoa, đặc biệt là với Lão Tử, điều này giúp giải thích sức hấp dẫn rộng rãi của tác phẩm Kafka đối với độc giả từ mọi chủng tộc và tôn giáo.
Kafka tích lũy một khối lượng kiến thức đa dạng, không chỉ qua các tác phẩm triết học kinh điển như của Nietzsche và Kierkegaard, mà còn qua nhiều tác phẩm văn học, đặc biệt là của Balzac Ông ngưỡng mộ khả năng của Balzac trong việc nắm bắt và tái hiện cuộc sống từ những chi tiết độc đáo mà không bị lạc lối Tác phẩm của Kafka phản ánh những khía cạnh tối tăm của con người, nhưng khác với Balzac, ông không chỉ ra những góc khuất cụ thể mà tạo ra một thế giới đầy tha hóa Trong khi các nhà văn hiện thực tin vào khả năng "kỹ sư tâm hồn," Kafka không còn mộng tưởng, mà chỉ vẽ ra một thế giới hỗn loạn, nơi ranh giới giữa hư và thực, tốt và xấu bị xóa nhòa, để lại cho người đọc cảm giác hoang mang và phi lý.
Thời đại của Kafka chứng kiến sự xuất hiện và phát triển của nhiều trào lưu, chủ nghĩa và tư tưởng lớn, có ảnh hưởng mạnh mẽ và lâu dài Trong số đó, Kafka chủ yếu chịu tác động từ tư tưởng phi lý, triết học hiện sinh, chủ nghĩa siêu thực và chủ nghĩa biểu hiện.
Tư tưởng về cái phi lý không chỉ xuất hiện trong tác phẩm của Kafka mà đã có từ thời cổ đại Tuy nhiên, trong giai đoạn con người còn tin tưởng mạnh mẽ vào bản thân và thần linh, cái phi lý vẫn chỉ là một bóng mờ.
Thế giới tin tưởng vào lí tính con người với câu nói nổi tiếng của Descartes: “Cogito ergo sum” – “Tôi tư duy nghĩa là tôi tồn tại” Tuy nhiên, đến thế kỷ của Kafka, cái phi lý trở thành trung tâm trong bối cảnh hoài nghi phổ biến Chủ nghĩa tư bản thúc đẩy kinh tế phát triển nhưng cũng biến con người thành máy móc, "làm tha hóa con người đến mức tối đa" Cái phi lý trong văn học nảy sinh từ "cuộc khủng hoảng về thân phận con người" Chiến tranh thế giới lần thứ nhất đã thay đổi cái nhìn cổ điển về chiến tranh, cho thấy bản chất quyền lực chỉ là "quyền lực đơn giản muốn tự khẳng định" Sự hung hăng của quyền lực không đại diện cho sự phát triển hay văn minh, mà chỉ là "cái phi lý thuần túy" Nhân vật trong tác phẩm của Kafka thường bị tẩy trắng, không còn cá tính hay tâm tư, vì những yếu tố đó không ảnh hưởng đến quyết định của các "guồng máy sau màn".
Nếu Joseph K là một nhà bác học, liệu anh có thoát khỏi cái chết? Hay nếu anh có một tình yêu lớn, có thể anh sẽ ra khỏi vụ án? Các nhân vật của Kafka thường rơi vào những hoàn cảnh khắc nghiệt, nơi sự sinh tồn chiếm trọn tâm trí và cảm xúc của họ, khiến mọi thứ khác trở nên vô nghĩa Max Brod, với cái nhìn tôn giáo, giải thích rằng Joseph K bị trừng phạt vì "sự bất lực không biết yêu của anh", trong khi mối quan hệ của anh với cô Burstner chỉ là "tình dục thấp hèn nhất", khiến anh không thể nhìn thấy con người trong người phụ nữ.
Cách lí giải của Brod đã tách biệt nhân vật của Franz Kafka khỏi bối cảnh chính trị và văn hóa của thời đại, nhưng không nhận ra rằng "Vụ án kiểu Joseph K." phản ánh sự phi lý mà con người hiện đại đang phải đối mặt Trong một xã hội phát triển, các giá trị nhân văn và nguyên tắc đạo lý lại đang suy thoái Kafka không chỉ xây dựng nhân vật với cảm giác bất an mà còn tạo ra một thế giới đầy rẫy sự phi lý Nhiều nhà văn sau Kafka, như Beckett và Camus, đã tiếp tục khai thác những chủ đề tương tự trong tác phẩm của họ.
Franz Kafka được xem là người mở đường cho văn học phi lí nở rộ
Triết học hiện sinh đóng vai trò quan trọng trong quan niệm nghệ thuật của Franz Kafka về con người và thế giới Xuất hiện vào thế kỷ XIX - XX, chủ nghĩa hiện sinh là phản ứng mạnh mẽ chống lại chủ nghĩa duy lý Soren Kierkegaard và Friedrich Nietzsche là những người tiên phong trong việc phát triển chủ nghĩa này, nhấn mạnh rằng thân phận con người là một hiện sinh đáng chú ý Chủ nghĩa hiện sinh kêu gọi con người tự khẳng định và tự tạo ra bản thân, thoát khỏi những nỗ lực duy lý hóa Nó ra đời từ khủng hoảng và sự bại hoại tinh thần do chủ nghĩa duy lý gây ra trong xã hội.
Chủ nghĩa hiện sinh không chỉ là lý thuyết mà còn là lối sống, phản ứng trước sự tha hóa và phi nhân vị hóa trong xã hội kỹ trị Nietzsche từng nói “Chúa đã chết” ở thế kỷ XIX, và đến thế kỷ XX, vấn đề là “con người đã chết”, thể hiện sự bạo tàn và tha hóa Hai khái niệm quan trọng trong chủ nghĩa hiện sinh là nhân vị và tự do, nhằm bảo toàn cuộc sống tinh thần cho con người Tác phẩm của Kafka phản ánh tư tưởng của Kierkegaard và Heidegger, trong đó Kierkegaard phản đối việc xã hội hóa con người thành một “trại lính” với những quy tắc cứng nhắc Kafka khắc họa sự phức tạp và quan liêu của guồng máy toàn trị qua nhân vật Joseph K., người chỉ gặp phải phi lý và nỗi bất an Heidegger đề cập đến “sự quên mất con người”, trong khi Kafka nâng cao vấn đề này với sự vô danh hóa nhân vật, thể hiện sự thiếu thốn các tín hiệu nhân bản cơ bản Tác phẩm của Kafka, với tính chất phi lý, tái hiện định nghĩa của Heidegger về con người như một hữu thể hướng về cái chết, đồng thời cắt đứt con đường tìm kiếm hiện sinh tuyệt đối của Kierkegaard, đẩy triết học hiện sinh đến những nỗi lo bi quan về kiếp người hữu hạn.
Thế giới quan của Franz Kafka chịu ảnh hưởng từ chủ nghĩa siêu thực và chủ nghĩa biểu hiện, mặc dù ông không trực tiếp bị ảnh hưởng bởi chủ nghĩa siêu thực, vì nó chỉ được công nhận sau khi ông qua đời vào năm 1924 Tuy nhiên, các tác phẩm của Kafka lại chứa đựng những yếu tố siêu thực rõ rệt Ông đã "thình lình đánh thức sự tưởng tượng bị ngủ quên trong thế kỷ XIX" và thành công trong việc hòa trộn giữa mơ và thực, điều mà các nhà siêu thực sau này cố gắng nhưng không thực hiện được.
Chủ nghĩa siêu thực, mặc dù chính thức ra đời sau này, đã được áp dụng thành công trong các tác phẩm trước đó, như thơ của Novalis và Lautréamont Andre Breton, người sáng lập chủ nghĩa siêu thực, đã đưa ra hai tuyên ngôn nổi tiếng, trong đó ông cho rằng tiểu thuyết là "đỉnh cao của phi thơ" và là "một thể loại thấp kém".
Tiểu thuyết của Kafka, mặc dù mang tính hiện thực, còn là nguồn cảm hứng cho các nhà siêu thực và chủ nghĩa hiện thực huyền ảo ở châu Mỹ Latin Tác phẩm của ông chứa đựng chất thơ, thể hiện sự bùng nổ của cái tuyệt diệu và cảm xúc mạnh mẽ Hình ảnh trong tác phẩm thường không vui vẻ, mà xoay quanh những ám ảnh và quá trình tự nhận thức của nhân vật Những cảnh đời thực, dù buồn bã và không rực rỡ, vẫn mang lại sức hút và cảm giác tiếc nuối Kafka khéo léo kết hợp yếu tố kỳ ảo và quái dị, tạo ra một thế giới siêu nghiệm nhưng cũng rất cụ thể Do đó, có thể nói rằng Kafka đã tiếp cận chủ nghĩa siêu thực qua một số khía cạnh thi pháp mà không hoàn toàn chịu ảnh hưởng từ nó.
Tác phẩm của Franz Kafka thể hiện tính chất đa nghĩa và bút pháp phong phú, tạo ra cuộc tranh giành giữa các trào lưu văn học Ông được coi là một trong những đại diện lớn nhất của chủ nghĩa biểu hiện Đức, một khuynh hướng nghệ thuật xuất hiện vào đầu thế kỷ XX, phản đối chủ nghĩa tự nhiên Văn chương biểu hiện phản ánh nỗi lo âu trong bối cảnh xã hội khủng hoảng và bày tỏ niềm tin vào tương lai Thời điểm Kafka trưởng thành trùng với sự ra đời của chủ nghĩa biểu hiện, khiến ông hấp thu tư tưởng và bút pháp của nó Tác phẩm của ông, như "Mô tả một cuộc chiến," thể hiện ảnh hưởng của chủ nghĩa biểu hiện qua việc lộn nhèo thời gian và xây dựng nhân vật không theo cách truyền thống Kafka không chỉ mô tả hiện thực mà còn thể hiện cảm xúc chủ quan độc đáo của mình, như trong cuộc sống của nhân vật K ở ngôi làng chờ đợi lâu đài, vừa thực vừa hư ảo Sự lắp ghép giữa cái bình thường và cái logic của giấc mơ trong tác phẩm của Kafka cho thấy sự gần gũi với chủ nghĩa biểu hiện đầu thế kỷ Tuy nhiên, khác với chủ nghĩa biểu hiện, các tác phẩm của Kafka không chứa đựng niềm tin hay hy vọng vào tương lai Do đó, không thể khẳng định rằng sáng tác của ông hoàn toàn thuộc về chủ nghĩa biểu hiện.
Thời đại của Kafka chứng kiến mối quan hệ chặt chẽ giữa tiểu thuyết và các hoạt động tư tưởng, với sự ảnh hưởng rõ rệt từ phân tâm học Freud, triết học hiện sinh Kierkegaard và lý thuyết của Georges Sorel về huyền thoại và bạo động Cuộc Chiến tranh thế giới lần thứ nhất đã khiến con người "tỉnh mộng", mất đi cái nhìn huyền thoại về thế giới Nhân vật trong tác phẩm của Kafka phản ánh con người hiện đại sống trong một thế giới phi lý, nơi không còn ranh giới rõ ràng giữa Thiện và Ác.
CUỘC SỐNG VÀ CON NGƯỜI TRONG TIỂU THUYẾT CỦA FRANZ KAFKA
Khái niệm quan niệm nghệ thuật
Trong nghiên cứu văn học, quan niệm nghệ thuật là một khái niệm quan trọng, ảnh hưởng trực tiếp đến quá trình sáng tạo nghệ thuật Mặc dù có nhiều định nghĩa khác nhau từ các nhà nghiên cứu, nhưng chưa có sự đồng thuận hoàn toàn Tại Việt Nam, giáo sư Trần Đình Sử đã đưa ra một khái niệm được nhiều người đồng tình, cho rằng quan niệm nghệ thuật liên quan đến thế giới quan, triết học và xã hội học về con người và thế giới B.Khrapchenco cũng nhấn mạnh rằng quan niệm nghệ thuật của nhà văn là sự nhận thức về thế giới và thái độ đối với các hiện tượng thực tế Như vậy, quan niệm nghệ thuật phản ánh những cảm nhận và suy nghĩ cá nhân của nhà văn về con người và thế giới, được hình thành qua sự tương tác với môi trường xã hội, kinh tế, chính trị, cũng như các yếu tố giáo dục và hoàn cảnh gia đình.
Trong văn học, con người và thế giới được thể hiện qua các nguyên tắc, phương tiện và biện pháp nghệ thuật, tạo nên giá trị thẩm mỹ cho các hình tượng nhân vật Mỗi nhà văn có quan niệm nghệ thuật riêng, dẫn đến những cách nhìn nhận và cảm nhận khác nhau về cùng một vấn đề Sự khác biệt này tạo nên những mảnh màu đa dạng trong bức tranh văn học, phản ánh cái nhìn và cá tính sáng tạo của từng tác giả Ví dụ, trong thời trung đại, văn học coi con người là sản phẩm của Chúa trời, trong khi đến thế kỷ XIX, con người được xem là sản phẩm của cả tự nhiên và xã hội.
Quan niệm nghệ thuật về con người và thế giới là nền tảng thúc đẩy sáng tạo nghệ thuật và cốt lõi của hình tượng trong văn học Sự vận động liên tục của con người và thế giới tạo ra những góc nhìn mới cho nhà văn, từ đó hình thành các trào lưu văn học mới Cách nhà văn quan niệm về con người và thế giới quyết định lựa chọn phương tiện nghệ thuật, phản ánh trình độ tư duy và vai trò sáng tạo của họ trong lịch sử văn học Tuy nhiên, không phải mọi cách giải thích đều được chấp nhận; chỉ những giải thích có tính phổ quát, triết học và sâu sắc mới thuyết phục độc giả Quan niệm nghệ thuật về con người tạo ra hình tượng văn học có sức lay động, nhấn mạnh giá trị Chân, Thiện, Mỹ và cảnh tỉnh con người trước những tình huống phi nhân bản Quan niệm về thế giới cũng thể hiện sự tinh tế của nhà văn, khi họ chọn lựa những sự kiện, bộ mặt tiêu biểu trong cuộc sống Tác phẩm của Franz Kafka, với cách tiếp cận phức tạp và không rõ ràng, vẫn mang giá trị cao, phản ánh sự khủng hoảng của các giá trị đạo đức và niềm tin trong thời đại của ông Sáng tác của Kafka vừa mô tả hiện thực, vừa mở ra một thế giới siêu nghiệm, khám phá thân phận con người hiện đại và hình ảnh thế giới phi lý ở những chiều kích mới mẻ.
Quan niệm nghệ thuật về con người và thế giới trong tác phẩm văn học phản ánh tư duy, nhận thức và cảm nhận của nhà văn, mặc dù không thể hoàn toàn đại diện cho toàn bộ tâm tư tình cảm cá nhân của họ Nhiều tác phẩm văn học trong lịch sử được sáng tác dựa trên những sự kiện có thật trong cuộc sống của nhà văn, điển hình như "Thời thơ ấu" của Macxim Gorki.
E Hemingway đã nói lời giã từ với vũ khí, nhưng các nhà văn chân chính lại tinh tế kết hợp cảm nhận cá nhân vào tư tưởng và tình cảm chung của con người, tạo nên tính xã hội và thẩm mỹ cho tác phẩm Nhiều nghiên cứu cho rằng tác phẩm của Kafka có thể được xem như một phần trong tổng thể “Những đứa con trai” bởi tính cá nhân rõ rệt, thể hiện qua tên nhân vật thường là chữ cái đầu của ông (K.) hoặc sự tương đồng với tên Kafka (Samsa), cùng với mối quan hệ xung khắc với cha Dù vậy, tác phẩm của Kafka vẫn xây dựng một hệ thống nhân vật và thế giới có tính phổ quát, cho phép nhiều góc nhìn khác nhau, từ góc độ thần học đến phân tâm học, mỗi góc nhìn đều thể hiện sự hạn chế trong việc bóc tách ý nghĩa Các nhà thần học coi tác phẩm của Kafka như hình phạt của Chúa đối với nhân loại, trong khi các nhà phân tâm học cho rằng chúng là minh chứng cho lý thuyết của Freud Như vậy, những sự kiện trong tiểu sử của Kafka, mặc dù mang tính riêng tư, vẫn có ý nghĩa chung về mặt xã hội và thẩm mỹ.
Để đánh giá trình độ tư duy và thành tựu nghệ thuật của một nhà văn, cần khám phá quan niệm nghệ thuật về con người và thế giới trong tác phẩm của họ Đồng thời, việc tìm hiểu các phương pháp mà nhà văn sử dụng để biểu hiện và truyền tải quan niệm nghệ thuật đến độc giả cũng rất quan trọng.
Các kiểu loại nhân vật
Trạng thái “xa lạ” là một trong những chủ đề nổi bật trong tiểu thuyết của Franz Kafka, mà sau này Albert Camus đã khai thác sâu sắc trong tác phẩm Người xa lạ, phản ánh cảm thức con người thế kỷ XX Kafka, với cá tính rụt rè và thiên về suy tưởng nội tâm, tự mô tả mình là một người “cô độc, rầu rĩ”, đặc biệt là trong mối quan hệ với gia đình, nơi ông cảm thấy xa lạ ngay cả với những người thân yêu Ông đã viết trong Nhật ký rằng mình chỉ nói với mẹ chưa tới hai mươi từ mỗi ngày và gần như không giao tiếp với cha ngoài những lời chào hỏi Những cảm xúc khó nói ra với cha được ông thể hiện qua bức thư dài một trăm trang, cho thấy sự khó khăn trong việc truyền đạt suy nghĩ của mình Dù có nhiều mối tình, Kafka vẫn quyết định không kết hôn, lo ngại rằng trách nhiệm gia đình sẽ cản trở việc viết lách Cảm giác “xa lạ” không chỉ là dấu hiệu của một tâm hồn nghệ sĩ thiên tài mà còn là kết quả của một tâm trạng không muốn chia sẻ, từ đó ông đã nắm bắt được tình trạng cô đơn của con người hiện đại.
Trong tác phẩm "Biến dạng", Gregor Samsa sống trong một thế giới khép kín, làm nhân viên chào hàng cho một hãng buôn lớn, luôn lo sợ bị ông chủ trách mắng Anh cảm thấy chán nản với cuộc sống lặp đi lặp lại, chỉ mong kiếm tiền nuôi gia đình và hỗ trợ ước mơ của em gái Camus cũng mô tả sự tẻ nhạt này trong "Huyền thoại Sisyphe", phản ánh tình trạng con người trong thời đại kĩ trị Gregor dần trở nên cô đơn, xa lạ với mọi thứ xung quanh Một buổi sáng, anh tỉnh dậy và phát hiện mình đã biến thành một con bọ, cảm giác tuyệt vọng và bất lực trước sự biến đổi của bản thân.
Biến hình thành con bọ của Gregor Samsa trong tác phẩm của Franz Kafka thể hiện sự cô đơn sâu sắc, mặc dù anh sống bên cạnh gia đình Tình huống này giúp khám phá mối quan hệ giữa các thành viên trong gia đình, làm nổi bật trạng thái "xa lạ" mang tính xã hội Gregor, trong hình hài một con bọ, luôn lo lắng cho gia đình, từ việc kiếm tiền cho cha mẹ đến việc chăm sóc em gái, trong khi cha mẹ và em gái lại hành động như loài vật Họ kinh hoàng trước sự biến đổi của Gregor, và cha anh đã tàn nhẫn đánh đuổi, trong khi em gái Grete, người mà Gregor yêu quý, cuối cùng lại là người phản bội anh một cách phũ phàng, nói rằng: “Ta phải làm sao tống khứ nó đi.”
Trong tác phẩm "Lâu đài," nỗi cô đơn của nhân vật K được thể hiện rõ nét qua hành trình đầy tuyệt vọng mà anh trải qua, một hành trình không bao giờ đến đích Từ điểm khởi đầu trong làng, K đối mặt với những thử thách và sự bế tắc, làm nổi bật sự đơn độc và cảm giác lạc lõng trong cuộc sống của mình.
K có thể nhìn thấy tòa lâu đài, nhưng “con đường chính của làng lại không dẫn lên quả đồi có Lâu đài, mà chỉ dẫn đến gần đó, rồi nhƣ cố ý, nó rẽ ngang, không bỏ xa Lâu đài mà cũng không dẫn đến gần” [24, tr 313] “Ban ngày, Lâu đài ở trước mặt chàng (K.) như một cái đích dễ dàng đạt tới” [24, tr 336], nhƣng khi bóng tối xuống quá nhanh thì Lâu đài “mỗi lúc một lùi xa” [24, tr
K trải qua sự bất lực khi tiếp xúc với lâu đài và càng trở nên vô vọng hơn khi đối diện với người dân trong làng, những người không chấp nhận anh như một phần của cộng đồng Hệ thống phức tạp của lâu đài khiến K không thể tiếp cận ai để tìm hiểu về tình huống của mình Ngài Klamm, đại diện duy nhất mà K từng gặp, lại trở nên huyền bí và khó nắm bắt Dù K đến làng với mục đích làm đạc điền, anh vẫn không thể vào lâu đài hay gặp đại diện của nó, dẫn đến những cuộc tìm kiếm thất bại Hành trình của K vẫn bế tắc cho đến những dòng cuối của tác phẩm, khi anh không thuộc về cả lâu đài lẫn ngôi làng, và cảm thấy mình "chẳng là gì cả".
Trong tác phẩm "Vụ án", Kafka khắc họa rõ nét cảm giác xa lạ và cô độc của nhân vật Joseph K khi anh bị cuốn vào một vụ án mơ hồ, không có kết tội hay xét xử Những người xung quanh mặc nhiên coi anh là có tội, dẫn đến việc anh bị bắt ngay trong ngày sinh nhật của mình Để làm nổi bật cảm giác “xa lạ”, Kafka xây dựng không gian chật hẹp, tối tăm, phản ánh tình trạng cô đơn và tuyệt vọng của con người trong xã hội Không gian trong "Biến dạng" cũng thể hiện sự ngột ngạt với bốn bức tường, tạo nên một bức tranh u ám về cuộc sống.
Trong tác phẩm của Franz Kafka, không gian sống của Gregor Samsa dần trở thành một cái hang bẩn thỉu do sự lơ là của em gái, phản ánh sự cô đơn và tuyệt vọng của nhân vật Không chỉ bị giam cầm trong hình hài của con bọ, Gregor còn trải qua sự cắt đứt mọi mối quan hệ, khi xã hội và gia đình quay lưng lại với anh Tương tự, nhân vật K trong Lâu đài cũng lạc lối trong hành trình tìm kiếm kết nối, với tình yêu dành cho Frida không mang lại sự gần gũi nào, mà chỉ làm sâu sắc thêm cảm giác xa lạ Thời gian trong các câu chuyện thường tối tăm, hoặc chỉ là sắc trắng của tuyết, khiến tâm trạng nhân vật trở nên nặng nề và lo âu Thủ pháp làm mờ ranh giới thời gian của Kafka góp phần thể hiện nỗi cô đơn trong cuộc sống hiện đại, khiến độc giả khó xác định thời điểm diễn ra các sự kiện.
2.2.2 Con người bị tha hóa
Thế kỷ của Franz Kafka chứng kiến những biến động lớn lao về chính trị, xã hội và văn hóa, phản ánh một thời kỳ tàn khốc với các cuộc Đại chiến và những tội ác chống lại nhân loại Sự tha hóa cao độ trong xã hội là một chủ đề nổi bật trong các tác phẩm của Kafka, mà ông thể hiện qua các nhân vật "thức tỉnh" Trong tiểu thuyết "Biến dạng", Gregor Samsa sống một cuộc đời mệt mỏi mà không nhận ra sự mất mát bản thân, trong khi Joseph K trong "Vụ án" tự hào về địa vị xã hội của mình mà không biết rằng cuộc đời anh có thể tan biến chỉ với một vụ án vô lý Cả hai nhân vật đều đại diện cho những con người nhỏ bé bị hoàn cảnh áp bức và tha hóa, sống như những "con bọ" trong một thế giới vô cảm.
Trong tác phẩm của Kafka, hình ảnh con người trở thành "con chó" chỉ được nhận ra khi họ "thức tỉnh", như Camus đã đề cập trong "Huyền thoại Sisyphe" Gregor Samsa, nhân vật chính trong "Biến hình", thể hiện sự tha hóa của xã hội khi bị bỏ rơi bởi gia đình trong lúc hoạn nạn, mặc dù anh đã cống hiến hết mình cho họ Trước khi biến thành bọ, Gregor đã sống trong sự lừa dối, tin rằng gia đình không thể tự lo cho mình, nhưng thực tế, họ vẫn có thể xoay sở khi không có anh Điều này đặt ra câu hỏi về sự giả tạo trong những hy sinh của Gregor Tương tự, trong "Vụ án", Franz Kafka khắc họa cuộc sống thảm hại của nhân vật Bloc, người sống trong thân phận nô lệ và phải chịu đựng sự nhục nhã trong hành trình tìm kiếm công lý.
Franz Kafka chỉ ra rằng trong xã hội tập trung quyền lực và quan liêu, con người bị phi cá tính hóa, dẫn đến tình trạng "biến mất" của bản ngã Nhân vật Joseph K trong tác phẩm của Kafka rơi vào một vụ án bí ẩn mà không biết mình đã phạm tội gì, cho thấy sự tha hóa của con người trước bộ máy xã hội Việc phủ nhận bản án của Joseph K tương đương với việc phủ nhận trật tự xã hội, điều này khiến anh cảm thấy bất lực Hành động của gia đình Amália trong Lâu đài khi van xin sự công nhận tội lỗi cũng phản ánh sự "tội lỗi hóa" mà Milan Kundera đề cập Primo Levi mô tả trạng thái này như "u mê", không chỉ kết án nạn nhân mà còn cả kẻ hành hình, xóa nhòa ranh giới giữa họ Hình ảnh con người tha hóa trong tiểu thuyết của Kafka tố cáo mạnh mẽ xã hội toàn trị, nơi cái "tôi" bị cái "người ta" chiếm đoạt, trở thành một phần của guồng máy chính quyền, khiến bản sắc cá nhân bị triệt tiêu Gregor Samsa và Joseph K không còn được xác định qua nội tâm hay cá tính, mà chỉ là những mắt xích trong hệ thống xã hội.
Milan Kundera nhận xét rằng con người đối mặt với một thế giới cạm bẫy, nơi ác quỷ không nằm trong tâm hồn mà đến từ bên ngoài, được gọi là Lịch sử Điều này tạo ra một tình huống phi nhân cách, không thể kiểm soát và không ai có thể thoát khỏi nó Nếu thay thế Joseph K bằng một nhân vật khác, tình hình cũng không thay đổi; mọi cá tính và bản sắc đều không thể cứu vớt họ khỏi sự chi phối của ngoại cảnh Con người dần trở nên đồng nhất, mất đi sự độc đáo, và chỉ còn cố gắng tìm kiếm giá trị sống trong một thế giới hiện đại, nơi tiện nghi gia tăng nhưng bản sắc con người lại mờ nhạt.
K bước vào khi đến thị trấn này “Nàng đang nằm uể oải thì đúng hơn là ngồi trong một chiếc ghế bành cao, ôm đứa trẻ sơ sinh trên ngực Xung quanh nàng là mấy đứa trẻ đang chơi, chúng là những đứa trẻ con nông dân nhƣng nàng thì dường như không phải là nông dân Tuy nhiên cũng có thể sự mệt mỏi và bệnh tật làm cho người nông dân trở nên yểu điệu hơn” [24, tr 315] hoặc hình ảnh chị gái của Olga – Amália, hình ảnh của bố mẹ Olga Tất cả là những bức chân dung nhạt nhòa, không tính cách, không điểm nhấn, họ tồn tại nhƣ một trạng thái biểu hiện của xã hội đã bị tước đi những giá trị cần thiết của nó Với tính chất sâu sắc trong cách thức diễn tả cái tha hóa, thế giới và con người trong tiểu thuyết của Franz Kafka đã trở nên đồng cảm với người đọc đến mức, “định ngữ K rời bỏ lĩnh vực văn chương để áp dụng vào cuộc sống hàng ngày” (Misen Rêmông)
2.2.3 Con người trong thế giới phi lý và thù địch
Franz Kafka đã tạo ra một thế giới phi lý trong tiểu thuyết của mình, phản ánh trạng thái xa lạ và tha hóa của con người Nghệ thuật xây dựng nhân vật phi lý là điểm nổi bật trong tác phẩm của ông Trong khi Gregor Samsa, nhân vật chính trong "Biến hình", có tên đầy đủ, thì các nhân vật trong "Lâu đài" và "Vụ án" lại chỉ được thể hiện qua một chữ cái duy nhất, như K Điều này khác biệt rõ rệt so với các tiểu thuyết hiện thực, nơi nhân vật thường có họ và tên đầy đủ Trong thế giới của Kafka, con người chỉ còn lại những cái tên đơn giản và một chữ cái, như Titoreli, Bloc, Hunn, Frida, Klamm, cho thấy sự giảm thiểu bản sắc và tính nhân văn trong tác phẩm của ông.
K và K đều không được giới thiệu hoàn cảnh xuất thân Thông thường, trong tác phẩm văn học, hoàn cảnh xuất thân của nhân vật đóng vai trò rất quan trọng trong việc lí giải tính cách, động cơ hành động, nội tâm của nhân vật đó
Cuộc sống hiện thực trong tiểu thuyết Franz Kafka
Trước thế kỷ XX, tư tưởng châu Âu dựa trên niềm tin vào khả năng kiểm soát thế giới và sự hợp lý của trật tự xã hội, nhưng các sự kiện trong thế kỷ XX như chủ nghĩa đế quốc, chế độ toàn trị và các cuộc chiến tranh đã làm lung lay niềm tin này Con người chứng kiến sự tha hóa và cảm nhận sâu sắc về cái phi lý trong xã hội, dẫn đến sự phát triển của các hình thức nghệ thuật phi lý nhằm phản ánh tâm trạng bế tắc Franz Kafka, với những nhân vật như Gregor Samsa và Joseph K., thể hiện sự bất ổn và bất lực của con người trong một thế giới phi lý, nơi mà cá nhân không thể kết nối với nhau Tác phẩm của Kafka không đưa ra giả thuyết cho tương lai, mà chỉ phản ánh những khám phá về bản chất con người và sự tha hóa, với một cái nhìn bi quan hơn so với Kierkegaard hay Camus Trong xã hội hiện đại, sự cô đơn và xa lạ giữa các cá nhân trở nên phổ biến, dù họ có gia đình và công việc.
Franz Kafka xây dựng một thế giới vừa thực vừa ảo, nơi các nhân vật như Gregor Samsa, Joseph K và K không đại diện cho một tầng lớp cụ thể nào trong xã hội, mà phản ánh sự mơ hồ và bí ẩn của bộ máy chính quyền Xã hội trong tác phẩm của Kafka không có chỉ dẫn rõ ràng về thiết chế xã hội, mà chỉ mang tính biểu tượng cho sự quan liêu và thối nát Tiểu thuyết của ông được coi là tiên tri khi nhìn từ diễn biến lịch sử sau này, thể hiện sự vô danh hóa và bi thảm của con người trong thế giới hiện đại Kafka phản ánh sự khủng hoảng tinh thần của thế kỷ XX, khi con người nhận ra sự nhỏ bé và bất lực của mình trước lịch sử và các cuộc chiến tranh không thể kiểm soát Hình ảnh lâu đài và tòa án trong tác phẩm biểu trưng cho sự tìm kiếm Thiên luật và sự vắng mặt của Thượng đế trong thời đại u ám, thể hiện cảm giác tuyệt vọng và bi quan trước sự tha hóa của con người Tư tưởng này tiếp tục được nối dài trong các tác phẩm của những nhà văn sau Kafka, như Ernest Hemingway, cho thấy sự trống rỗng và vô nghĩa của cuộc sống.
Sau khi Kafka qua đời, tác phẩm của ông trở thành gương phản chiếu cho thực tại, khiến nhiều người châu Âu nhận ra mình trong số phận của Gregor Samsa và Joseph K Đại họa phát xít và cuộc diệt chủng đã tạo ra những vết thương sâu sắc, tương tự như hình ảnh trong truyện ngắn "Một thầy thuốc nông thôn" Cuộc biến dạng của Gregor Samsa tượng trưng cho nỗi kinh hoàng của hàng triệu người trong thời kỳ Hitler, trong khi hành trình vô vọng của K phản ánh sự lạc lõng của Kafka, một người Do Thái thiếu Tổ Quốc Những cảnh ngộ bi thảm mà Joseph K trải qua là điềm báo cho số phận bi thảm của người Do Thái, khi họ bị bắt bớ bất ngờ và không thể thoát khỏi Dù Kafka không trực tiếp sống trong hoàn cảnh bi thảm đó, nhưng cảm giác về số phận bấp bênh của dân tộc Do Thái cùng với căn bệnh của ông đã hình thành nên những trải nghiệm đau đớn về kiếp người Tác phẩm của Kafka, chịu ảnh hưởng từ triết học hiện sinh và nỗi lo lắng do thời đại kỹ trị, thể hiện sự bất an về sinh tồn, khi cá nhân không còn không gian riêng tư và sự sống bị quyết định bởi một tòa án vô hình Nỗi hoang mang của nhân vật trong "Hang ổ" cho thấy sự tuyệt vọng trong việc tìm kiếm sự an toàn Bản chất của con người là "hữu thể hướng về cái chết", và lịch sử đã cho thấy cái chết có thể đến từ Nhà nước và công nghệ Nỗi bất an của Kafka đã được các nhà tiểu thuyết tiếp tục khai thác, trở thành một "bi kịch" hiện đại với câu hỏi "khi nào tôi bị nổ tung đây?".
Kafka không thể được phân loại vào một thể loại văn học cụ thể như hiện thực chủ nghĩa hay xã hội chủ nghĩa, nhưng ông đã phê phán và phủ định các thiết chế xã hội áp bức con người Mặc dù tác phẩm của ông không đưa ra giải pháp tích cực cho những vấn đề đặt ra, nhưng giá trị hiện thực của chúng vẫn rất lớn Như Roger Garaudy đã nói: “Nhân danh chủ nghĩa hiện thực mà yêu cầu một tác phẩm phải phản ánh đúng lịch sử của một thời kỳ hoặc một dân tộc là một yêu cầu triết học, không phải mỹ học.”
Tiểu thuyết của Franz Kafka phản ánh cái nhìn bi quan và sâu sắc về thân phận con người trong xã hội hiện đại, đồng thời khám phá bản chất phức tạp của thế giới Các tác phẩm của ông thường chứa đựng những chủ đề về sự alienation và khủng hoảng tinh thần, thể hiện những mâu thuẫn nội tâm mà con người phải đối mặt trong bối cảnh xã hội đầy áp lực.
Kafka đã phát hiện sự "tha hóa" của con người trong thế giới hiện đại thông qua triết lý bi đát, thể hiện qua những nhân vật bất lực, không thể hiểu nổi thực tại và bị xã hội áp bức Ông khai thác kinh nghiệm hiện sinh của mỗi cá nhân, từ đó tìm ra điểm chung của con người trong một thế giới phi lý và thù địch Những kiểu loại nhân vật và cuộc sống mà Kafka mô tả phản ánh sâu sắc quan niệm nghệ thuật của ông về mối quan hệ giữa con người và thế giới xung quanh.