NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ THẨM ĐỊNH DỰ ÁN ĐẦU TƢ
Dự án đầu tƣ
1.1.1.Khái niệm Đứng trên các phương diện nhìn nhận khác nhau về dự án đầu tư thì những quan niệm về dự án đầu tư cũng khác nhau[1] Chẳng hạn:
Dự án đầu tư đóng vai trò quan trọng trong việc xem xét và phê duyệt cấp giấy phép đầu tư bởi các cơ quan quản lý Nhà nước Nó là căn cứ để đánh giá, điều chỉnh kịp thời những vấn đề phát sinh trong quá trình thực hiện và khai thác dự án Đồng thời, dự án cũng là cơ sở pháp lý để giải quyết tranh chấp giữa các bên tham gia liên doanh đầu tư.
Dự án đầu tư là công cụ quan trọng trong kế hoạch hoá, thể hiện chi tiết các hoạt động đầu tư sản xuất kinh doanh và phát triển kinh tế xã hội, đồng thời là cơ sở cho các quyết định về đầu tư và tài trợ.
Dự án đầu tư là một tập hợp các hoạt động liên kết chặt chẽ, được lên kế hoạch để đạt được các mục tiêu cụ thể Qua việc sử dụng các nguồn lực xác định, dự án nhằm tạo ra các kết quả cụ thể trong một khoảng thời gian nhất định.
Dự án đầu tư là một bộ hồ sơ tài liệu được trình bày một cách chi tiết, khoa học và toàn diện, nhằm mô tả rõ ràng về một kế hoạch đầu tư trong tương lai.
Tùy thuộc vào mục đích, chúng ta có thể nhấn mạnh các khía cạnh khác nhau của dự án Trong lĩnh vực phát triển, dự án có thể được hiểu theo hai cách: cách hiểu "tĩnh" và cách hiểu "động" Cách hiểu "tĩnh" tập trung vào các yếu tố cố định của dự án, trong khi cách hiểu "động" nhấn mạnh sự biến đổi và tiến triển của dự án theo thời gian.
Dự án có thể được hiểu theo hai cách: theo nghĩa "tĩnh", dự án là hình tượng về một trạng thái mà chúng ta muốn đạt tới; còn theo nghĩa "động", dự án là một lĩnh vực hoạt động đặc thù, bao gồm một nhiệm vụ cụ thể cần thực hiện bằng phương pháp và nguồn lực riêng, cùng với một kế hoạch tiến độ nhằm tạo ra một thực thể mới.
Dự án được định nghĩa không chỉ là một ý định phác thảo mà còn có tính cụ thể và mục tiêu rõ ràng Nó không phải là một nghiên cứu trừu tượng, mà là việc cấu trúc nên một thực tế mới.
Dự án được định nghĩa là những nỗ lực có thời hạn nhằm tạo ra sản phẩm hoặc dịch vụ duy nhất, với hai đặc điểm chính: tính tạm thời và sự độc đáo Mỗi dự án đều có thời điểm bắt đầu và kết thúc rõ ràng, và sẽ kết thúc khi mục tiêu không còn khả thi Sản phẩm hoặc dịch vụ trong dự án phải khác biệt so với những sản phẩm tương tự đã có trên thị trường.
Song dù đứng trên góc độ nào thì dự án đầu tư cũng có chung một chu trình Chu trình này có thể chia làm 3 giai đoạn:
Giai đoạn chuẩn bị đầu tư bao gồm các bước quan trọng như nghiên cứu cơ hội đầu tư, thực hiện nghiên cứu tiền khả thi, tiến hành nghiên cứu khả thi, và cuối cùng là thẩm định cũng như ra quyết định đầu tư.
Giai đoạn thực hiện đầu tư bao gồm các bước chính như khảo sát, thiết kế và lập dự toán Tiếp theo là dự kiến mua sắm thiết bị, công nghệ và vật tư kỹ thuật Sau đó, tổ chức đấu thầu, chọn thầu và giao nhận thầu là những bước quan trọng Việc thi công cần tuân thủ đúng thiết kế và tiến độ đã đề ra Cuối cùng, tiến hành chạy thử và bàn giao công trình để đưa vào khai thác.
Giai đoạn vận hành kết quả đầu tư bao gồm ba bước chính: tổ chức sản xuất và kinh doanh, kết thúc dự án, và thực hiện đánh giá sau dự án.
Các dự án được phân loại đa dạng dựa trên cấp độ, loại hình, quy mô và thời gian, với nhiều tiêu chí khác nhau Ở nhiều quốc gia, phân loại dự án thường dựa trên các tiêu thức nhất định.
- Theo người khởi xướng: dự án được phân loại thành dự án cá nhân; dự án tập thể; dự án quốc gia; dự án quốc tế
Theo lĩnh vực dự án, các dự án được phân loại thành năm nhóm chính: dự án xã hội, dự án kinh tế, dự án tổ chức, dự án kỹ thuật và dự án hỗn hợp Mỗi loại dự án này có mục tiêu và đặc điểm riêng, phục vụ cho những nhu cầu và mục đích khác nhau trong xã hội và kinh doanh.
Dự án được phân loại theo nhiều loại hình khác nhau, bao gồm dự án Giáo dục đào tạo, dự án Nghiên cứu và phát triển, dự án đổi mới, và dự án hỗn hợp Mỗi loại hình dự án mang đến những mục tiêu và phương pháp thực hiện riêng, góp phần vào sự phát triển bền vững trong từng lĩnh vực.
- Theo cấp độ: dự án được phân loại thành dự án lớn và dự án nhỏ Đây là cách phân loại tổng hợp nhất đối với dự án
Thẩm định dự án đầu tƣ
Dù dự án được chuẩn bị và phân tích kỹ lưỡng, vẫn tồn tại tính chủ quan của nhà phân tích, dẫn đến những khiếm khuyết và lệch lạc trong quá trình thực hiện Để đảm bảo tính hợp lý, hiệu quả và khả thi của dự án cũng như quyết định đầu tư, cần thực hiện thẩm định độc lập, kiểm tra lại dự án ngoài quá trình chuẩn bị và soạn thảo ban đầu.
Thẩm định dự án là quá trình rà soát và kiểm tra một cách khoa học, khách quan và toàn diện mọi nội dung liên quan đến dự án, nhằm xác định tính hiệu quả và khả thi trước khi đưa ra quyết định đầu tư Trong quá trình này, việc tính toán và phân tích lại dự án là rất cần thiết để đảm bảo tính chính xác và độ tin cậy của thông tin.
Thẩm định dự án là quá trình đánh giá và kiểm tra các tài liệu pháp lý cùng các giải trình kinh tế kỹ thuật của dự án đầu tư, nhằm đảm bảo tính pháp lý, hợp lý, phù hợp, thống nhất, hiệu quả và hiện thực Quá trình này được thực hiện bởi các cơ quan có thẩm quyền, từ góc độ doanh nghiệp, tổ chức đến toàn bộ nền kinh tế, với mục tiêu hợp pháp hóa dự án và điều chỉnh tiến trình triển khai đầu tư.
Thẩm định có nhiều quan điểm khác nhau tùy thuộc vào tính chất của dự án và cơ quan có thẩm quyền, nhưng có thể định nghĩa một cách tổng quát như sau:
Thẩm định dự án là quy trình đánh giá khách quan và khoa học các nội dung chính của dự án, nhằm xác định tính hợp lý, hiệu quả và khả thi Qua đó, quá trình này giúp đưa ra quyết định về việc đầu tư hoặc cho phép triển khai dự án.
1.2.2.Mục đích và yêu cầu thẩm định dự án đầu tƣ
1.2.2.1.Mục đích thẩm định dự án đầu tư
Đánh giá tính phù hợp của dự án là rất quan trọng, đảm bảo rằng mục tiêu của dự án phải đồng nhất với mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội của quốc gia, ngành nghề và địa phương.
- Đánh giá tính hợp pháp của các tài sản, tài chính hình thành nên vốn đầu tư
- Đánh giá tính hợp lý và thống nhất của dự án
Đánh giá hiệu quả của dự án đầu tư cần xem xét hai khía cạnh chính: hiệu quả tài chính và hiệu quả kinh tế-xã hội.
Đánh giá tính khả thi và khả năng thực hiện của dự án là rất quan trọng Dù dự án đáp ứng đủ bốn mục tiêu, nhưng nếu kế hoạch tổ chức thực hiện không rõ ràng, đội ngũ thực hiện thiếu năng lực, gặp phải ách tắc trong triển khai, hoặc môi trường pháp lý không thuận lợi, thì khả năng thực thi dự án sẽ gặp khó khăn hoặc không thể thực hiện được.
1.2.2.2.Yêu cầu thẩm định dự án đầu tư
Công tác chuẩn bị đầu tư đóng vai trò quan trọng trong quản lý đầu tư và xây dựng, đặc biệt là trong thẩm định dự án đầu tư Đây là giai đoạn tiếp theo sau khi soạn thảo dự án, và kết quả thẩm định sẽ là cơ sở quyết định việc chấp nhận hay bác bỏ dự án Do đó, yêu cầu chung đối với thẩm định dự án cần được thực hiện một cách nghiêm ngặt và hiệu quả.
- Lựa chọn được các dự án đầu tư có tính khả thi cao (có khả năng thực hiện, đem lại hiệu quả và hiệu quả chắc chắn)
- Loại bỏ được các dự án đầu tư không khả thi, nhưng không bỏ lỡ mất các cơ hội đầu tư có lợi
Thẩm định dự án đầu tư xây dựng được thực hiện cho tất cả các loại nguồn vốn và thành phần kinh tế, bao gồm vốn trong nước, vốn nước ngoài, vốn ngân sách nhà nước, và các nguồn vốn khác như ODA Tuy nhiên, yêu cầu và nội dung thẩm định sẽ khác nhau tùy thuộc vào tầm quan trọng, quy mô và nguồn vốn của từng dự án Các quy trình thẩm định phải tuân thủ theo quy định hiện hành trong quản lý đầu tư và xây dựng của nhà nước Để đảm bảo chất lượng thẩm định, người thực hiện cần đáp ứng các yêu cầu cụ thể.
Để đạt được sự phát triển bền vững, cần nắm vững chiến lược phát triển kinh tế - xã hội của đất nước, ngành và địa phương Ngoài ra, việc hiểu rõ các quy chế, luật pháp hiện hành về quản lý kinh tế, đầu tư và xây dựng của nhà nước cũng rất quan trọng.
Để thực hiện dự án hiệu quả, cần nắm rõ bối cảnh, điều kiện và đặc điểm cụ thể của dự án, cũng như tình hình kinh tế chung của địa phương, đất nước và thế giới Quan trọng là hiểu rõ tình hình sản xuất – kinh doanh, các số liệu tài chính của doanh nghiệp, cùng với các mối quan hệ tài chính – kinh tế tín dụng của doanh nghiệp với ngân hàng và ngân sách nhà nước.
Khai thác số liệu từ báo cáo tài chính của doanh nghiệp và thông tin về giá cả, thị trường là cần thiết để phân tích hoạt động chung của doanh nghiệp hoặc chủ đầu tư Việc này cung cấp căn cứ vững chắc cho quyết định đầu tư hoặc cho phép đầu tư hiệu quả.
Xác định và kiểm tra các chỉ tiêu kinh tế - kỹ thuật quan trọng của dự án là rất cần thiết Đồng thời, việc thu thập và xây dựng các chỉ tiêu định mức kinh tế - kỹ thuật tổng hợp trong và ngoài nước một cách thường xuyên sẽ hỗ trợ hiệu quả cho quá trình thẩm định dự án.
Đánh giá nội dung dự án một cách khách quan, khoa học và toàn diện là cần thiết, với sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan chuyên môn và các chuyên gia trong và ngoài ngành, cả trong nước lẫn quốc tế.
- Thẩm định kịp thời, tham gia ý kiến ngay từ khi nhận được hồ sơ
- Thường xuyên hoàn thiện quy trình thẩm định, phối hợp và phát huy được trí tuệ tập thể
1.2.3.Nội dung thẩm định dự án đầu tƣ
Nhân tố ảnh hưởng đến công tác thẩm định dự án đầu tư
Môi trường pháp lý và hệ thống pháp luật có ảnh hưởng lớn đến chất lượng thẩm định dự án đầu tư, tạo hành lang pháp lý cho sự phát triển doanh nghiệp Một môi trường pháp lý rõ ràng và chặt chẽ sẽ thúc đẩy quá trình thẩm định và thực hiện dự án, trong khi chính sách thiếu nhất quán và quản lý lỏng lẻo sẽ làm giảm chất lượng thẩm định, dẫn đến những sai sót và rủi ro cho nhà đầu tư Các chủ đầu tư có thể lợi dụng những kẽ hở trong luật để thực hiện các hành vi không đúng đắn, gây trở ngại cho quá trình thẩm định và làm tăng mức độ rủi ro cho hoạt động đầu tư.
1.3.2.Môi trường kinh tế- xã hội
Mức độ phát triển kinh tế - xã hội của một quốc gia ảnh hưởng lớn đến năng lực và kinh nghiệm của các chủ thể trong nền kinh tế, đồng thời quyết định độ tin cậy của thông tin Một môi trường kinh tế ổn định và lành mạnh với thông tin chính xác sẽ hỗ trợ hiệu quả cho công tác thẩm định dự án đầu tư Ngược lại, nền kinh tế chưa phát triển và cơ sở hạ tầng thiếu đồng bộ sẽ dẫn đến việc cung cấp thông tin không chính xác, ảnh hưởng đến việc đánh giá giá cả, cung - cầu, và xu hướng kinh tế như lạm phát Lạm phát làm thay đổi giá cả theo thời gian, ảnh hưởng đến dòng tiền kỳ vọng và các chỉ tiêu tài chính trong thẩm định dự án Việc dự báo các yếu tố tài chính trong thời gian dài (3-10 năm) gặp nhiều khó khăn, từ đó ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng thẩm định dự án đầu tư.
1.3.3.Tổ chức công tác thẩm định
Thẩm định dự án là quá trình quan trọng diễn ra từ đầu đến cuối dự án, đòi hỏi tổ chức và bố trí nhân sự linh hoạt để hỗ trợ lãnh đạo trong việc ra quyết định Để nâng cao chất lượng thẩm định, cần lập kế hoạch chi tiết và phân công nhiệm vụ rõ ràng cho từng cá nhân và nhóm Các giai đoạn thẩm định phải được phối hợp nhịp nhàng theo trình tự và chức năng nhiệm vụ, với bộ phận kỹ thuật dẫn đầu, tiếp theo là bộ phận tài chính, và cuối cùng là đánh giá tổng hợp từ ban lãnh đạo.
Việc thẩm định dự án đầu tư theo trình tự hợp lý và khoa học, cùng với việc phân bổ chức năng và nhiệm vụ phù hợp, sẽ tạo động lực cho từng bộ phận và cá nhân, từ đó phát huy sức mạnh tổng hợp và rút ngắn thời gian thẩm định Tổ chức quản lý và điều hành chặt chẽ sẽ tối ưu hóa nguồn lực, nâng cao tính hiệu quả trong toàn hệ thống, góp phần nâng cao chất lượng thẩm định.
1.3.4.Nhận thức và trình độ của đội ngũ cán bộ thẩm định
Trong thẩm định dự án, yếu tố con người đóng vai trò quyết định và trung tâm Nhận thức sai lầm về thẩm định có thể dẫn đến việc chỉ thực hiện hình thức, trong khi nếu quá coi trọng sẽ tiêu tốn thời gian, tiền bạc và cơ hội kinh doanh Để có chính sách phù hợp về cơ chế tổ chức, nhân sự và trang thiết bị cho công tác thẩm định, cần phải hiểu đúng vai trò của nó.
Trình độ cán bộ thẩm định là yếu tố quyết định cho chất lượng thẩm định dự án, vì họ phải đưa ra các phán đoán và dự đoán về tương lai Những người này cần có chuyên môn cao để hiểu rõ nội dung, phương pháp và cách tính toán, phân tích Sự hiểu biết sâu sắc về các vấn đề kinh tế xã hội và xu hướng phát triển là cần thiết để tổng hợp các khía cạnh ảnh hưởng đến chất lượng thẩm định Cán bộ thẩm định cần áp dụng phương pháp khoa học, có cái nhìn tổng quát và sáng tạo dựa trên kinh nghiệm cá nhân Đặc biệt, phẩm chất đạo đức như sự nhiệt tình, trung thực, cẩn thận và khách quan cũng rất quan trọng để đảm bảo tính chính xác và khách quan trong thẩm định, từ đó loại bỏ các yếu tố gây sai lệch trong quyết định.
1.3.5.Trang thiết bị, công nghệ Đây là nhân tố ảnh hưởng tới thời gian và độ chính xác của kết quả thẩm định dự án Với trang thiết bị hiện đại, việc thu thập xử lý các thông tin sẽ được tiến hành một cách nhanh chóng và chính xác, các cơ hội đầu tư sẽ được nắm bắt kịp thời Để có được nguồn thông tin đầy đủ, đáng tin cậy cần có sự hỗ trợ của trang thiết bị công nghệ hiện đại được kết nối với những cơ sở dữ liệu lớn Trước đây, khi chưa có hệ thống trang thiết bị, công nghệ hiện đại để có thể tìm kiếm nguồn thông tin phục vụ cho công tác thẩm đinh dự án, các cán bộ có thể rất khó tìm kiếm được các nguồn thông tin tin cậy hoặc mất nhiều thời gian, chi phí cho công việc này Nhưng ngày nay, với sự hỗ trợ của kĩ thuật, công nghệ, cán bộ thẩm định có thể nhanh chóng và dễ dàng truy cập vào các cơ sở dữ liệu khổng lồ để lựa chọn được các thông tin thích hợp
Hệ thống trang thiết bị công nghệ hiện đại, kết hợp với phần mềm chuyên dụng, giúp cán bộ thẩm định xử lý khối lượng thông tin lớn, tính toán và dự báo nhanh nhiều phương án, từ đó giảm thiểu rủi ro trong quá trình xử lý Điều này góp phần nâng cao chất lượng thẩm định tài chính cho các dự án đầu tư.
1.3.6.Cách thức thu thập và xử lý thông tin
Thông tin là nền tảng cho các phân tích và đánh giá trong quá trình thẩm định dự án Nếu hồ sơ dự án thiếu sót hoặc không rõ ràng, cán bộ thẩm định có quyền yêu cầu bổ sung thông tin từ các nhà lập dự án Việc thẩm định không chỉ là kiểm tra độ tin cậy của thông tin mà còn là bổ sung dữ liệu cần thiết để đánh giá tính khả thi của dự án một cách toàn diện Cán bộ thẩm định cần khai thác thêm từ các nguồn thông tin đáng tin cậy khác như báo chí và các nghiệp vụ kiểm tra chuyên sâu.
Thông tin đầy đủ, chính xác và cập nhật là yếu tố then chốt đảm bảo chất lượng thẩm định dự án, đặc biệt trong lĩnh vực tài chính Tuy nhiên, hiện nay, nhiều tổ chức và doanh nghiệp tại Việt Nam gặp khó khăn trong việc thu thập thông tin này do các nguyên nhân khách quan và chủ quan, bao gồm môi trường pháp lý, trình độ công nghệ, sự phát triển của thị trường và nhận thức của con người.
Việc xây dựng một hệ thống thông tin chính xác và toàn diện là nhu cầu cấp thiết trong công tác thẩm định dự án đầu tư.
1.3.7.Quy trình và nội dung thẩm định
Quy trình và nội dung thẩm định dự án đầu tư đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo tính hiệu quả và đáng tin cậy của quá trình thẩm định Quy trình này cần tuân thủ các quy định pháp lý chung, tạo cơ sở cho việc thẩm định nội dung Đồng thời, do sự khác biệt về quy mô, tính chất phức tạp và nguồn vốn của các dự án, chủ đầu tư cần xem xét kỹ lưỡng từng khía cạnh của dự án để hạn chế rủi ro và hướng đến quyết định đầu tư hợp lý.
1.3.8.Phương pháp và chỉ tiêu thẩm định
Mỗi chỉ tiêu thẩm định dự án chỉ phản ánh một khía cạnh nhất định và đều có ưu nhược điểm riêng, do đó, việc chỉ sử dụng một phương pháp có thể dẫn đến kết quả không toàn diện và độ tin cậy thấp Chẳng hạn, chỉ tiêu NPV thường được sử dụng để lựa chọn phương án đầu tư khi ngân sách không bị hạn chế, nhưng khi áp dụng chỉ tiêu IRR, kết quả có thể không thỏa đáng Các dự án có mức vốn đầu tư khác nhau có thể bị đánh giá sai nếu chỉ dựa vào NPV, vì dự án nhỏ có thể có NPV thấp hơn nhưng lại hiệu quả hơn trong điều kiện ngân sách hạn chế Ngoài ra, nếu chỉ dựa vào IRR để so sánh các dự án loại trừ nhau, có thể dẫn đến quyết định sai lầm khi dự án có IRR cao nhưng quy mô nhỏ lại có NPV thấp hơn so với dự án có IRR thấp hơn nhưng quy mô lớn hơn Việc lựa chọn phương án có IRR cao nhất có thể bỏ lỡ cơ hội thu NPV lớn.
