NỘI DUNG
Cơ sở lí luận của vấn đề
Lựa chọn các biện pháp, phương tiện và điều kiện phù hợp là rất quan trọng để định hướng thực hiện và hoàn thành mục tiêu dạy học, giáo dục Điều cần thiết nhất là sử dụng các phương pháp và kỹ thuật dạy học tích cực, giúp phát triển phẩm chất và năng lực của học sinh Từ đó, tiến hành lựa chọn các phương pháp dạy học và kỹ thuật dạy học hiệu quả nhằm tối ưu hóa sự phát triển của học sinh.
Việc chọn phương pháp và kỹ thuật dạy học phù hợp là rất quan trọng để hiện thực hóa chiến lược giáo dục của giáo viên Điều này không chỉ giúp khẳng định tính đúng đắn mà còn đảm bảo sự hợp lý của chiến lược dạy học mà giáo viên đã xác định cho từng bài học.
Mỗi phương pháp và kỹ thuật dạy học đều có ưu điểm và hạn chế riêng, vì vậy giáo viên cần hiểu rõ đặc điểm của từng phương pháp để lựa chọn phù hợp nhằm phát triển phẩm chất và năng lực cho học sinh Việc không đạt được hiệu quả mong muốn có thể do giáo viên sử dụng phương pháp chưa đúng cách, do đó cần nắm vững kiến thức về từng phương pháp Ngoài ra, mỗi phương pháp cũng cần điều kiện cụ thể để áp dụng hiệu quả, vì vậy giáo viên cần cân nhắc xem giờ dạy của mình có đủ điều kiện để sử dụng phương pháp đó hay không Cuối cùng, để đạt được mục tiêu dạy học, giáo viên nên linh hoạt trong việc phối hợp các phương pháp và kỹ thuật dạy học.
Mỗi phương pháp và kỹ thuật dạy học đều có những ưu điểm và hạn chế riêng trong việc phát triển phẩm chất và năng lực cho học sinh Do đó, giáo viên cần nắm rõ đặc điểm của từng phương pháp và kỹ thuật dạy học để lựa chọn phù hợp nhằm tối ưu hóa quá trình phát triển năng lực cho học sinh.
Việc lựa chọn phương pháp và kỹ thuật dạy học (PP, KTDH) cho học sinh cần được thực hiện cẩn thận, bởi đôi khi chúng không đạt hiệu quả như mong muốn do giáo viên (GV) chưa sử dụng đúng cách GV cần hiểu rõ từng PP, KTDH để áp dụng hiệu quả, đồng thời xem xét điều kiện cụ thể của giờ dạy Ngữ văn có phù hợp để sử dụng các phương pháp đó hay không Hơn nữa, vì mỗi PP, KTDH đều có ưu điểm và hạn chế riêng, GV cần linh hoạt kết hợp các PP, KTDH để đạt được mục tiêu dạy học đề ra.
Thực trạng vấn đề
Môn Ngữ văn là một phần quan trọng trong chương trình học phổ thông, giúp học sinh khám phá cuộc sống đa dạng và vẻ đẹp nghệ thuật qua ngôn từ sáng tạo của các tác giả Những tác phẩm văn chương, đặc biệt là thơ ca, không chỉ truyền tải tâm tư tình cảm và thông điệp cuộc sống mà còn khắc họa vẻ đẹp của thiên nhiên và tâm hồn con người Như nhà nghiên cứu Hoài Thanh đã nhận xét, văn chương không chỉ bồi đắp những tình cảm chưa có mà còn rèn luyện và phát triển những cảm xúc sẵn có trong mỗi học sinh.
Để giúp học sinh hiểu và cảm nhận vẻ đẹp của thơ ca, giáo viên cần tổ chức học tập một cách sáng tạo, sử dụng ngôn từ nghệ thuật và phát huy khả năng của học sinh Việc biến môn Ngữ văn từ một nhiệm vụ bắt buộc thành một môn học yêu thích đòi hỏi nỗ lực từ cả thầy và trò Khi học sinh đam mê với môn học, họ sẽ dễ dàng khám phá và chiếm lĩnh vẻ đẹp của thơ ca.
Trong những năm gần đây, các bộ môn khoa học xã hội, đặc biệt là Ngữ văn, ít được chú trọng, dẫn đến việc nhiều học sinh tỏ ra thờ ơ và cho rằng môn học này khó khăn và yêu cầu ghi nhớ nhiều Điều này đã làm giảm hứng thú của học sinh đối với Ngữ văn Đầu năm học 2021 – 2022, tôi đã tiến hành khảo sát mức độ hứng thú và năng lực cảm nhận thơ của học sinh lớp 11B12 bằng cách yêu cầu viết một đoạn văn cảm nhận về một đoạn thơ, và kết quả thu được đã phản ánh rõ nét tình hình này.
Giỏi Khá Trung bình Yếu
Kết quả khảo sát cho thấy nhiều học sinh vẫn đạt điểm khá và trung bình trong môn Ngữ văn, tuy nhiên hứng thú học tập môn này còn hạn chế Nhiều học sinh bày tỏ sự không thích, và một số cho rằng nếu không phải là môn điều kiện để xếp loại học lực và thi tốt nghiệp, họ sẽ không quan tâm đến môn học này Đặc biệt, phần thơ được xem là khó tiếp cận nhất, khi giáo viên yêu cầu học thuộc và sử dụng nhiều biện pháp tu từ, điều này tạo ra thách thức lớn cho học sinh.
Nhiều giáo viên hiện nay bày tỏ sự thất vọng về việc học sinh ngày càng chán nản với việc học và viết văn, dẫn đến cảm hứng giảng dạy cũng giảm sút Sự thiếu quan tâm và nhiệt huyết trong việc dạy Văn đang trở thành vấn đề trong một bộ phận giáo viên.
Các giải pháp thực hiện
2.3.1 Các giải pháp đã áp dụng vào dạy và học Ngữ văn
2.3.1.1 Đổi mới hình thức tổ chức và phát huy hiệu quả của hoạt động khởi động
Hoạt động khởi động trước khi vào bài mới rất quan trọng, giúp học sinh huy động kiến thức và kỹ năng đã có để tiếp nhận kiến thức mới Hoạt động này không chỉ dựa trên kinh nghiệm trước đó của học sinh mà còn giúp giáo viên hiểu rõ hơn về sự hiểu biết của học sinh liên quan đến nội dung bài học Nó tạo ra hứng thú và tâm thế tích cực cho học sinh, khơi gợi mong muốn tìm hiểu và khám phá Đặc biệt, sự đa dạng trong hoạt động khởi động sẽ mang lại những bất ngờ và thú vị cho học sinh, từ đó kích thích sự tham gia của họ trong giờ học và cả sau giờ học.
Hoạt động khởi động trong lớp học cần tạo ra mâu thuẫn trong nhận thức để giảm bớt cảm giác lo lắng và căng thẳng của học sinh khi kiểm tra bài cũ Điều này là tiền đề cho các hoạt động hình thành kiến thức, khám phá và giải quyết vấn đề Giáo viên đóng vai trò quan trọng trong việc khéo léo gợi mở vấn đề bài học, kích thích trí tò mò và tạo hứng thú cho học sinh.
Trong quá trình thiết kế hoạt động khởi động cho việc dạy thơ ca Việt Nam lớp 11, giáo viên nên áp dụng linh hoạt các hình thức khởi động nhằm kích thích sự tham gia và phát huy tính tích cực của học sinh.
2.3.1.1.1 Hoạt động khởi động thông qua tổ chức các trò chơi
Giáo viên có thể tận dụng các ứng dụng phần mềm trò chơi để thu hút và tạo hứng thú cho học sinh Những phần mềm này thường kết hợp âm thanh và hình ảnh sinh động, không chỉ mang lại niềm vui giải trí mà còn hỗ trợ trong việc học tập hiệu quả.
HS có thể ôn tập kiến thức cũ hoặc tìm kiếm tri thức mới một cách tự nhiên và nhẹ nhàng Các trò chơi vận động như Hỏi nhanh đáp nhanh, Đuổi hình bắt chữ, Giải ô chữ, Ai nhanh hơn, thẩm và bình, và Điền bảng giúp học sinh giảm bớt áp lực tâm lý từ tiết học trước, đồng thời kích thích sự tỉnh táo và hứng thú trong học tập.
Trước khi bắt đầu trò chơi, giáo viên cần chuẩn bị đầy đủ đồ dùng và phương tiện cần thiết, đồng thời tạo hiệu ứng và hệ thống câu hỏi liên quan đến bài học mới Việc dự kiến các tình huống có thể xảy ra và cách xử lý chúng cũng rất quan trọng để đạt được kết quả tốt trong trò chơi Để tạo ra những trò chơi hấp dẫn, giáo viên cần sáng tạo và khuyến khích học sinh tham gia nhiệt tình Sử dụng linh hoạt các bộ trò chơi đã được thiết kế sẵn với hình ảnh và âm thanh sinh động sẽ thu hút hầu hết học sinh tham gia Nội dung câu hỏi cần được giáo viên biên soạn và lựa chọn phù hợp với mục tiêu bài học và đối tượng học sinh.
Ví dụ 1: Bài thơ “Câu cá mùa thu”, khởi động bài học bằng việc tổ chức Trò chơi Ai nhanh hơn.
Để tổ chức hoạt động, lớp sẽ được chia thành 4 đội tương ứng với 4 tổ Mỗi đội có 3 phút để tìm kiếm các bài thơ liên quan đến chủ đề mùa thu Đội nào tìm được nhiều câu thơ nhất sẽ giành chiến thắng.
Ví dụ 2: Dạy thơ mới bằng hoạt động khởi động Cảm và bình
Trò chơi này giúp học sinh không chỉ ghi nhớ và cảm nhận văn chương mà còn kiểm tra kiến thức đã học Nó rèn luyện khả năng tư duy, thuyết trình và làm việc nhóm, đồng thời khuyến khích học sinh hỗ trợ lẫn nhau trong quá trình học tập.
GV Gọi 6 học sinh bất kì, chia 2 nhóm
Trong hoạt động học tập, một nhóm học sinh sẽ đọc một đoạn thơ liên quan đến bài học, sau đó nhóm còn lại sẽ tóm tắt nội dung và chọn một từ, hình ảnh hoặc câu thơ để phân tích Khi hoàn thành, hai nhóm sẽ đổi vai trò để thực hiện nhiệm vụ tương tự.
Căn cứ vào đoạn thơ đọc thuộc, vào câu trả lời khái quát nội dung và bình giảng của, giáo viên đánh giá cho điểm theo đội
2.3.1.1.2 Hoạt động khởi động thông qua khai thác kênh hình, video.
Sử dụng tranh ảnh, video phim tư liêu, bài hát… minh họa để dẫn vào bài là phương pháp dạy học khá phổ biến ở nhiều môn học
Giáo viên có thể bắt đầu bài học bằng cách cho học sinh quan sát tranh ảnh, xem đoạn phim hoặc tài liệu liên quan đến nội dung bài học Trước khi học sinh thực hiện quan sát, giáo viên nên đặt ra các câu hỏi để kích thích tư duy và sự chú ý của học sinh.
- Các em quan sát lên máy chiếu (ti vi) xem đoạn video sau và nêu cảm nhận của em về nội dung của đoạn phim?
- Đoạn video sau gợi cho các em suy nghĩ gì về…?
Ví dụ 1: Bài “Tự tình ”, “Thương vợ” Khởi động bài học bằng cách thức:
HS xem, lắng nghe và trả lời câu hỏi:
Nêu cảm nhận của em về đoạn video?
Trong thơ ca và âm nhạc Việt Nam, hình ảnh người phụ nữ thường được thể hiện một cách ấm áp và cảm động, trở thành nguồn cảm hứng mạnh mẽ cho nhiều tác phẩm nghệ thuật Hồ Xuân Hương đã viết bài thơ "Tự tình" và Trần Tế Xương sáng tác "Thương vợ", thể hiện tình cảm sâu sắc đối với phụ nữ.
Việc đa dạng hóa các hình thức khởi động bài học sẽ khuyến khích học sinh tham gia tích cực vào quá trình học tập Học sinh có cơ hội trả lời câu hỏi và thực hiện các bài tập liên quan đến nội dung bài học, đồng thời thể hiện các năng lực và phẩm chất cá nhân như tư duy, làm việc nhóm, đọc thơ, và cảm thụ âm nhạc cũng như phim ảnh.
2.3.1.2 Thực hiện một số kĩ thuật dạy học tăng cường hoạt động học của học sinh
Kỹ thuật “đọc hợp tác” (đọc tích cực) giúp học sinh nâng cao khả năng tự học và tiết kiệm thời gian cho giáo viên trong các bài học có nội dung phong phú nhưng không quá khó Phương pháp này phát triển kỹ năng làm việc nhóm, xử lý và chọn lọc thông tin qua sách giáo khoa và sách bài tập Các hình thức thực hiện bao gồm đọc thành tiếng, đọc thầm, tìm ý chính, tóm tắt nội dung, chia sẻ thông tin và giải thích thắc mắc cho nhau Điều này giúp học sinh không còn thói quen chờ đợi thông tin từ giáo viên và rèn luyện kỹ năng nói trong giờ Ngữ văn.
Trong quá trình tổ chức hoạt động học tập, giáo viên khuyến khích học sinh tự do viết câu trả lời và có thể yêu cầu các em liệt kê những kiến thức đã biết về chủ đề đang học Kỹ thuật "Viết tích cực" được áp dụng để tóm tắt nội dung bài học và cung cấp phản hồi cho giáo viên về mức độ hiểu biết của học sinh, cũng như những hiểu lầm còn tồn tại Qua đó, giáo viên có thể nắm bắt tình hình học tập của từng học sinh một cách hiệu quả.
Giáo viên áp dụng kỹ thuật "Trình bày một phút" để học sinh tổng kết kiến thức và đặt câu hỏi về những điều còn thắc mắc Kỹ thuật này khuyến khích học sinh thực hiện các bài trình bày ngắn gọn, giúp củng cố quá trình học tập và cho giáo viên cái nhìn rõ hơn về mức độ hiểu biết của học sinh.
Hiệu quả của sáng kiến
So với phương pháp dạy học truyền thống, việc áp dụng các phương pháp và kỹ thuật dạy học tích cực giúp học sinh chủ động hơn trong việc chiếm lĩnh và làm chủ kiến thức Qua đó, học sinh không chỉ tham gia tích cực vào hoạt động học tập mà còn phát triển niềm đam mê khám phá và hứng thú trong từng tiết học Các em có cơ hội thể hiện năng lực và phẩm chất bản thân như tư duy, làm việc nhóm, thuyết trình, tự giải quyết vấn đề, cũng như cảm thụ văn học gắn liền với cuộc sống.
Quá trình áp dụng các phương pháp dạy học tích cực trong việc giảng dạy tác phẩm thơ Việt Nam lớp 11 và môn Ngữ văn ở trường THPT đã mang lại sự thay đổi tích cực Học sinh ngày càng yêu thích và chú ý hơn trong các giờ học thơ ca, đồng thời tích cực chuẩn bị bài học và tham gia vào các hoạt động phát triển năng lực đọc, viết, nói và nghe Đây là những kỹ năng cơ bản và trọng tâm theo chương trình giáo dục phổ thông mới.
Năm 2018, tôi nhận thấy sự háo hức và ánh mắt sáng ngời của học sinh trong mỗi giờ học Ngữ văn, khi các em sẵn sàng chia sẻ những trải nghiệm cá nhân liên quan đến tác phẩm văn học Các em thể hiện ý thức tự giác, tự tin và chủ động sáng tạo, đồng thời bộc lộ tình yêu đối với bộ môn này Chính niềm đam mê văn học của các em đã truyền cảm hứng cho tôi, khuyến khích tôi tìm tòi và sáng tạo hơn trong công việc giảng dạy.
Dựa trên những phương pháp sáng tạo và hiệu quả đã áp dụng, tôi đã tích lũy được những kinh nghiệm quý báu không chỉ cho bản thân mà còn có thể chia sẻ với các giáo viên Ngữ văn tại các trường phổ thông, đặc biệt là những thầy cô mới ra trường hoặc còn ít kinh nghiệm Những kinh nghiệm này có thể được nhân rộng và áp dụng tại các trường phổ thông trong huyện và tỉnh trong những năm học tới.
Sau khi áp dụng các biện pháp giảng dạy cho tác phẩm thơ ca trung đại và hiện đại Việt Nam trong lớp 11b12, tôi đã tiến hành khảo sát vào tháng 4 năm 2022 và nhận được kết quả khả quan Điều này cho thấy chất lượng môn Ngữ văn ở các lớp tôi phụ trách đã có sự cải thiện rõ rệt.
Kết quả khảo sát năm học 2021– 2022 Đầu năm Cuối tháng 4/2022
Giỏi Khá TB Yếu Giỏi Khá TB Yếu
Kết quả cho thấy rằng những giải pháp được đề xuất dựa trên kinh nghiệm giảng dạy lâu năm và sự sáng tạo trong việc tiếp thu cái mới đã mang lại hiệu quả tích cực Các giải pháp này có thể áp dụng cho mọi lớp học và đối tượng học sinh khác nhau, đồng thời phù hợp với điều kiện cơ sở vật chất của nhà trường.
Các biện pháp giảng dạy mà tôi đã trình bày được rút ra từ kinh nghiệm giảng dạy và nghiên cứu của bản thân, giúp học sinh chủ động trong việc tiếp thu kiến thức Nhờ áp dụng các phương pháp dạy học tích cực, học sinh không chỉ hứng thú hơn trong mỗi tiết học mà còn say mê khám phá các tác phẩm thơ Điều này giúp môn Ngữ văn trở nên dễ tiếp cận và thú vị hơn, từ đó tạo nền tảng vững chắc cho sự tiến bộ trong học tập của các em Tôi sẽ tiếp tục tìm kiếm và phát triển các hình thức dạy học phù hợp, hứa hẹn mang đến nhiều trải nghiệm hấp dẫn hơn cho học sinh.
Sáng kiến bước đầu đã phát huy hiệu quả, góp phần nâng cao phong trào thi đua Dạy tốt - Học tốt và chất lượng môn Ngữ văn trong nhà trường Được sự quan tâm và ủng hộ từ các thầy cô trong tổ chuyên môn, sáng kiến này đã được áp dụng vào các giờ dạy học, tạo ra sự lan tỏa thông qua việc chia sẻ trong tổ và toàn trường Ngoài ra, sáng kiến còn nhận được đánh giá cao từ tổ chuyên môn và nhà trường, vì phù hợp với thực tiễn và có khả năng áp dụng hiệu quả.
Tôi đã chia sẻ và trao đổi với bạn bè, đồng nghiệp, đặc biệt là các thầy cô dạy Ngữ văn 11 tại trường bạn và tỉnh Phú Thọ, nhằm áp dụng các biện pháp phù hợp với đối tượng học sinh và năng lực tổ chức hoạt động của giáo viên Các biện pháp trong sáng kiến của tôi đã nhận được sự đón nhận, góp ý và lan tỏa tích cực từ các thầy cô.
Sáng kiến không chỉ được bản thân tôi và đồng nghiệp áp dụng, mà còn nhận được sự góp ý từ các thầy cô để nâng cao hiệu quả sử dụng Điều này mang lại niềm vui, hạnh phúc và động lực cho tôi trong việc nghiên cứu và cải tiến sáng kiến, nhằm phát huy tối đa năng lực chuyên môn của mình trong sự nghiệp “trồng người”.
