NỘI DUNG SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM
Cơ sở lý luận của sáng kiến kinh nghiệm
Luật giáo dục của Việt Nam nhấn mạnh mục tiêu phát triển toàn diện con người, bao gồm đạo đức, tri thức, văn hóa, sức khỏe và nghề nghiệp, đồng thời nâng cao dân trí và phát huy tiềm năng sáng tạo Đặc biệt, từ tháng 12/2018, khi Bộ Giáo dục và Đào tạo công bố chương trình giáo dục phổ thông mới với 27 môn học, yêu cầu đổi mới phương pháp dạy học trở nên cấp thiết Các trường THPT đã cử giáo viên tham gia tập huấn để thực hiện đổi mới trong quá trình giảng dạy.
Bộ môn lịch sử đang trải qua những hoạt động đổi mới trong ngành giáo dục, đặc biệt trong bối cảnh hiện nay khi tình trạng học tập môn lịch sử đang gặp nhiều vấn đề Yêu cầu đổi mới trong dạy học lịch sử trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết Đổi mới không có nghĩa là phủ nhận hoàn toàn các phương pháp trước đây, mà là kế thừa, khắc phục những nhược điểm và phát huy những ưu điểm, nhằm giúp môn lịch sử thực hiện đúng vai trò của nó.
Thanh Hóa là vùng đất nổi bật với hệ thống di sản văn hóa phong phú và đa dạng, bao gồm cả di sản văn hóa vật thể và phi vật thể Những di sản này là kết quả của sự sáng tạo và trí tuệ của con người, phản ánh giá trị lịch sử, văn hóa và khoa học mà các thế hệ trước đã gìn giữ và truyền lại cho đến nay.
Di sản văn hóa vật thể bao gồm các loại hình cụ thể là:
+Di tích lịch sử - văn hóa
+ Di vật là hiện vật
Di sản văn hóa phi vật thể gồm:
- Tiếng nói, Ngữ văn dân gian;
- Nghệ thuật trình diễn dân gian;
- Tập quán xã hội và tín ngưỡng;
- Nghề thủ công truyền thống;
Di sản văn hóa đóng vai trò quan trọng trong quá trình dạy học, đặc biệt là trong giảng dạy lịch sử, giúp làm phong phú thêm nội dung bài học và tạo sự kết nối giữa học sinh với các giá trị văn hóa truyền thống.
Di sản văn hóa địa phương là công cụ trực quan quan trọng, kích thích hứng thú học tập và đam mê khám phá kiến thức ở học sinh Khác với các môn khoa học như toán, lý, hóa, môn lịch sử mang tính chất quá khứ và không thể lặp lại, khiến cho quá trình nhận thức của học sinh trở nên khó khăn Do đó, việc sử dụng đồ dùng trực quan, đặc biệt là di sản văn hóa, trong giảng dạy lịch sử là rất cần thiết để giúp học sinh tiếp cận và hiểu bài tốt hơn.
Di sản văn hóa là nguồn sử liệu quan trọng, phản ánh lịch sử và đời sống văn hóa xã hội qua các thời kỳ Bia Vĩnh Lăng giúp học sinh hiểu rõ về vai trò của Lê Lợi và cuộc khởi nghĩa Lam Sơn, chấm dứt 20 năm đô hộ của nhà Minh Văn bia cũng cung cấp thông tin về thành tựu văn học và tài năng của Nguyễn Trãi Qua lễ hội và tác phẩm ngữ văn dân gian, học sinh nhận thức được đời sống vật chất và tinh thần của con người thời kỳ đó, cùng với những đặc trưng văn hóa của từng làng xã Các làng nghề thủ công truyền thống như đúc đồng Trà Đông và đục đá làng Nhồi cho thấy đời sống xã hội và sự tinh tế của nghệ nhân qua các sản phẩm Do đó, tri thức lịch sử được thể hiện rõ trong di sản văn hóa, và cần có biện pháp khai thác hợp lý để phục vụ cho dạy học và phát triển xã hội.
Di sản văn hóa đóng vai trò quan trọng trong việc dạy học lịch sử, tạo ra môi trường giáo dục truyền thống cho học sinh Điều này giúp học sinh hình thành ý thức bảo vệ và phát huy giá trị của các di sản văn hóa, từ đó nâng cao nhận thức về tầm quan trọng của di sản trong xã hội.
Di sản văn hóa đóng vai trò quan trọng trong giáo dục, đặc biệt là trong dạy học lịch sử, giúp học sinh phát triển toàn diện Việc tích hợp di sản văn hóa vào chương trình học không chỉ nâng cao nhận thức về giá trị lịch sử mà còn khuyến khích sự sáng tạo và tư duy phản biện của học sinh.
Thực trạng vấn đề trước khi áp dụng sáng kiến kinh nghiệm
Giáo viên được trang bị kiến thức và kỹ năng nghiệp vụ vững chắc, cùng với môi trường sư phạm và cơ sở vật chất được đầu tư chú trọng Đổi mới phương pháp dạy học đang được quan tâm và đã đạt được một số kết quả tích cực ban đầu.
Nhiều học sinh hiện nay thể hiện sự không thích và thiếu hứng thú với môn lịch sử, điều này được chứng minh qua kết quả kỳ thi THPT quốc gia.
2019, 70% số bài thi lịch sử điểm dưới 5, điểm trung bình môn là 4,3, thấp nhất trong 9 môn thi.
+ Khả năng dạy học tại thực địa là khó đối với những di sản ở xa trường học trên 30 km, do điều kiện vật chất chưa đáp ứng được.
Nội dung các Di sản văn hóa tại Thanh Hóa được sử dụng trong dạy học chuyên đề
2.3.1 Nội dung, mục tiêu chuyên đề “Bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa ở Việt Nam
Chuyên đề “Bảo bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa ở Việt Nam”
Chuyên đề này bao gồm ba nội dung chính: di sản văn hóa, bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa, cùng với một số di sản văn hóa tiêu biểu của dân tộc Việt Nam.
Về mục tiêu, học sinh cần đạt những mục tiêu cơ bản sau khi học xong chuyên đề:
Di sản văn hóa là những giá trị tinh thần và vật chất được truyền lại từ thế hệ này sang thế hệ khác, có ý nghĩa quan trọng trong việc định hình bản sắc văn hóa của một cộng đồng Học sinh cần hiểu rõ khái niệm di sản văn hóa và nhận diện được vai trò của nó trong xã hội Ngoài ra, việc phân loại và xếp hạng di sản văn hóa giúp bảo tồn, phát huy giá trị và tạo điều kiện cho việc nghiên cứu, giáo dục Các loại hình di sản văn hóa có thể được phân loại thành di sản văn hóa vật thể và phi vật thể, mỗi loại đều có những đặc trưng và giá trị riêng Thông qua việc phân tích mục đích và ý nghĩa của phân loại, học sinh có thể tiếp cận và hiểu rõ hơn về cách thức xếp hạng di sản văn hóa.
Trong chuyên đề “Bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa”, học sinh cần hiểu rõ khái niệm bảo tồn di sản văn hóa và mối quan hệ giữa bảo tồn với phát triển bền vững, nhằm tránh việc bảo tồn trở thành gánh nặng cho sự phát triển Bài học cũng yêu cầu phân tích cơ sở khoa học của công tác bảo tồn trong bối cảnh phát triển quốc gia, đồng thời nêu ra các giải pháp như tuyên truyền giáo dục, đầu tư cơ sở vật chất và tăng cường biện pháp bảo vệ di sản Học sinh cần nhận thức rõ vai trò của hệ thống chính trị, doanh nghiệp, cộng đồng và cá nhân trong việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản Cuối cùng, học sinh phải trình bày trách nhiệm của Nhà nước, tổ chức xã hội, nhà trường, cộng đồng và công dân thông qua ví dụ cụ thể, cùng với ý thức trách nhiệm và sự sẵn sàng tham gia bảo tồn di sản văn hóa tại địa phương và đất nước.
Học sinh cần giới thiệu về các di sản văn hóa tiêu biểu của Việt Nam, bao gồm di sản văn hóa vật thể, phi vật thể, di sản thiên nhiên và di sản phức hợp Qua đó, các em sẽ xác định vị trí phân bố của các di sản này trên bản đồ và giới thiệu những đặc điểm cơ bản của một trong số các di sản văn hóa tiêu biểu đó.
Việc sử dụng di sản văn hóa tiêu biểu tại địa phương Thanh Hóa trong dạy học chuyên đề “Bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa” là hoàn toàn phù hợp, giúp học sinh tích cực tham gia vào các hoạt động học tập trải nghiệm Học sinh không chỉ khám phá và khai thác các di sản liên quan đến bài học mà còn nâng cao hiểu biết về di sản và nội dung học tập Qua đó, các em sẽ trân trọng và gìn giữ các giá trị di sản, đồng thời rèn luyện kỹ năng và hình thành năng lực cá nhân.
2.3.2 Những yêu cầu khi lựa chọn nội dung di sản
Di sản văn hóa tại Thanh Hóa gắn liền với sự phát triển của quốc gia và dân tộc, chịu ảnh hưởng từ các yếu tố kinh tế, văn hóa và xã hội trong bối cảnh lịch sử Do đó, việc khai thác và sử dụng tài liệu về di sản văn hóa trong dạy học lịch sử tại các trường phổ thông cần tuân thủ những yêu cầu nhất định để đảm bảo hiệu quả giáo dục.
Đảm bảo tính Đảng và tính khoa học trong dạy học lịch sử là yêu cầu nền tảng, phản ánh quan điểm và lập trường của người giáo viên khi sử dụng di sản văn hóa Giáo viên cần đứng trên lập trường chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và đường lối của Đảng để lựa chọn tài liệu và hình ảnh phù hợp Tính khoa học trong việc khai thác di sản văn hóa là điều tối quan trọng, bởi nó phải dựa trên nghiên cứu cụ thể để đạt được chân lý khách quan Các di sản văn hóa được sử dụng trong dạy học cần phải là những di sản đã được nhà nước công nhận hoặc có tính tiêu biểu tại địa phương, phục vụ tốt cho mục tiêu giáo dục.
Đảm bảo tính sư phạm là yêu cầu thiết yếu trong quá trình dạy học, phản ánh cả hoạt động giảng dạy của giáo viên và quá trình học tập của học sinh Việc lựa chọn di sản sử dụng trong giảng dạy cần phải phù hợp với mục tiêu của bộ môn để nâng cao hiệu quả giáo dục.
Nội dung di sản văn hóa trong dạy học chuyên đề cần bám sát mục tiêu và yêu cầu cụ thể, đồng thời phù hợp với trình độ nhận thức của học sinh Mỗi di sản mang giá trị lịch sử, văn hóa và khoa học khác nhau, do đó giáo viên phải lựa chọn loại hình di sản và nội dung giảng dạy phù hợp Việc kết hợp với các phương pháp dạy học tích cực như sử dụng đồ dùng trực quan, dạy học nêu vấn đề và dạy học theo nhóm sẽ giúp phát huy hiệu quả tối đa giá trị của các di sản văn hóa tiêu biểu tại địa phương.
* Đảm bảo tính tiêu biểu và phù hợp
Việc lựa chọn di sản văn hóa trong dạy học chuyên đề cần tập trung vào các tài liệu tiêu biểu, điển hình của địa phương, được sắp xếp hợp lý theo tiến trình, thời gian và trình độ nhận thức của học sinh Các di sản văn hóa này không chỉ có giá trị lớn trong lịch sử dân tộc mà còn cần được bảo tồn và trùng tu, nhằm tạo nguồn tư liệu quý giá cho hiện tại và định hướng cho tương lai.
2.3.3 Khái quát các loại hình di sản văn hoá tại Thanh Hóa
* Di sản văn hóa vật thể:
Di sản văn hóa vật thể chủ yếu được tồn tại dưới dạng di tích lịch sử
Tỉnh Thanh Hóa nổi bật với các nhóm di tích khảo cổ học, di tích lịch sử kiến trúc nghệ thuật và các di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia Đặc biệt, cần chú ý đến các di tích lịch sử, di tích khảo cổ học, di tích kiến trúc - mỹ thuật cùng với các loại di vật và cổ vật quý giá Việc lựa chọn các di tích lịch sử - văn hóa tại Thanh Hóa cần được thực hiện một cách tỉ mỉ để bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa của vùng đất này.
- Di tích khảo cổ học:
Các di tích khảo cổ là những bằng chứng quý giá về lịch sử, được khai quật từ lòng đất, hang động và đại dương, thường phản ánh các thời kỳ lịch sử xa xưa Tuy nhiên, do tác động của thời gian và điều kiện thời tiết, nhiều di tích này đang bị phá huỷ nghiêm trọng Tại Thanh Hoá, có nhiều di tích khảo cổ quan trọng, điển hình như núi Đọ ở huyện Thiệu Hoá và thành phố Thanh Hoá, cùng với các di tích hậu kỳ đá cũ như Mái Đá Điều ở Bá Thước và hang Con Moong, cho thấy dấu vết hoạt động của con người từ thời kỳ tối cổ.
Thạch Thành nổi bật với nhiều di tích lịch sử quan trọng từ thời đại đồ đá mới như Đa Bút ở Vĩnh Lộc, Cồn Cổ Ngựa tại Hà Trung và Gò Trũng ở Hậu Lộc Ngoài ra, khu vực còn có các di tích từ thời kỳ tiền Đông Sơn như Cồn Chân Tiên ở Thiệu Hoá, Hoa Lộc tại Hậu Lộc và Quỳ Chữ ở Hoằng Hoá Đặc biệt, các di tích văn hóa Đông Sơn cũng góp phần làm phong phú thêm di sản văn hóa của vùng đất này.
- Nhóm di tích lịch sử và kiến trúc nghệ thuật
Thanh Hoá nổi bật với nhiều di tích kiến trúc - mỹ thuật phong phú, phản ánh lịch sử và văn hóa qua các công trình như thành quách, đền đài, đình làng và bia mộ Những di tích này không chỉ mang giá trị lịch sử mà còn thể hiện nghệ thuật kiến trúc đặc sắc Tiêu biểu là đền thờ nữ tướng Lê Thị Hoa tại Nga Sơn, ghi dấu cuộc khởi nghĩa Hai Bà Trưng; Thành Bình Kiều ở Triệu Sơn, nơi đóng quân của sứ quân thời Đinh Bộ Lĩnh; và khu di tích Lam Kinh, nơi diễn ra cuộc khởi nghĩa Lam Sơn do Lê Lợi lãnh đạo Ngoài ra, Thành Nhà Hồ và chùa Giáng (Vĩnh Lộc) phản ánh nghệ thuật kiến trúc thế kỷ XIV-XV cùng với cuộc chuyển giao quyền lực giữa nhà Trần và nhà Hồ Đền Bà Triệu ghi nhớ cuộc khởi nghĩa chống quân Ngô xâm lược, trong khi Phủ Trịnh (Vĩnh Lộc) là nơi thờ các vị chúa Trịnh Gia Miêu - lăng miếu Triệu Tường (Hà Trung) và các công trình như chùa Sùng Nghiêm (Hoa Lộc), Bảng Môn Đình (Hoàng Hoá) thể hiện những thành tựu văn hóa dân tộc giai đoạn X-XV.
- Nhóm di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia
Nhóm di sản này đã được các nhà khảo cổ phát hiện với một số lượng lớn văn bia Thanh Hóa Nghiên cứu cho thấy các văn bia này có niên đại từ thời kỳ lịch sử quan trọng.
Hiệu quả của sáng kiến kinh nghiệm đối với hoạt động giáo dục, với bản thân, đồng nghiệp và nhà trường
Thanh Hóa nổi bật với hệ thống di sản văn hóa phong phú, bao gồm di sản vật thể và phi vật thể, trong đó có Thành Nhà Hồ, các di tích quốc gia đặc biệt như Khu di tích Lam Kinh, Hang Con Moong, đền Bà Triệu và đền thờ Lê Hoàn Việc tích hợp di sản văn hóa vào dạy học chuyên đề giáo dục di sản không chỉ hợp lý mà còn có cơ sở khoa học và thực tiễn vững chắc, góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn lịch sử Để đánh giá chất lượng thực tế, học sinh lớp 10 A4 (sĩ số 45) đã thực hiện bài kiểm tra viết sau khi dạy bằng giáo án thông thường.
Từ 8 - 10 điểm Từ 5 - 7,5 điểm Từ 3,5 - 4,5 điểm Từ 0 - 3,0 điểm
1 HS chiếm 2,2% 30 HS chiếm 66,6% 10 HS chiếm 22,2% 4 HS chiếm 8,9% Khi dạy học sử dụng di sản văn hóa, kết quả làm bài có sự thay đổi rõ rệt:
Từ 8 - 10 điểm Từ 5 - 7,5 điểm Từ 3,5 - 4,5 điểm Từ 0 - 3,0 điểm
10 HS chiếm 22,2% 34 HS chiếm75,6% 1 HS chiếm 2,2% 0 HS chiếm 0%
