TUỔI
Khái niệm, đặc điểm, ý nghĩa về thủ tục xét xử sơ thẩm vụ án hình sự đối với bị cáo là người dưới 18 tuổi
1.1.1 Khái niệm thủ tục xét xử sơ thẩm vụ án hình sự đối với người dưới 18 tuổi
Con người luôn là trung tâm của các hoạt động xã hội, vì vậy quyền con người là vấn đề được các nhà nước quan tâm, đặc biệt trong chế độ xã hội chủ nghĩa Tại Việt Nam, con người được xem là mục tiêu và động lực cho sự phát triển đất nước, với người dưới 18 tuổi là nền tảng cho sự phát triển kinh tế và xã hội Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (bổ sung năm 2011) nhấn mạnh tầm quan trọng của việc cải thiện điều kiện sống, lao động và học tập của thanh niên, thiếu niên, cùng với việc giáo dục và bảo vệ trẻ em Do đó, Nhà nước cam kết tạo mọi điều kiện thuận lợi cho sự phát triển toàn diện của người dưới 18 tuổi, bao gồm việc bảo vệ quyền con người của họ khỏi các hành vi xâm phạm.
Theo Điều 37 Hiến pháp năm 2013 của Việt Nam, trẻ em được bảo vệ, chăm sóc và giáo dục bởi Nhà nước, gia đình và xã hội, đồng thời có quyền tham gia vào các vấn đề liên quan đến trẻ em Để cụ thể hóa nội dung này, Điều 5 của Luật trẻ em đã quy định rõ hơn về quyền và trách nhiệm của các bên trong việc bảo vệ và phát triển trẻ em.
Năm 2016, Việt Nam khẳng định không phân biệt đối xử với trẻ em và cam kết đảm bảo lợi ích tốt nhất của trẻ em trong các quyết định liên quan Nhà nước đặc biệt chú trọng đến quyền con người của trẻ em dưới 18 tuổi, coi họ là nhóm dễ tổn thương trong quan hệ pháp luật hình sự Do đó, các chính sách của Việt Nam tập trung vào việc bảo vệ quyền cơ bản của trẻ em trong hoạt động tố tụng, bao gồm cả trường hợp khi họ tham gia tố tụng hoặc là chủ thể phạm tội Chính sách hình sự nhân văn đối với trẻ em được quy định rõ ràng trong các văn bản pháp lý chuyên ngành, bao gồm Bộ luật.
Tố tụng hình sự là bộ luật quan trọng nhằm bảo vệ quyền lợi của người dưới 18 tuổi, yêu cầu các cơ quan thực thi công vụ tôn trọng và đảm bảo quyền của họ được thực hiện một cách minh bạch Luật này không chỉ bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của trẻ em trước các hành vi xâm hại mà còn đảm bảo tính khách quan trong hoạt động tố tụng, xử lý tội phạm công bằng Đồng thời, nó cũng tăng cường công tác phòng ngừa và giáo dục tội phạm, đặc biệt là đối với những người dưới 18 tuổi, giúp họ có cơ hội cải tạo và sửa chữa sai lầm.
Currently, there are various interpretations of individuals under 18 years of age The United Nations Convention on the Rights of the Child (CRC) defines "children" as anyone under this age, emphasizing the importance of recognizing and protecting their rights.
Theo quy định pháp luật, tuổi trưởng thành là 18, trừ khi có quy định khác Tại Việt Nam, Luật Bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em năm 1992 (sửa đổi 2004) xác định trẻ em là người dưới 16 tuổi Cả Bộ luật Dân sự và Luật Hôn nhân và gia đình đều coi người chưa đủ 18 tuổi là chưa thành niên.
Theo pháp luật hình sự, Bộ luật Hình sự trước khi ban hành BLHS năm
2015 quy định người chưa thành niên phạm tội là người trong độ tuổi từ đủ 14 đến dưới 18 tuổi Cụ thể, theo hướng dẫn tại Thông tư liên tịch số
Theo Thông tư liên tịch 01/2011/TTLT-VKSNDTC-TANDTC-BTP-BLĐTBXH ngày 12/7/2011, người chưa thành niên được định nghĩa là những cá nhân chưa phát triển đầy đủ về thể chất và tâm thần Đặc biệt, người dưới 18 tuổi là đối tượng dễ bị tổn thương, nhất là khi tham gia tố tụng hình sự Do đó, cần bảo vệ họ theo đúng lứa tuổi, mức độ trưởng thành và nhu cầu cá nhân trong các quan hệ tố tụng hình sự.
2015 (tại Chương XII) và BLTTHS năm 2015 (tại Chương XXVIII) quy định các đường lối, thủ tục xử lý đặc biệt đối với chủ thể là người dưới 18 tuổi
Khái niệm trẻ em và người chưa thành niên tham gia vào hoạt động tố tụng pháp luật Việt Nam hiện nay hoàn toàn phù hợp, với độ tuổi xác định là dưới 18 tuổi Quy định này cũng tương thích với các tiêu chuẩn quốc tế về quyền tư pháp dành cho trẻ em.
Thủ tục xét xử sơ thẩm vụ án hình sự đối với người dưới 18 tuổi là một giai đoạn tố tụng hình sự bắt buộc, nhằm đảm bảo quyền lợi và sự công bằng cho đối tượng này Việc xét xử cần tuân thủ các quy định pháp luật đặc biệt, nhằm bảo vệ lợi ích tốt nhất cho trẻ em trong quá trình tố tụng.
Người dưới 18 tuổi phạm tội thuộc nhóm đối tượng dễ bị tổn thương và cần được bảo vệ đặc biệt, theo quy định của luật quốc tế và pháp luật các quốc gia Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 đã kế thừa những tiến bộ từ các bộ luật trước, phù hợp với luật pháp quốc tế, và xây dựng thủ tục tố tụng riêng cho người dưới 18 tuổi phạm tội tại Chương XXVIII Thủ tục này đảm bảo tuân thủ Khoản 3 Điều 40 của Công ước quốc tế về Quyền trẻ em năm 1989 cùng với các công ước khác về quyền con người mà Việt Nam tham gia.
Theo Từ điển Tiếng Việt, "thủ tục" là những việc cụ thể phải thực hiện theo một trật tự quy định để tiến hành công việc có tính chất hình thức "Xét xử" là hoạt động đặc trưng của các Tòa án, nhằm đánh giá bản chất pháp lý của vụ việc để đưa ra phán quyết chính xác, khách quan và toàn diện Hoạt động này cần được xem xét kỹ lưỡng từ nhiều góc độ khác nhau, vì vậy Bộ luật Tố tụng hình sự quy định các thủ tục xét xử đa dạng như sơ thẩm, phúc thẩm, giám đốc thẩm và tái thẩm.
Sơ thẩm, theo Từ điển luật học, là lần đầu tiên một vụ án được đưa ra xét xử tại tòa án có thẩm quyền Xét xử sơ thẩm là hoạt động phán quyết đầu tiên của cơ quan xét xử, được quy định tại Khoản 1 Điều 27 BLTTHS năm 2015 Tại Việt Nam, chế độ xét xử sơ thẩm và phúc thẩm được đảm bảo, nếu bản án sơ thẩm bị kháng cáo hoặc kháng nghị, sẽ tiến hành thủ tục phúc thẩm Ngược lại, nếu bản án sơ thẩm không bị kháng cáo trong thời gian quy định, nó sẽ có hiệu lực pháp luật.
Xét xử sơ thẩm là quá trình đầu tiên do Toà án có thẩm quyền thực hiện để xem xét và phán quyết vụ án cụ thể Trong tố tụng hình sự, đây là giai đoạn chuẩn bị và công khai xử lý vụ án tại phiên tòa Tại phiên tòa, các chứng cứ từ Cơ quan điều tra, cáo buộc của Viện kiểm sát, cùng với ý kiến của người bị buộc tội, nhân chứng, và người bào chữa được trình bày, giúp Hội đồng xét xử theo dõi, đánh giá và đưa ra phán quyết khách quan.
Xét xử sơ thẩm vụ án hình sự thường được coi là cấp xét xử thấp nhất, nhưng quan điểm này có thể làm giảm giá trị pháp lý của quá trình này Mặc dù sơ thẩm là giai đoạn xét xử đầu tiên, nếu bản án hoặc quyết định của Tòa án không bị kháng cáo hay kháng nghị, thì nó sẽ có hiệu lực pháp luật và phải được thi hành Điều này cũng áp dụng cho các bản án và quyết định ở các cấp xét xử khác, không chỉ riêng ở sơ thẩm Do đó, xét xử sơ thẩm không chỉ đơn thuần là lần xét xử đầu tiên của Tòa án mà còn mang tính chất quan trọng trong việc thực thi pháp luật.
Tòa án là cơ quan duy nhất có quyền xét xử tại Việt Nam, với các cấp xét xử bao gồm cấp huyện và cấp tỉnh Quá trình xét xử lần đầu diễn ra ở cấp sơ thẩm, nhưng nếu có kháng cáo hoặc kháng nghị, vụ án có thể được xem xét lại ở cấp phúc thẩm Trong trường hợp có sai sót về định tội hoặc áp dụng hình phạt, bản án có thể bị hủy và yêu cầu xét xử lại ở cấp sơ thẩm Do đó, xét xử sơ thẩm đóng vai trò quan trọng trong việc xem xét vụ án hình sự, với kết quả là bản án quyết định về tội danh và hình phạt hoặc biện pháp tư pháp áp dụng.
Nguyên tắc tiến hành tố tụng khi xét xử sơ thẩm đối với người dưới 18 tuổi
Nguyên tắc là những yếu tố cốt lõi cần tuân thủ trong quá trình thực hiện công việc cụ thể Nguyên tắc THTT yêu cầu người và cơ quan THTT phải tôn trọng và tuân thủ nghiêm ngặt Điều 414 Bộ luật TTHS năm 2015 quy định rõ ràng về việc giải quyết vụ án hình sự liên quan đến người dưới 18 tuổi, bao gồm cả người bị buộc tội.
18 tuổi, phải tuân theo đầy đủ các nguyên tắc sau đây:
Đảm bảo thủ tục tố tụng thân thiện là rất quan trọng, nhằm phù hợp với lứa tuổi, tâm lý, mức độ trưởng thành và trình độ nhận thức của người dưới 18 tuổi.
Đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp cho người dưới 18 tuổi trong quá trình tố tụng là vô cùng quan trọng Cần phải chú trọng đến việc bảo vệ lợi ích tốt nhất cho trẻ em, nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho sự tham gia của họ trong các thủ tục pháp lý.
- Bảo đảm giữ bí mật cá nhân, bí mật riêng tư của người dưới 18 tuổi
- Bảo đảm quyền tham gia tố tụng của người đại diện của người dưới
Ở tuổi 18, việc đảm bảo sự tham gia của Đoàn thanh niên, Nhà trường và những người có kinh nghiệm về tâm lý của người dưới 18 tuổi trong học tập và công tác là rất quan trọng.
Tôn trọng và bảo đảm quyền trình bày ý kiến cho người dưới 18 tuổi là rất quan trọng Quyền này giúp họ chủ động bảo vệ quyền lợi và lợi ích hợp pháp của mình một cách tích cực.
- Bảo đảm quyền bào chữa và quyền được trợ giúp pháp lý của người dưới 18 tuổi
- Bảo đảm các nguyên tắc xử lý của BLHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội, phù hợp với chính sách hình sự của Nhà nước Việt Nam
- Bảo đảm giải quyết kịp thời, chính xác các vụ án liên quan đến người dưới 18 tuổi
Các nguyên tắc trong tố tụng hình sự đã xác định vị trí đặc biệt cho người dưới 18 tuổi, yêu cầu các hoạt động xét xử phải chú ý đến các yếu tố ảnh hưởng đến họ Những nguyên tắc này dựa trên đặc điểm tâm sinh lý của thanh thiếu niên Tuy nhiên, cần nhìn nhận rằng hành vi nguy hiểm do người dưới 18 tuổi thực hiện cũng có phần trách nhiệm từ gia đình, nhà trường và xã hội Do đó, việc xem xét các yếu tố tác động đến tội phạm của người dưới 18 tuổi cần tính đến lỗi từ các chủ thể liên quan đến việc nuôi dưỡng và giáo dục họ.
Sự cấp tiến trong quy định pháp luật hình sự Việt Nam thể hiện ở việc nhận thức rằng tội phạm đi ngược lại lợi ích xã hội và ảnh hưởng tiêu cực đến điều kiện tồn tại của xã hội Nhà nước cần áp dụng các biện pháp ngăn chặn một cách linh hoạt đối với người dưới 18 tuổi, bởi vì những sự kiện pháp lý bất lợi có thể tác động lớn đến sự hình thành nhân cách và phát triển của họ Do đó, các biện pháp cưỡng chế cần được thực hiện một cách mềm dẻo, đảm bảo tuân thủ các nguyên tắc mà Bộ luật Tố tụng hình sự quy định Ngay cả trong trường hợp áp dụng quy phạm pháp luật tùy nghi, các nguyên tắc này vẫn giữ vai trò quan trọng để đảm bảo sự "tùy nghi" nằm trong giới hạn cho phép Mục tiêu cuối cùng của các hoạt động tố tụng hình sự đối với người dưới 18 tuổi là giáo dục và cải tạo họ, không chỉ đơn thuần là áp dụng hình phạt Cần tạo ra môi trường và cơ hội để họ nhận thức được hành vi nguy hiểm cho xã hội, từ đó tự cải tạo và phát triển lành mạnh, trở thành người có ích cho xã hội.
Bảo đảm thủ tục tố tụng "thân thiện" phù hợp với tâm lý và khả năng nhận thức của người dưới 18 tuổi là nguyên tắc quan trọng mà CQTHTT cần tuân thủ Nguyên tắc này không chỉ mang tính bao trùm mà còn ảnh hưởng rõ rệt đến các nguyên tắc khác, đồng thời cụ thể hóa quy định tại Điều 40 Công ước quốc tế về quyền trẻ em của Liên Hợp Quốc Chính sách xử lý đối với người dưới 18 tuổi phạm tội cần dựa vào độ tuổi, vì độ tuổi khác nhau thể hiện các biểu hiện tư duy và sinh lý khác nhau Mặc dù có những trường hợp đặc biệt về nhận thức, nhưng nhìn chung, yêu cầu pháp luật về hành vi của mỗi người cũng khác nhau theo độ tuổi, lý do đó mà pháp luật hình sự phân biệt đối với người từ đủ 13 tuổi đến dưới 18 tuổi.
Khi xem xét vụ án hình sự liên quan đến người dưới 18 tuổi, không chỉ dựa vào độ tuổi mà còn cần đánh giá khả năng nhận thức và ý thức chủ quan của họ về hành vi gây nguy hiểm cho xã hội Các yếu tố như nguyên nhân và điều kiện dẫn đến hành vi phạm tội cũng rất quan trọng Nhận thức không có phân cấp bậc và mỗi cá nhân có thể có cách nhìn khác nhau về sự vật, hiện tượng Tuy nhiên, trong bối cảnh pháp lý, luật hình sự yêu cầu áp dụng những quy tắc chuẩn mực cơ bản Do đó, việc đánh giá ý thức và nhận thức của người dưới 18 tuổi phải dựa vào hành vi biểu hiện bên ngoài của họ trong thế giới khách quan.
Người dưới 18 tuổi vẫn đang trong quá trình phát triển về tâm sinh lý và nhận thức, dẫn đến khả năng phạm tội thường xuất phát từ môi trường sống của họ Việc áp dụng pháp luật hình sự đối với nhóm tuổi này không chỉ nhằm xử lý hành vi phạm tội mà còn nhằm điều chỉnh hành vi của họ để không xung đột với xã hội, đồng thời giải quyết mối quan hệ giữa cá nhân với gia đình và cộng đồng.
Khi người dưới 18 tuổi bị buộc tội, việc xét xử chỉ nên là biện pháp cuối cùng, vì pháp luật ưu tiên áp dụng các biện pháp khác như hòa giải dân sự và xử phạt hành chính Trong quá trình xét xử, cơ quan chức năng cần tạo ra môi trường gần gũi, thân thiện để giúp người bị buộc tội nhận thức rõ hành vi sai trái của mình và từ đó điều chỉnh hành vi cho phù hợp.
Bảo đảm quyền tham gia tố tụng của người đại diện cho người dưới 18 tuổi là một nguyên tắc quan trọng trong tố tụng hình sự Do đặc điểm tâm lý và sự phát triển của trẻ em, họ thường rơi vào tình thế bất lợi khi tham gia tố tụng Việc có sự tham gia của người đại diện, gia đình, nhà trường, và những người am hiểu về trẻ em sẽ tạo điều kiện thuận lợi, giúp trẻ em yên tâm và tự tin hơn khi đối mặt với các tình huống pháp lý hình sự.
Người dưới 18 tuổi là đối tượng cần được bảo vệ đặc biệt, vì họ còn nhiều hạn chế về tinh thần và thể chất Khi phải đối mặt với các tình huống tố tụng, tâm lý của họ thường lo lắng và bối rối, dẫn đến việc giảm khả năng tự bảo vệ quyền lợi Do đó, việc đảm bảo có sự hiện diện của người đại diện cho người dưới 18 tuổi trong quá trình tố tụng hình sự, đặc biệt là trong giai đoạn xét xử sơ thẩm, là yêu cầu cần thiết mà các cơ quan tố tụng phải thực hiện đầy đủ và chính xác.
Nguyên tắc bảo đảm giữ bí mật cá nhân của người dưới 18 tuổi là một yếu tố quan trọng trong việc bảo vệ quyền lợi của trẻ em, đặc biệt là những người bị buộc tội Điều 25 của Bộ luật Tố tụng hình sự đã quy định rõ ràng về việc này, nhằm đảm bảo sự an toàn và quyền riêng tư cho các đối tượng dưới 18 tuổi trong quá trình tố tụng.
Năm 2015, quy định về việc xét xử công khai trong phiên tòa hình sự được ban hành, nhưng cũng cho phép xét xử kín trong một số trường hợp nhằm bảo vệ bí mật Nhà nước, thuần phong mỹ tục, đời tư cá nhân và đặc biệt là bảo vệ quyền lợi của người dưới 18 tuổi Điều này thể hiện sự tiến bộ của Bộ luật Tố tụng hình sự Việt Nam trong việc ghi nhận quyền riêng tư của đối tượng nhạy cảm này Tuy nhiên, việc chỉ quy định quyền này ở giai đoạn xét xử là chưa đủ, vì quyền của người dưới 18 tuổi rất dễ bị xâm hại ngay từ giai đoạn điều tra Điều 177 của Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 chỉ quy định về việc giữ bí mật điều tra mà chưa có quy định cụ thể về việc bảo vệ đời tư của người dưới 18 tuổi, cho thấy cần có sự cải thiện trong việc bảo vệ sự riêng tư của họ.
Lịch sử hình thành và phát triển các quy định của pháp luật về thủ tục xét xử đối với bị cáo là người dưới 18 tuổi đến trước khi ban hành bộ luật tố tụng hình sự năm 2015
bộ luật tố tụng hình sự năm 2015
1.1.1 Giai đoạn từ trước khi có Bộ luật tố tụng hình sự năm 1988
Trước khi Bộ luật tố tụng hình sự năm 1988 ra đời, Nhà nước ta đã có nhiều quy định liên quan đến người dưới 18 tuổi phạm tội, nổi bật là Sắc lệnh số 97-SL ngày 22/5/1950, trong đó xác định người vị thành niên là người chưa đủ 18 tuổi Điều 7 của Sắc lệnh quy định rõ ràng về quyền tự lập của họ khi đến tuổi thành niên Trước tình hình tệ nạn xã hội gia tăng, Quyết định số 217-TTg ngày 18/12/1967 của Thủ tướng Chính phủ đã nhấn mạnh vai trò của thiếu niên như nguồn lực của đất nước và yêu cầu giáo dục hướng nghiệp cho những thiếu niên hư.
Ngày 18/12/1967, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành quy định rõ ràng về việc xét xử người dưới 18 tuổi phạm tội, chỉ truy cứu trách nhiệm hình sự khi thật sự cần thiết Đặc biệt, trẻ em dưới 14 tuổi không bị đưa ra xét xử, thể hiện tư duy cấp tiến và tinh thần nhân văn của Nhà nước đối với trẻ em - những mầm non của đất nước Đối với người từ 14 đến dưới 18 tuổi, quy định cũng nhấn mạnh sự xem xét về độ tuổi còn trẻ của họ.
14 tuổi đến 16 tuổi chỉ tiến hành xét xử khi nhóm người này phạm tội mang tính chất nghiêm trọng (Mục 5, tiết 2, chương II)
Hướng dẫn số 329-HS2 ngày 11/2/1967 của Tòa án nhân dân tối cao quy định chi tiết về việc áp dụng biện pháp tư pháp thay thế cho hình phạt đối với người chưa thành niên phạm tội, tạo cơ sở pháp lý quan trọng nhằm giáo dục và hướng thiện cho họ Trong quá trình xét xử, cần xem xét trình độ và nhận thức hạn chế của người dưới 18 tuổi để đưa ra mức án phù hợp Cụ thể, việc áp dụng pháp luật cần cân nhắc đến sự non trẻ trong nhận thức của họ, nhận thức rằng họ chưa hiểu đầy đủ về tính nguy hiểm của hành vi phạm tội Do đó, hình phạt đối với người chưa thành niên nên được giảm xuống còn một phần hai so với mức án áp dụng cho người đã thành niên.
Trước khi Bộ luật Tố tụng hình sự (BLTTHS) năm 1988 được ban hành, việc áp dụng pháp luật hình sự đối với người dưới 18 tuổi đã được chú trọng, đặc biệt trong xét xử và áp dụng hình phạt Điều này thể hiện bản chất nhân đạo của Nhà nước xã hội chủ nghĩa và tư duy lập pháp tiến bộ của Việt Nam Các quy định, dù đã tồn tại lâu, đã xem xét các yếu tố riêng biệt của người dưới 18 tuổi, nhằm áp dụng các biện pháp hình sự phù hợp khi họ phạm tội Việc xét xử đúng đắn không chỉ góp phần giáo dục, cải tạo người phạm tội mà còn giúp họ nhận ra lỗi lầm và sớm tái hòa nhập với xã hội Đồng thời, việc này còn có tác dụng răn đe và phòng ngừa chung đối với mọi đối tượng trong xã hội.
1.1.2 Giai đoạn từ khi có Bộ luật tố tụng hình sự năm 1988 đến trước khi có Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003
Sau khi đất nước thống nhất, Nhà nước đã có nhiều điều kiện thuận lợi để nâng cao công tác lập pháp, dẫn đến việc ban hành Bộ luật tố tụng hình sự năm 1988 Sự ra đời của Bộ luật này đánh dấu một bước tiến quan trọng trong lập pháp Việt Nam, đặc biệt là trong việc quy định các thủ tục tố tụng dành cho người dưới 18 tuổi phạm tội Bộ luật đã dành 10 Điều (từ Điều 271 đến Điều 280) để quy định các thủ tục điều tra, truy tố và xét xử đối với người chưa thành niên Đặc biệt, Điều 277 của BLTTHS năm 1988 quy định chi tiết về thủ tục xét xử dành cho người chưa thành niên.
Hội đồng xét xử phải bao gồm ít nhất một hội thẩm nhân dân là giáo viên hoặc cán bộ Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh Trong trường hợp cần thiết, Tòa án có quyền quyết định tiến hành xét xử kín.
2 Khi xét xử, nếu thấy không cần thiết phải quyết định hình phạt đối với bị cáo thì Toà án áp dụng một trong những biện pháp tư pháp quy định tại Điều 60 Bộ luật hình sự.”
BLTTHS năm 1988 đã nâng cao các quy định pháp luật trước đó, với mục tiêu chủ yếu là giáo dục và giúp đỡ người chưa thành niên phạm tội sửa chữa sai lầm, hướng thiện và tái hòa nhập cộng đồng Tuy nhiên, sự thay đổi liên tục của các yếu tố xã hội đã chỉ ra rằng BLTTHS năm 1988 không còn phù hợp, dẫn đến việc ban hành BLTTHS mới vào năm 2003.
1.1.3 Giai đoạn từ khi có Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 đến trước khi có Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015
Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 đã pháp điển hóa nhiều quy định từ BLTTHS năm 1988, đặc biệt là các điều từ 301 đến 310 trong Chương XXXII, quy định rõ về thủ tục đặc biệt áp dụng cho người chưa thành niên phạm tội Bị cáo dưới 18 tuổi không chỉ tuân thủ các quy định này mà còn phải đảm bảo không trái với các quy định chung của BLTTHS Điều này cho thấy sự quan tâm của Nhà nước đối với quy trình tố tụng và xét xử các vụ án hình sự liên quan đến người chưa thành niên ngày càng được nâng cao Khi xét xử sơ thẩm, Thẩm phán cần chú ý đến các thủ tục đặc biệt dành cho người dưới 18 tuổi, vì vi phạm bất kỳ quy định nào có thể dẫn đến việc Tòa án cấp trên hủy bản án Mặc dù có những quy định rõ ràng, nhưng thực tế vẫn tồn tại một số hạn chế trong quá trình điều tra, truy tố, và xét xử, không hoàn toàn phù hợp với thực tiễn Việc cải cách tư pháp theo Nghị quyết số 49-NQ/TW và Nghị quyết số 08 cần được thực hiện để khắc phục những vấn đề này.
NQ/TW ngày 02/01/2002 của Bộ Chính trị đã chỉ ra những nhiệm vụ trọng tâm trong công tác tư pháp, đặc biệt là việc xem xét và điều chỉnh quy định liên quan đến thủ tục xét xử đối với bị cáo dưới 18 tuổi Kể từ khi thực hiện BLTTHS năm 2003, đã xuất hiện nhiều vướng mắc và hạn chế cần khắc phục Việc bổ sung và thay đổi các quy định chưa phù hợp với thực tiễn sẽ giúp nâng cao hiệu quả trong công tác phòng chống tội phạm và thúc đẩy pháp chế xã hội chủ nghĩa.
Năm 2013, Quốc hội khóa XIII đã thông qua Hiến pháp mới với những thay đổi quan trọng, đặc biệt là việc ghi nhận và tôn trọng quyền con người và quyền công dân, chú trọng đến quyền của người dưới 18 tuổi Theo đó, Tòa án nhân dân thực hiện xét xử công khai, tuy nhiên, trong những trường hợp đặc biệt nhằm bảo vệ người chưa thành niên, Tòa án có thể quyết định xét xử kín theo Điều 103 của Hiến pháp.
Thực tiễn thi hành Bộ luật Tố tụng hình sự (BLTTHS) năm 2003 đã bộc lộ nhiều vướng mắc, yêu cầu sửa đổi để phù hợp với sự vận động của xã hội, dẫn đến việc Quốc hội khóa XIII thông qua BLTTHS năm 2015 Bộ luật mới quy định trình tự, thủ tục giải quyết vụ án hình sự đối với người dưới 18 tuổi phạm tội tại Chương XXVIII với 18 Điều, từ Điều 413 đến Điều 430 BLTTHS năm 2015 kế thừa những quy định phù hợp từ BLTTHS năm 2003, đồng thời khắc phục những bất cập trong thực tiễn và tiếp thu có chọn lọc kinh nghiệm quốc tế để vận dụng phù hợp với điều kiện cụ thể của Việt Nam.
Trong Chương 1, tác giả đã giải thích rõ ràng khái niệm và đặc điểm của thủ tục xét xử sơ thẩm đối với bị cáo dưới 18 tuổi Bài viết phân tích sâu các nguyên tắc tố tụng hình sự áp dụng cho nhóm đối tượng này, đồng thời làm nổi bật tầm quan trọng và ý nghĩa của việc quy định thủ tục xét xử sơ thẩm trong các vụ án hình sự liên quan đến bị cáo là người chưa đủ tuổi trưởng thành.
Tác giả đã khái quát lịch sử phát triển quy định pháp luật về thủ tục xét xử đối với bị cáo dưới 18 tuổi, chỉ ra những hạn chế và tiến bộ của pháp luật qua các thời kỳ Điều này tạo cơ sở khoa học nhằm đề xuất các giải pháp hiệu quả để nâng cao hiệu quả áp dụng pháp luật trong lĩnh vực này tại Việt Nam hiện nay.
QUY ĐỊNH CỦA BỘ LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ NĂM 2015 VỀ THỦ TỤC XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ ĐỐI VỚI BỊ CÁO LÀ NGƯỜI DƯỚI 18 TUỔI VÀ THỰC TIỄN THI HÀNH TẠI ĐỊA BÀN THỊ XÃ ĐIỆN BÀN, TỈNH QUẢNG NAM
Quy định của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 về thủ tục xét xử sơ thẩm vụ án hình sự đối với bị cáo là người dưới 18 tuổi
xử sơ thẩm vụ án hình sự đối với bị cáo là người dưới 18 tuổi
Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 đã có nhiều thay đổi quan trọng về thủ tục xét xử đối với bị cáo dưới 18 tuổi, kế thừa các quy định của BLTTHS năm 2003 Các quy định mới này phản ánh sự phát triển về thể chất và nhận thức của trẻ em, hướng tới một nền tố tụng hình sự thân thiện hơn và phù hợp với các Công ước quốc tế về quyền trẻ em và quyền con người, đặc biệt là đối với nhóm dễ bị tổn thương này.
Năm 2015 đánh dấu sự ra đời của nhiều thay đổi quan trọng trong lập pháp hình sự, với hai bộ luật mới thể hiện tính cấp tiến và đồng bộ Cụ thể, thuật ngữ “người dưới 18 tuổi” được sử dụng thay cho “người chưa thành niên”, mang lại khái niệm khoa học và chính xác hơn, giúp tránh những hiểu lầm trong việc áp dụng pháp luật.
BLTTHS năm 2015, giống như BLTTHS năm 2003, đã dành một chương riêng để quy định “Thủ tục tố tụng đối với người dưới 18 tuổi” Chương này bao gồm 18 Điều (từ Điều 413 đến Điều 430) và quy định chi tiết các thủ tục xét xử sơ thẩm đối với các vụ án có bị cáo là người dưới 18 tuổi, đảm bảo sự chặt chẽ và cụ thể trong quy trình tố tụng.
Quy định về xác định tuổi của người bị buộc tội và bị hại cần được cụ thể hóa hơn, vì họ là hai bên đối lập trong quan hệ tố tụng hình sự, với lợi ích và quan điểm trái ngược nhau Tuy nhiên, để đảm bảo sự công bằng và bình đẳng trước pháp luật, cả hai bên đều phải được bảo vệ quyền lợi của mình Việc xác định tuổi của họ cần tuân theo nguyên tắc có lợi, đồng thời không gây phương hại đến quyền và lợi ích hợp pháp của bên còn lại.
Theo quy định của BLTTHS năm 2015, việc xác định tuổi được thực hiện rất chi tiết Nếu chỉ biết tháng sinh mà không rõ ngày, thì ngày sinh sẽ được xác định là ngày cuối cùng của tháng đó Trong trường hợp biết quý nhưng không xác định được ngày tháng cụ thể, ngày cuối của tháng cuối trong quý sẽ được dùng làm ngày sinh Tương tự, nếu chỉ biết nửa năm mà không rõ ngày tháng, ngày cuối của tháng cuối trong nửa năm đó sẽ được lấy làm căn cứ xác định ngày sinh Cuối cùng, nếu chỉ biết năm mà không có thông tin về ngày tháng, ngày cuối của tháng cuối trong năm đó sẽ được coi là ngày sinh.
Theo Điều 417 BLTTHS, nếu không xác định được năm sinh để làm căn cứ xác định tuổi, Tòa án phải sử dụng phương pháp khoa học giám định (Khoản 3 Điều 417 BLTTHS) Quy định này giúp Tòa án xác định chính xác tuổi của bị cáo khi không có giấy khai sinh gốc.
Quy định về giám sát đối với người bị buộc tội, đặc biệt là người chưa thành niên, được quy định rõ ràng trong Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 nhằm đảm bảo hiệu quả và tính hợp pháp Người đại diện của người dưới 18 tuổi phạm tội cũng có trách nhiệm trong quá trình này Những hành vi gây cản trở hoạt động tố tụng như bỏ trốn, mua chuộc nhân chứng, hoặc tiêu hủy chứng cứ sẽ bị giám sát chặt chẽ Người giám sát có trách nhiệm thông báo kịp thời và phối hợp với cơ quan chức năng để xử lý các tình huống, nhằm bảo vệ hiệu quả của hoạt động tố tụng (Khoản 2 Điều 418).
BLTTHS năm 2015 đã quy định chặt chẽ việc áp dụng biện pháp ngăn chặn và cưỡng chế đối với người dưới 18 tuổi phạm tội Cụ thể, Điều 419 nêu rõ chỉ áp dụng các biện pháp ngăn chặn, áp giải khi cần thiết, và các biện pháp nghiêm khắc như tạm giữ, tạm giam chỉ được xem xét sau khi đã cân nhắc các biện pháp khác như cấm đi khỏi nơi cư trú hoặc giao cho gia đình giám sát Những quy định này nhằm hạn chế tối đa việc áp dụng các biện pháp nghiêm khắc, đồng thời tạo điều kiện cho người dưới 18 tuổi tham gia vào tố tụng hình sự mà không bị mất đi hoặc hạn chế quá nhiều các quyền cơ bản khác.
Thứ tư, về sự tham gia TTHS của người đại diện cho người dưới 18 tuổi, nhà trường, Đoàn thanh niên, tổ chức, cá nhân liên quan nơi người dưới
Điều 420 BLTTHS năm 2015 đã nâng cao quyền tham gia tố tụng cho người đại diện, nhà trường và tổ chức của người dưới 18 tuổi so với BLTTHS năm 2003 Điều này tạo cơ sở pháp lý cho các cá nhân và tổ chức có mối quan hệ với người dưới 18 tuổi, giúp họ tham gia tích cực vào các hoạt động tố tụng hình sự Sự tham gia này không chỉ nâng cao hiệu quả tố tụng mà còn bảo vệ quyền lợi chính đáng của người dưới 18 tuổi Đặc biệt, sự hỗ trợ từ những người đại diện giúp người dưới 18 tuổi tự tin hơn khi tham gia vào các quan hệ tố tụng, dễ dàng thích ứng với các điều kiện pháp lý và tự chủ hơn trong việc thực hiện quyền và nghĩa vụ của mình.
Quyền bào chữa là yếu tố quan trọng giúp người dưới 18 tuổi bảo vệ quyền lợi của mình, theo Điều 422 BLTTHS năm 2015 Người dưới 18 tuổi có quyền tự bào chữa hoặc nhờ người khác bào chữa khi tham gia tố tụng Người đại diện hợp pháp cũng có thể tự bào chữa hoặc lựa chọn người bào chữa cho họ Đặc biệt, nếu người dưới 18 tuổi không có người bào chữa hoặc người đại diện không chọn được người bào chữa, pháp luật quy định các cơ quan có thẩm quyền phải chỉ định người bào chữa để đảm bảo quyền bào chữa cho họ.
Theo Điều 423 BLTTHS năm 2015, thủ tục xét xử sơ thẩm đối với người dưới 18 tuổi phạm tội được quy định rõ ràng nhằm tạo ra một phiên tòa thân thiện và phù hợp Luật cho phép xét xử kín để bảo vệ quyền lợi của người chưa thành niên, đồng thời yêu cầu sự có mặt của các thành viên quen biết như gia đình và nhà trường để hỗ trợ bị cáo Hội đồng xét xử phải tạo điều kiện cho người dưới 18 tuổi trình bày ý kiến, giúp họ chủ động và tự bảo vệ quyền lợi của mình Đặc biệt, khi áp dụng hình phạt, Hội đồng xét xử cần ưu tiên các biện pháp giáo dục, khuyến khích bị cáo ăn năn hối cải và hướng thiện.
Có như vậy thì việc áp dụng hình phạt mới phát huy hiệu lực, mục đích của hình phạt mới đạt đến được
Bộ luật Hình sự (BLHS) và Bộ luật Tố tụng Hình sự (BLTTHS) năm 2015 đã có những sửa đổi quan trọng nhằm bảo vệ quyền con người và quyền công dân, đặc biệt là đối với nhóm người dễ bị tổn thương như trẻ em dưới 18 tuổi Chính sách của Đảng và Nhà nước tập trung vào việc giáo dục và cải tạo những người dưới 18 tuổi phạm tội, giúp họ nhận ra sai lầm và trở thành công dân có ích Mặc dù các quy định trong hai bộ luật này hướng đến lợi ích tối ưu cho trẻ em, vẫn tồn tại một số hạn chế cần khắc phục, như quy định tại Điều 12 BLHS năm 2015 về trách nhiệm hình sự đối với người từ 14 đến dưới 16 tuổi trong các tội phạm nghiêm trọng, cũng như các vấn đề liên quan đến đại diện của người dưới 18 tuổi, đặc biệt trong trường hợp trẻ mồ côi hoặc khi người đại diện từ chối hợp tác.
Thực tiễn thi hành quy định về thủ tục xét xử sơ thẩm vụ án hình sự đối với bị cáo là người dưới 18 tuổi tại địa bàn thị xã Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam
2.2.1 Tình hình xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự có bị cáo là người dưới 18 tuổi phạm tội trên địa bàn thị xã Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam giai đoạn từ 2014 – 2019 Điện Bàn là địa bàn có tình hình chính trị, an ninh, xã hội hết sức phức tạp Sự phát triển mạnh mẽ về kinh tế, xã hội trong những năm gần đây đã thị xã Điện Bàn Trong đó, tội phạm trên địa bàn có xu hướng gia tăng cả về số lượng cũng như tích chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội là một thách thức vô cùng lớn Đặc biệt, đối tượng phạm tội là người dưới 18 tuổi đang có biểu hiện tăng dần Điều này thể hiện rõ nét qua các số liệu thống kê sau:
Bảng 2.1 Số bị cáo là người dưới 18 tuổi phạm tội tại thị xã Điện Bàn, tỉnh
Quảng Nam giai đoạn 2014-2019
Năm Số bị cáo đã xét xử Số bị cáo là người dưới 18 tuổi Tỷ lệ %
(Nguồn: Báo cáo tổng kết công tác của Tòa án nhân dân thị xã Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam từ năm 2014 đến năm 2019)
Từ bảng số liệu, tỷ lệ bị cáo dưới 18 tuổi trong tổng số bị cáo xét xử tại Điện Bàn giai đoạn 2014-2019 chiếm khoảng 9,3%, cho thấy sự đáng kể Số lượng bị cáo dưới 18 tuổi có sự biến động nhưng xu hướng chủ yếu là tăng qua các năm, đặc biệt rõ rệt trong giai đoạn 2015-2016 và 2018-2019.
Năm 2016 và giai đoạn 2018-2019 đánh dấu thời kỳ chuyển mình mạnh mẽ về kinh tế và xã hội tại Điện Bàn Quá trình công nghiệp hóa tại địa phương được đẩy mạnh, tuy nhiên, các tệ nạn xã hội như cờ bạc và ma túy cũng diễn biến phức tạp, đặt ra nhiều thách thức cho cộng đồng.
Người dưới 18 tuổi đang trong giai đoạn phát triển mạnh mẽ về tâm sinh lý và nhận thức, dẫn đến sự phân hóa trong hành vi Tại thị xã Điện Bàn, các tội phạm do nhóm đối tượng này thực hiện có cấu trúc đa dạng nhưng vẫn có những đặc điểm định hình rõ ràng.
Bảng 2.2 Số liệu thống kê cơ cấu tội phạm do người dưới 18 tuổi thực hiện tại địa bàn thị xã Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam
Năm Trộm cắp tài sản
Cố ý gây thương tích Hiếp dâm
(Nguồn: Báo cáo tổng kết công tác của Tòa án nhân dân thị xã Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam từ năm 2014 đến năm 2019)
Tội phạm do người dưới 18 tuổi tại thị xã Điện Bàn có tính đa dạng, với các loại tội phạm chủ yếu được ghi nhận qua số liệu xét xử của Tòa án nhân dân thị xã Hai loại tội phạm phổ biến nhất là “Cố ý gây thương tích” và “Trộm cắp tài sản”, với số lượng bị cáo lần lượt là 33 và 25 người Ngoài ra, “Cướp tài sản” và “Hiếp dâm” mặc dù có số lượng bị cáo thấp hơn nhưng lại gây ra nhiều bức xúc trong xã hội do tính nguy hại lớn của chúng.
Bảng 2.3 Người dưới 18 tuổi phạm tội tại địa bàn thị xã Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam theo nhóm tuổi
Tổng người dưới 18 tuổi phạm tội
Từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi
Từ đủ 16 tuổi đến dưới
Tổng Tỷ lệ % Tổng Tỷ lệ %
(Nguồn: Tòa án nhân dân thị xã Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam)
Tại thị xã Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam, có sự phân hóa rõ rệt về độ tuổi của người phạm tội dưới 18 tuổi, với phạm vi từ 14 đến dưới 18 tuổi Đặc biệt, nhóm tuổi từ 16 đến dưới 18 tuổi có xu hướng phạm tội cao hơn, chiếm hơn một nửa tổng số người phạm tội dưới 18 tuổi, với 57 trên 89 trường hợp, tương đương 64%.
Từ 14 đến dưới 16 tuổi, tỷ lệ người phạm tội trong tổng số người dưới 18 tuổi chiếm 36%, cho thấy xu hướng phạm tội cao hơn ở độ tuổi từ 16 đến dưới 18 tuổi Ở giai đoạn này, thanh thiếu niên phát triển mạnh mẽ về tâm sinh lý và nhận thức Tuy nhiên, sự va chạm với xã hội gia tăng cùng với mong muốn thể hiện bản thân đã dẫn đến những chuyển biến tâm lý và sinh lý đáng kể trong độ tuổi này.
2.2.2 Kết quả áp dụng thủ tục xét xử sơ thẩm vụ án hình sự có bị cáo là người dưới 18 tuổi phạm tội trên địa bàn thị xã Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam giai đoạn từ 2014 – 2019
Từ năm 2014 đến 2019, tình hình tội phạm tại thị xã Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam có xu hướng tăng, đặc biệt là ở đối tượng dưới 18 tuổi với những hành vi phạm tội phức tạp Dù vậy, các cơ quan chức năng đã nỗ lực trong việc xét xử các vụ án liên quan đến bị cáo dưới 18 tuổi Trong giai đoạn này, thị xã Điện Bàn đã tiếp nhận 83 vụ án với 102 bị cáo dưới 18 tuổi, trong đó 76 vụ án (chiếm 91,6%) đã được đưa ra xét xử, với 89 bị cáo (tương đương 87,3%) được xét xử theo đúng quy định pháp luật.
Bảng 2.4 Số liệu án hình sự do người dưới 18 tuổi thực hiện trên địa bàn thị xã Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam giai đoạn từ 2014-2019
Năm Số vụ án, bị cáo đã thụ lý xét xử Đã xét xử Tỷ lệ (%)
Số vụ Bị cáo Số vụ Bị cáo Số vụ Bị cáo
(Nguồn: Viện kiểm sát nhân dân thị xã Điện Bàn)
Các Thẩm phán TAND thị xã Điện Bàn có nhiều năm kinh nghiệm trong việc xét xử, đặc biệt là các vụ án liên quan đến người dưới 18 tuổi Tất cả các Thẩm phán được phân công đều đã hoàn thành các lớp tập huấn chuyên sâu về kỹ năng xét xử các vụ án hình sự có người dưới 18 tuổi tham gia Nhờ đó, họ có đủ kiến thức và kỹ năng cần thiết để đảm bảo việc xét xử diễn ra một cách khách quan và toàn diện.
TAND thị xã Điện Bàn đã áp dụng các biện pháp ngăn chặn và cưỡng chế một cách cẩn trọng, tuân thủ nghiêm ngặt quy định của BLTTHS, đặc biệt là hạn chế việc tạm giam Từ năm 2014 đến 2019, trong số 120 bị cáo thuộc 83 vụ án, chỉ 15 bị cáo (12%) bị tạm giam do có tính nguy hiểm cao và có dấu hiệu bỏ trốn hoặc cản trở hoạt động TTHS Ngược lại, 105 bị cáo còn lại được áp dụng các biện pháp khác, trong đó 92 bị cáo (87,6%) được giám sát tại gia đình, cho thấy sự ưu tiên của các Thẩm phán đối với việc giám sát người dưới 18 tuổi khi đủ điều kiện theo luật định.
Bên cạnh đó, TAND thị xã Điện Bàn còn đảm bảo 100% người đại diện, thầy giáo, cô giáo, đại diện của nhà trường, Đoàn thanh niên Cộng sản
Việc mời Hồ Chí Minh của người dưới 18 tuổi đến phiên tòa là một yếu tố quan trọng, giúp người dưới 18 tuổi yên tâm tham gia Điều này cũng tạo điều kiện cho Hội đồng xét xử có cái nhìn toàn diện hơn về đời sống vật chất và tinh thần của bị cáo.
Tòa án nhân dân Điện Bàn cam kết xử lý các vụ án liên quan đến người dưới 18 tuổi theo đúng quy định của Bộ luật Hình sự và Bộ luật Tố tụng hình sự, nhằm bảo đảm tối ưu lợi ích cho đối tượng này Quyền cơ bản của họ được thực thi đầy đủ, và trách nhiệm hình sự chỉ được áp dụng khi thật sự cần thiết, nhằm đáp ứng yêu cầu chính trị và phòng, chống tội phạm Quy trình xét xử tuân thủ nghiêm ngặt các thủ tục dành riêng cho người dưới 18 tuổi, với việc áp dụng hình phạt được xem xét kỹ lưỡng dựa trên nhân thân, tâm lý và các yếu tố khác, nhằm giáo dục và khuyến khích ý thức tự giáo dục cho người phạm tội.
Bảng 2.5 Hình phạt được áp dụng đối với người dưới 18 tuổi phạm tội trên địa bàn thị xã Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam giai đoạn 2014-2019
Số bị cáo là người dưới
Miễn TNHS hoặc miễn hình phạt Đưa vào trường giáo dưỡng; giáo dục tại xã, phường
Cải tạo không giam giữ Án treo
(Nguồn: Tòa án nhân dân thị xã Điện Bàn)
Tại thị xã Điện Bàn, biện pháp giáo dưỡng tại trường hoặc tại xã, phường được ưu tiên áp dụng cho 21 bị cáo dưới 18 tuổi, tiếp theo là biện pháp cải tạo không giam giữ cho 16 bị cáo Sự phổ biến của hai biện pháp này phản ánh tính chất hành vi của các bị cáo trẻ tuổi Đặc biệt, có những trường hợp miễn trách nhiệm hình sự và miễn hình phạt, với 4 trường hợp xảy ra trong năm 2019 Tù giam hầu như không được áp dụng cho người dưới 18 tuổi, ngoại trừ một số năm như 2014 và 2016 Ngoài ra, biện pháp án treo ngày càng được sử dụng nhiều hơn qua các năm, tùy thuộc vào tính chất hành vi và đặc điểm nhân thân của người phạm tội, cùng với sự quyết đoán của các cán bộ tư pháp tại Tòa án thị xã Điện Bàn.
Sự tích cực của CQTHTT thị xã Điện Bàn được thể hiện rõ qua việc thực hiện xét xử kín Điều này cho thấy sự chú trọng đến quyền lợi và sự bảo vệ cho những người liên quan, mặc dù họ không phải là bị hại trong vụ án mà chỉ là những người thực hiện hành vi.
“Hiếp dâm” Song xét về lứa tuổi, tâm sinh lý, đề nghị từ chính người dưới
18 tuổi, gia đình của họ và phía bị hại, TAND thị xã Điện Bàn đã xét xử kín
