NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM VỀ THỦ TỤC TỐ TỤNG ĐỐI VỚI BỊ CAN LÀ NGƯỜI DƯỚI 18 TUỔI TRONG GIAI ĐOẠN ĐIỀU TRA VỤ ÁN HÌNH SỰ 9
Những vấn đề lý luận về thủ tục tố tụng đối với bị can là người dưới
18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự
1.1.1 Khái niệm thủ tục tố tụng đối với bị can là người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự
Trong tố tụng hình sự, ngoài các thủ tục thông thường, pháp luật còn quy định những thủ tục đặc biệt như áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh, thủ tục rút gọn, và thủ tục khiếu nại, tố cáo Đặc biệt, thủ tục tố tụng đối với người dưới 18 tuổi là một trong những quy định quan trọng nhằm giải quyết các vụ án hình sự liên quan đến đối tượng này.
Theo Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015, thủ tục tố tụng hình sự đối với người dưới 18 tuổi được quy định tại Chương XXVIII – Phần thứ bảy Điều này đảm bảo rằng các quy định pháp luật hiện hành tại Việt Nam dành riêng cho đối tượng này được thực hiện đúng cách và phù hợp với độ tuổi.
Theo quy định của pháp luật hình sự Việt Nam, người từ đủ 14 tuổi trở lên sẽ chịu trách nhiệm hình sự (Điều 12 BLHS 2015) Khi những người này thực hiện hành vi phạm tội và bị cơ quan có thẩm quyền khởi tố, họ sẽ được gọi là bị can (Khoản 1 Điều 60).
Bị can trong vụ án hình sự là người từ đủ 14 tuổi đến dưới 18 tuổi đã bị khởi tố Giai đoạn điều tra vụ án hình sự là một phần quan trọng của thủ tục tố tụng hình sự, trong đó cơ quan điều tra thực hiện các hoạt động nhằm làm rõ sự thật khách quan Giai đoạn này bắt đầu khi cơ quan có thẩm quyền ra quyết định khởi tố vụ án và kết thúc bằng bản kết luận điều tra, có thể là đề nghị truy tố hoặc đình chỉ điều tra.
Thủ tục tố tụng đối với bị can dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự là một quy trình đặc biệt nhằm đảm bảo quyền lợi hợp pháp của họ Quy trình này áp dụng cho những người bị khởi tố từ 14 đến dưới 18 tuổi, với mục tiêu giải quyết vụ án một cách đúng đắn và khách quan.
1.1.2 Đặc điểm của thủ tục tố tụng đối với bị can là người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự
Thứ nhất, đối tượng áp dụng của thủ tục đặc biệt này là bị can từ đủ 14 tuổi đến dưới 18 tuổi
Theo quy định của pháp luật TTHS, việc xác định tuổi của người tham gia tố tụng dựa vào thời điểm áp dụng thủ tục tố tụng Nếu người tham gia tố tụng dưới 18 tuổi, sẽ áp dụng thủ tục tố tụng khác biệt so với người từ 18 tuổi trở lên Trong trường hợp người thực hiện tội phạm dưới 18 tuổi nhưng khi bị phát hiện đã đủ 18 tuổi, sẽ không áp dụng thủ tục tố tụng đặc biệt mà sử dụng thủ tục thông thường Do đó, thủ tục tố tụng đối với bị can dưới 18 tuổi chỉ áp dụng cho những người từ 14 đến dưới 18 tuổi khi bị khởi tố hình sự.
Thủ tục tố tụng trong giai đoạn điều tra đối với bị can dưới 18 tuổi có những đặc điểm khác biệt so với người từ đủ 18 tuổi trở lên Những khác biệt này phản ánh sự chú ý đặc biệt đến quyền lợi và sự phát triển của trẻ vị thành niên trong quá trình tố tụng.
Thủ tục tố tụng đối với bị can dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự có những quy định riêng biệt, áp dụng cho đối tượng từ 14 đến dưới 18 tuổi Những quy trình này khác biệt rõ rệt so với thủ tục tố tụng dành cho người từ 18 tuổi trở lên, nhằm bảo vệ quyền lợi và đảm bảo sự công bằng cho các bị can vị thành niên.
Người tiến hành tố tụng đối với bị can dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự phải đáp ứng các yêu cầu đặc biệt Cụ thể, họ cần được đào tạo hoặc có kinh nghiệm trong việc điều tra các vụ án liên quan đến trẻ em, đồng thời phải có kiến thức cần thiết về tâm lý học và khoa học giáo dục đối với người dưới 18 tuổi, theo quy định tại Điều 415 của Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015.
Theo quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự (BLTTHS) 2015, đối với bị can dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra, nếu không có người bào chữa hoặc người đại diện hợp pháp không chọn người bào chữa, cơ quan điều tra phải chỉ định người bào chữa Ngoài ra, trong quá trình hỏi cung, bị can dưới 18 tuổi phải có sự hiện diện của người bào chữa hoặc người đại diện hợp pháp của họ.
Khi điều tra các vụ án hình sự có bị can dưới 18 tuổi, cơ quan điều tra cần chứng minh các vấn đề quan trọng như tuổi tác, mức độ phát triển thể chất và tinh thần, cũng như khả năng nhận thức về hành vi phạm tội Ngoài ra, cần xem xét điều kiện sinh sống, giáo dục, sự có mặt của người từ 18 tuổi trở lên có thể xúi giục, và các nguyên nhân, điều kiện, hoàn cảnh dẫn đến hành vi phạm tội theo quy định tại Điều 416 BLTTHS 2015.
Khi áp dụng các biện pháp ngăn chặn và cưỡng chế đối với bị can dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự, chỉ nên thực hiện trong trường hợp thật cần thiết Cơ quan điều tra phải xem xét tuổi của bị can và loại tội phạm để quyết định việc áp dụng các biện pháp này Ngoài ra, trong vòng 24 giờ sau khi áp dụng, cơ quan điều tra có trách nhiệm thông báo cho người đại diện của bị can biết theo quy định tại Điều 419 BLTTHS 2015.
Thủ tục tố tụng đối với bị can dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự có sự liên kết chặt chẽ với thủ tục tố tụng trong giai đoạn điều tra theo quy trình thông thường.
Theo Điều 413 BLTTHS năm 2015, thủ tục tố tụng đối với người dưới 18 tuổi được quy định tại Chương XXVIII của Bộ luật, cùng với các quy định khác không trái với chương này Điều này cho thấy thủ tục tố tụng cho người dưới 18 tuổi, bao gồm cả bị can, không hoàn toàn độc lập mà vẫn liên kết chặt chẽ với các quy định tố tụng thông thường Cơ bản, các thủ tục này dựa trên các quy trình tố tụng thông thường, chỉ có một số điểm khác biệt đặc trưng.
Trong quá trình điều tra các vụ án hình sự liên quan đến người dưới 18 tuổi và người từ 18 tuổi trở lên, cơ quan điều tra cần thực hiện các hoạt động như lấy lời khai, hỏi cung bị can, trưng cầu giám định và thực nghiệm điều tra Các biện pháp ngăn chặn và cưỡng chế như áp giải và tạm giam cũng được áp dụng tương tự Tuy nhiên, việc điều tra các vụ án có bị can là người dưới 18 tuổi không chỉ phải tuân thủ các quy định về thủ tục đặc biệt mà còn cần tuân theo thủ tục tố tụng thông thường, do những đặc điểm chung trong điều tra vụ án hình sự.
1.1.3 Ý nghĩa của thủ tục tố tụng đối với bị can là người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự
Quy định của pháp luật Tố tụng Hình sự Việt Nam về thủ tục tố tụng đối với bị can là người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra VAHS 17
Trong giai đoạn từ sau Cách mạng tháng Tám năm 1945 đến trước khi ban hành Bộ luật Tố tụng hình sự năm 1988, thủ tục tố tụng đối với bị can dưới 18 tuổi chưa được thể hiện đầy đủ và thống nhất do điều kiện đất nước chiến tranh Các quy định chủ yếu nằm trong văn bản dưới luật, tập trung vào tổ chức và thẩm quyền điều tra Tuy nhiên, những thủ tục này đã từng bước hình thành, phản ánh quan điểm nhân đạo của Đảng và Nhà nước nhằm bảo vệ quyền lợi hợp pháp của bị can dưới 18 tuổi trong quá trình tố tụng, tạo tiền đề cho các quy định sau này.
Vào ngày 28/6/1988, Quốc hội khóa VIII đã thông qua Bộ luật Tố tụng hình sự (BLTTHS), có hiệu lực từ 01/1/1989 Bộ luật này quy định rõ ràng trình tự và thủ tục cho các hoạt động khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử và thi hành án hình sự Sự ra đời của BLTTHS năm 1988 đánh dấu một bước ngoặt quan trọng trong sự phát triển của pháp luật tố tụng hình sự tại Việt Nam, mang lại tác động tích cực cho quá trình tố tụng hình sự và hoạt động điều tra.
BLTTHS lần đầu tiên quy định một chương riêng (Chương XXXI) với 10 điều luật (từ Điều 271 đến Điều 280) về thủ tục xử lý các vụ án liên quan đến bị can, bị cáo là người chưa thành niên.
Sau một thời gian thực hiện, một số quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự (BLTTHS) năm 1988 đã bộc lộ hạn chế, đặc biệt là sau sự ra đời của Hiến pháp năm 1992 và Bộ luật Hình sự (BLHS) năm 1999 Từ khi ban hành đến năm 2003, BLTTHS năm 1988 đã trải qua 3 lần sửa đổi vào các ngày 30/6/1990, 22/12/1992 và 09/6/2000 Tuy nhiên, trong các lần sửa đổi này, thủ tục tố tụng đối với bị can là người chưa thành niên vẫn không có nhiều thay đổi so với quy định năm 1988, chỉ được quy định cụ thể hơn về độ tuổi và các trường hợp bắt, tạm giữ, tạm giam người chưa thành niên trong lần sửa đổi thứ ba.
BLTTHS năm 2003, được Quốc hội khóa XI thông qua vào ngày 26/11/2003 và có hiệu lực từ 01/7/2004, đã thực hiện những sửa đổi cơ bản và toàn diện đối với các quy định về tố tụng hình sự.
2003 cũng có một chương riêng (Chương XXXII) với 10 điều luật (từ Điều
301 đến Điều 310) quy định về thủ tục tố tụng đối với người chưa thành niên
So với Bộ luật Tố tụng hình sự (BLTTHS) năm 1988 (sửa đổi, bổ sung năm 2000), thủ tục tố tụng đối với bị can là người chưa thành niên trong giai đoạn điều tra theo BLTTHS năm 2003 cơ bản giống nhau, nhưng đã cụ thể hóa và sửa đổi một số quy định cho phù hợp với Bộ luật Hình sự (BLHS) năm 1999 Bên cạnh những thay đổi chung về thủ tục tố tụng trong giai đoạn điều tra, BLTTHS năm 2003 cũng có những điều chỉnh đặc thù đối với thủ tục tố tụng dành cho bị can chưa thành niên.
1988 (sửa đổi, bổ sung năm 2000)
Sau một thời gian thực hiện, một số quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự (BLTTHS) năm 2003 về thủ tục tố tụng đối với người chưa thành niên đã bộc lộ vướng mắc và hạn chế Để đảm bảo việc thi hành đúng và thống nhất các quy định này, Viện Kiểm sát nhân dân tối cao, Tòa án nhân dân tối cao, Bộ Công an, Bộ Tư pháp, và Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội đã ban hành Thông tư liên tịch số 01/2011/TTLT-VKSTC-TANDTC-BCA-BTP-BLĐTBXH vào ngày 12/07/2011, nhằm hướng dẫn thi hành một số quy định của BLTTHS liên quan đến người tham gia tố tụng là người chưa thành niên.
Từ khi ban hành Bộ luật Tố tụng hình sự (BLTTHS) năm 1988 đến trước BLTTHS năm 2015, các quy định về thủ tục tố tụng đối với người dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra đã được quy định rõ ràng trong một chương riêng Qua các lần sửa đổi, bổ sung, các quy định này đã được hoàn thiện về nội dung và kỹ thuật lập pháp, thể hiện sự quan tâm và chính sách hình sự nhân đạo nhất quán của Đảng và Nhà nước đối với đối tượng đặc biệt này.
Bộ luật TTHS năm 2015 được Quốc hội khóa XIII thông qua ngày 27/11/2015, tại kỳ họp lần thứ 10, chính thức có hiệu lực thi hành từ ngày 01/01/2018 [5]
BLTTHS năm 2015 không chỉ kế thừa các quy định của BLTTHS năm 2003 mà còn có những sửa đổi và bổ sung quan trọng, nhằm cải thiện toàn diện thủ tục tố tụng liên quan đến người dưới 18 tuổi.
Cụ thể: Bộ luật TTHS năm 2015 có một chương riêng (Chương XXVIII) với
Các điều luật từ Điều 413 đến Điều 430 quy định về thủ tục tố tụng đối với người dưới 18 tuổi, trong đó thủ tục đối với bị can trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự tương tự như quy định của BLTTHS năm 2003 Tuy nhiên, BLTTHS năm 2015 đã bổ sung một số điều luật mới, cụ thể hóa và sửa đổi nội dung để đảm bảo tính đầy đủ và phù hợp với Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung).
Luật Tố tụng Hình sự năm 2015 đã có những sửa đổi và bổ sung quan trọng về thủ tục tố tụng, đặc biệt là đối với bị can dưới 18 tuổi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự Những thay đổi này nhằm bảo vệ quyền lợi và đảm bảo sự công bằng cho thanh thiếu niên trong quá trình tố tụng.
Bổ sung điều luật mới nhằm quy định rõ ràng về nguyên tắc tiến hành tố tụng đối với người dưới 18 tuổi qua Điều 414, cùng với Điều 417 quy định việc xác định tuổi của can.
Trong giai đoạn điều tra, người tiến hành tố tụng cần phải đáp ứng tiêu chuẩn nhất định, bao gồm việc có đào tạo hoặc kinh nghiệm điều tra các vụ án liên quan đến người dưới 18 tuổi Họ cũng phải có kiến thức cần thiết về tâm lý học và khoa học giáo dục đối với đối tượng này, theo quy định tại Điều 415 BLTTHS 2015.
Theo Khoản 2 Điều 418 BLTTHS 2015, người được giao nhiệm vụ giám sát bị can có trách nhiệm bổ sung nghĩa vụ trong trường hợp bị can dưới 18 tuổi có dấu hiệu cản trở hoặc gây khó khăn cho hoạt động điều tra.
Theo Điều 419 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015, quy định rõ ràng về việc áp dụng các biện pháp ngăn chặn và cưỡng chế đối với bị can, chỉ được thực hiện trong những trường hợp thật sự cần thiết.
+ Quy định cụ thể hơn về việc bị can là người dưới 18 tuổi tự bào chữa
