Câu hỏi và giả thuyết nghiên cứu
Điều kiện tự nhiên và xã hội của Tây Nam Bộ, đặc biệt là tỉnh Vĩnh Long, đã ảnh hưởng sâu sắc đến văn hóa ẩm thực của người Việt nơi đây Với hệ thống sông ngòi phong phú và khí hậu nhiệt đới, vùng đất này cung cấp nhiều loại nông sản phong phú, tạo điều kiện cho việc chế biến các món ăn đa dạng Văn hóa ẩm thực Vĩnh Long không chỉ phản ánh sự kết hợp giữa các nguyên liệu địa phương mà còn thể hiện ảnh hưởng của các nền văn hóa khác, tạo nên sự phong phú trong hương vị và cách chế biến Sự giao thoa văn hóa này góp phần làm phong phú thêm bản sắc ẩm thực của người dân nơi đây.
Câu hỏi thứ 2: Đặc trưng văn hóa ẩm thực của người Việt được nhận diện thông qua những biểu hiện cụ thể gì?
Văn hóa ẩm thực của người Việt Tây Nam Bộ là một tài sản quý giá cần được khai thác và phát huy trong hoạt động du lịch ở tỉnh Vĩnh Long Để thu hút du khách, cần tổ chức các tour ẩm thực độc đáo, giới thiệu các món ăn đặc sản như bánh xèo, lẩu mắm và trái cây tươi ngon Đồng thời, việc tổ chức các lễ hội ẩm thực, kết hợp với hoạt động trải nghiệm nấu ăn truyền thống sẽ giúp du khách hiểu rõ hơn về văn hóa ẩm thực địa phương Ngoài ra, cần có sự phối hợp giữa các cơ sở kinh doanh du lịch và cộng đồng địa phương để bảo tồn và phát triển những giá trị ẩm thực độc đáo của vùng đất này.
Từ 3 câu hỏi nghiên cứu trên, chúng tôi đặt ra giả thuyết nghiên cứu như sau:
Giả thuyết nghiên cứu thứ nhất cho rằng văn hóa ẩm thực người Việt tại vùng Tây Nam Bộ, đặc biệt là Vĩnh Long, được hình thành dưới sự ảnh hưởng của các điều kiện lịch sử, tự nhiên và xã hội Văn hóa ẩm thực ở đây không chỉ thể hiện những đặc trưng văn hóa vùng mà còn mang những nét độc đáo riêng, nhờ vào quá trình cộng cư và dung hợp văn hóa của người Việt.
Giả thuyết nghiên cứu thứ 2 tập trung vào đặc trưng văn hóa ẩm thực của người Việt Tây Nam Bộ, với tỉnh Vĩnh Long là trường hợp điển hình Đặc điểm này được nhận diện qua các yếu tố như nguyên vật liệu, phương pháp chế biến, khẩu vị không gian, cách thức thưởng thức và những đặc sản nổi bật của tỉnh Vĩnh Long.
Văn hóa ẩm thực người Việt hiện nay không chỉ đáp ứng nhu cầu vật chất mà còn được khai thác để phục vụ du lịch, từ đó góp phần phát triển kinh tế - xã hội tại Tây Nam Bộ và tỉnh Vĩnh Long.
Phương pháp nghiên cứu
Đề tài luận án được thực hiện theo hướng tiếp cận liên ngành, kết hợp các lĩnh vực như lịch sử học, du lịch học, môi trường học và dân tộc học Nghiên cứu sẽ sử dụng các thao tác cụ thể để phân tích và làm rõ mối liên hệ giữa các lĩnh vực này.
Thống kê và phân loại là phương pháp nghiên cứu phổ biến trong nhiều ngành khoa học, được áp dụng trong luận án này để hệ thống hóa các loại nguyên liệu chế biến ẩm thực, cách thức chế biến món ăn, và các loại ẩm thực trong các không gian văn hóa tương ứng Mục tiêu là nhận diện đặc điểm, ý nghĩa và vai trò của văn hóa ẩm thực người Việt tại Tây Nam Bộ và Vĩnh Long.
Quan sát tham dự là một phương pháp giúp người viết trải nghiệm thực tế về văn hóa ẩm thực Việt Nam trong các bối cảnh như gia đình, làng nghề, khu du lịch, nhà hàng và quán ăn Qua đó, người viết có thể so sánh với tri thức trước đây và thực tiễn hiện tại, từ đó tìm hiểu nguyên nhân của sự dung hợp, thích ứng và biến đổi trong văn hóa ẩm thực của người Việt.
Phỏng vấn sâu là phương pháp thu thập thông tin qua các cuộc đối thoại có chủ đích với những cá nhân liên quan đến đề tài, bao gồm các nhà nghiên cứu văn hóa ẩm thực, cán bộ quản lý nhà nước về văn hóa - du lịch, chủ hộ kinh doanh du lịch, nhà hàng, quán ăn, cũng như các nghệ nhân và bếp trưởng tại các cơ sở kinh doanh ăn uống Kết quả từ những cuộc phỏng vấn này sẽ được sử dụng để phân tích và chứng minh các nhận định trong đề tài thông qua việc trích dẫn nội dung phỏng vấn.
Bài viết tổng hợp và phân tích các nguồn tài liệu để làm rõ tác động của điều kiện lịch sử, tự nhiên và xã hội đến văn hóa ẩm thực Việt Nam Qua đó, bài viết khám phá sự giao lưu và tiếp biến trong chế biến món ăn, đồng thời nêu bật sự biến đổi của văn hóa ẩm thực người Việt tại Tây Nam Bộ và tỉnh Vĩnh Long hiện nay.
Ý nghĩa khoa học, thực tiễn và đóng góp mới
Luận án này áp dụng các lý thuyết nghiên cứu để làm rõ chức năng và giá trị của văn hóa ẩm thực Việt Nam trong đời sống cộng đồng, đồng thời góp phần vào sự phát triển du lịch bền vững tại Tây Nam Bộ, đặc biệt là tỉnh Vĩnh Long Kết quả nghiên cứu sẽ cung cấp tài liệu tham khảo hữu ích cho việc xây dựng Đề án phát triển văn hóa và du lịch ở Vĩnh Long trong giai đoạn tới.
Nghiên cứu này cung cấp các luận cứ khoa học quan trọng nhằm xây dựng các chương trình và kế hoạch bảo tồn cũng như phát huy bản sắc văn hóa dân tộc trong bối cảnh giao lưu và hội nhập quốc tế hiện nay Điểm mới của luận án thể hiện rõ sự cần thiết phải bảo tồn văn hóa dân tộc trong thời đại toàn cầu hóa.
Hệ thống và phân loại các đặc điểm cơ bản của văn hóa ẩm thực Việt Nam giúp nhận diện rõ nét hơn sự ảnh hưởng của điều kiện lịch sử, tự nhiên và xã hội tại vùng Tây Nam Bộ, đặc biệt là tỉnh Vĩnh Long.
Bố cục luận án
Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung luận án được trình bày trong 4 chương như sau:
Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu
Chương này phân tích tiến trình nghiên cứu văn hóa ẩm thực trong phát triển du lịch tại Việt Nam và khu vực Tây Nam Bộ Dựa trên các nghiên cứu trước đây, tác giả đã rút ra những nội dung và luận điểm quan trọng nhằm làm rõ đối tượng nghiên cứu của đề tài luận án.
Chương 2: Cơ sở lý luận và thực tiễn
Chương này phân tích sâu các khái niệm công cụ và nêu rõ những luận điểm quan trọng trong các lý thuyết liên quan đến nghiên cứu văn hóa ẩm thực Đồng thời, bài viết cũng trình bày tổng quan về người Việt, nhấn mạnh vai trò của họ trong việc hình thành nền văn hóa ẩm thực đặc sắc của Tây Nam Bộ, đặc biệt là tỉnh Vĩnh Long.
Chương 3: Đặc trưng văn hóa ẩm thực người Việt tỉnh Vĩnh Long
Chương này khám phá những biểu hiện sinh động và đặc điểm nổi bật của văn hóa ẩm thực, đồng thời nhấn mạnh vị thế và không gian sinh tồn của nó Văn hóa ẩm thực không chỉ là một phần quan trọng trong đời sống hàng ngày mà còn là nguồn tài nguyên văn hóa quý giá, góp phần thúc đẩy phát triển du lịch địa phương.
Chương 4: Khai thác văn hóa ẩm thực người Việt tỉnh Vĩnh Long trong phát triển du lịch Tây Nam Bộ
Chương này khám phá giá trị văn hóa ẩm thực độc đáo của người Việt Tây Nam Bộ, đồng thời đánh giá thực trạng khai thác các giá trị này trong hoạt động du lịch địa phương Từ đó, bài viết sẽ phân tích và đưa ra những khuyến nghị nhằm phát triển bền vững du lịch ẩm thực tại Tây Nam Bộ và tỉnh Vĩnh Long trong tương lai.
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU
NGHIÊN CỨU VỀ VĂN HÓA, ẨM THỰC VÀ VĂN HÓA ẨM THỰC
Theory of Culture Change The Methodology of Multilinear Evolution (1955 -
Lý thuyết về sự biến đổi văn hóa Phương pháp luận về Tiến hóa đa tuyến) của Julian
H Steward 2 Ông đã dành phần lớn thời gian trong cuộc đời để nghiên cứu mối quan hệ tương tác giữa con người, môi trường, kỹ thuật, cấu trúc xã hội cũng như cách thức
2 Julian Haynes Steward (1902-1972) - Nhà nghiên cứu văn hóa người Mỹ, nổi tiếng với thuyết Tiến hóa đa hệ
Các công trình nghiên cứu của ông trong ngành Nhân học Mỹ được coi là độc đáo và mang tính mới mẻ, nổi bật so với các quan điểm nghiên cứu đương thời.
Cuốn sách được chia thành hai phần: phần đầu giới thiệu các khái niệm và phương pháp nghiên cứu với năm chương, trong khi phần sau tập trung vào các khảo nghiệm cơ bản và các bài báo nổi tiếng của Steward Nội dung sách làm rõ mối quan hệ giữa môi trường và văn hóa, cho thấy con người sử dụng hoạt động văn hóa để thích nghi với môi trường, đồng thời văn hóa cũng bị ảnh hưởng bởi việc khai thác tài nguyên Phương pháp nghiên cứu của Steward giúp chúng tôi liên hệ và nhận diện cách sinh tồn của người Việt qua việc khai thác thiên nhiên Tây Nam Bộ, thể hiện rõ nét trong văn hóa ẩm thực Bên cạnh đó, phương pháp này còn cho phép đánh giá quá trình khai thác thiên nhiên đã hình thành các mô thức ứng xử văn hóa trong ẩm thực của người Việt tại khu vực này.
Mặc dù nghiên cứu này dựa trên nhiều năm khảo sát từ các nhóm bản địa ở Mỹ với điều kiện lịch sử, xã hội và tự nhiên khác biệt so với Việt Nam, nhưng những luận điểm cơ bản trong lý thuyết của Julian H Steward vẫn là nền tảng quan trọng giúp chúng tôi hiểu rõ sự biến đổi trong văn hóa ẩm thực của người Việt Tây Nam Bộ.
The article "Ethnicity and Acculturation in a Culturally Diverse Country: Identifying Ethnic Markets," authored by Guilherme Pires and John Stanton, was published in the renowned Multilingual and Multicultural Development Magazine This prestigious journal focuses on social science and humanities research, featuring specialized publications on sociology, social psychology, language policy, and global cultural trends.
Nghiên cứu nhấn mạnh tầm quan trọng của việc xác định những điểm tương đồng và khác biệt giữa các tộc người sống chung trên lãnh thổ nhất định Đặc biệt, nghiên cứu này tập trung vào nước Úc, một quốc gia nổi bật với sự đa dạng văn hóa và nhiều nhóm dân tộc khác nhau.
3 Guilherme Pires - Khoa Kỷ luật Marketing, Trường Kinh doanh Newcastle, Úc Chức vụ; Giáo sư Marketing và giám đốc chương trình DBA
Tiến sĩ John Stanton, nhà nhân học xã hội và Giáo sư trợ giảng tại Đại học Tây Úc, đã cống hiến sự nghiệp của mình cho việc thay đổi văn hóa ở Thổ dân Úc từ năm 1971 Ông nhấn mạnh rằng quá trình tiếp biến văn hóa không chỉ diễn ra giữa các dân tộc bản địa, mà còn chịu ảnh hưởng từ làn sóng nhập cư đa dạng Sự tương tác đa văn hóa với những mục tiêu khác nhau tạo ra nhu cầu vừa tương đồng vừa khác biệt, cần được nghiên cứu dưới góc độ thị trường Stanton phê phán các mô hình trước đó và khẳng định rằng tôn trọng sự khác biệt văn hóa là điều cần thiết để đạt được mục tiêu chung của cộng đồng và quốc gia.
Chúng tôi kế thừa luận điểm để đánh giá thực tiễn khảo sát ẩm thực Việt Nam, đặc biệt là ở Tây Nam Bộ, nơi có sự giao lưu và tiếp biến văn hóa phong phú Đồng thời, từ đó, chúng tôi hình thành ý tưởng xây dựng giải pháp cho loại hình du lịch văn hóa ẩm thực tại tỉnh Vĩnh Long.
Bài báo "Toàn cầu hóa và Tiếp biến văn hóa" của Berry, J.W, đăng trên Tạp chí quốc tế về Quan hệ liên văn hóa, nêu ra ba luận điểm chính: đầu tiên, giao lưu văn hóa là quy luật tất yếu trong các cộng đồng; thứ hai, sự tiếp biến văn hóa giữa hai cộng đồng với nền tảng văn hóa khác nhau dẫn đến những thay đổi tâm lý và văn hóa của mỗi nhóm; và thứ ba, quá trình tiếp biến văn hóa hiện nay diễn ra trên quy mô toàn cầu Mặc dù tác giả chỉ đề cập đến những đặc trưng chung của tiếp biến văn hóa dưới góc nhìn khoa học phương Tây, bài viết vẫn giúp nhận thức rõ hơn về quy luật giao lưu văn hóa, đặc biệt trong bối cảnh công nghệ thông tin phát triển mạnh mẽ Những luận điểm này cũng cung cấp cơ sở lý luận để lý giải sự giao lưu và tiếp biến văn hóa trong ẩm thực của người Việt Tây Nam Bộ.
Introduction to Cultural Ecology (2010 – Giới thiệu về Sinh thái văn hóa) của
Mark Q Sutton 7 and E N Anderson 8 là cuốn xuất bản lần 2 (xuất bản lần 1 năm
5 John W Berry – Giáo sư khoa Tâm lý, Đại học Queen, Kingston, Ontario, Canada
Bài viết nghiên cứu các vấn đề sinh thái từ góc độ nhân học, nhằm khám phá cách các nền văn hóa truyền thống thích ứng với môi trường Cuốn sách bao gồm 10 chương, với chương đầu tiên giới thiệu về sự hình thành lý thuyết Sinh thái văn hóa Chương thứ hai trình bày các khái niệm và thuật ngữ trong ngành Sinh thái học, trong khi chương ba thảo luận về mối quan hệ giữa sinh thái học và con người Chương bốn phân biệt giữa thích nghi văn hóa và sinh thái sinh học, và các chương từ năm đến chín tập trung vào văn hóa sinh thái trong bối cảnh kinh tế nông nghiệp Cuối cùng, chương mười đề cập đến các vấn đề môi trường hiện nay và vai trò của các nền văn hóa truyền thống trong xã hội hiện đại.
Nghiên cứu văn hóa ẩm thực của người Việt Tây Nam Bộ dựa trên lý thuyết Sinh thái văn hóa đã cho thấy sự thích nghi với môi trường sinh thái và văn hóa của lưu dân từ thời khẩn hoang Sự chung sống với các tộc người khác trên cùng lãnh thổ đã hình thành nền ẩm thực độc đáo, phản ánh cả dấu ấn thiên nhiên lẫn lịch sử xã hội của người Việt.
Theories and Models of Acculturation (2017 - Các lý thuyết và mô hình của sự tiếp biến văn hóa) của John W Berry được xuất bản trực tuyến trên wesite The Oxford
Cuốn "Sổ tay Oxford về Tiếp biến văn hóa và Sức khỏe" tiếp cận từ góc độ tâm lý học xã hội, nhấn mạnh ảnh hưởng của quá trình tiếp biến văn hóa đối với các nhóm và cá nhân Ở cấp độ nhóm, tiếp biến văn hóa dẫn đến thay đổi trong cấu trúc xã hội và chuẩn mực văn hóa Ở cấp độ cá nhân, nó ảnh hưởng đến hành vi và sự thích nghi của con người khi gặp gỡ các nền văn hóa khác nhau Từ đó, cuốn sách giải thích cách lựa chọn tiếp biến văn hóa, mức độ thích ứng trong cuộc sống liên văn hóa và sự thiết lập mối quan hệ giữa các nhóm Nội dung nghiên cứu giúp hiểu rõ hơn về văn hóa ẩm thực của cộng đồng người Việt tại Vĩnh Long trong bối cảnh giao lưu văn hóa.
E N Anderson, giáo sư danh dự về nhân chủng học tại Đại học California, Riverside, nghiên cứu sự thể hiện của các nền văn hóa khác nhau qua ẩm thực, từ các nghi lễ cho đến sinh hoạt hàng ngày, cũng như trong việc phát triển du lịch.
Văn hóa là một thuật ngữ có nhiều định nghĩa và thường được sử dụng trong các nghiên cứu về văn hóa và các vấn đề liên quan Trong nghiên cứu này, chúng tôi đã chọn lọc tài liệu liên quan và tổng hợp thành khái niệm công cụ để nghiên cứu đối tượng của đề tài.
Việt Nam văn hóa sử cương (1992) của Đào Duy Anh là công trình đầu tiên nghiên cứu hệ thống về lịch sử văn hóa Việt Nam, được chia thành 5 chương: Tự luận, Kinh tế sinh hoạt, Xã hội chính trị sinh hoạt, Trí thức sinh hoạt và Tổng luận Trong chương Tự luận, tác giả đặt ra câu hỏi "Văn hóa là gì?" và định nghĩa rằng "Văn hóa tức là sinh hoạt", từ đó mở rộng hướng nghiên cứu và xác định mối liên hệ giữa văn hóa và hoạt động sinh tồn của con người Định nghĩa này khái quát môi trường sáng tạo và thụ hưởng văn hóa, cho thấy rằng từ nhu cầu sinh tồn, con người đã sáng tạo ra nhiều giá trị văn hóa, trong đó có văn hóa ẩm thực.
NGHIÊN CỨU VỀ DU LỊCH VÀ KHAI THÁC VĂN HÓA ẨM THỰC TRONG PHÁT TRIỂN DU LỊCH
1.2.1 Cơ sở lý luận và loại hình du lịch
Hướng dẫn phát triển du lịch cộng đồng (2012) là tài liệu do Quỹ Châu Á và
Viện Nghiên cứu và Phát triển Ngành nghề nông thôn Việt Nam đã xuất bản tài liệu tổng kết từ dự án “Du lịch cộng đồng cho các làng nghề thủ công truyền thống ở Bắc Ninh”, hợp tác với Quỹ Châu Á Tài liệu gồm ba phần: 1) Các vấn đề chung, 2) Các bước triển khai mô hình du lịch cộng đồng, và 3) Mô hình du lịch cộng đồng tại Bắc Ninh Phần đầu tiên trình bày khái niệm về du lịch, du lịch cộng đồng và các thể loại liên quan, cung cấp cơ sở lý luận quan trọng cho việc nhận diện và tổ chức hoạt động du lịch tại Việt Nam, đặc biệt là trong nghiên cứu ứng dụng du lịch cộng đồng tại Bắc Ninh Nội dung lý luận và kinh nghiệm thực tiễn trong tài liệu được kế thừa để làm rõ hơn đề tài nghiên cứu.
Giáo trình du lịch văn hóa - những vấn đề về lý luận và nghiệp vụ (2014) do
Trần Thúy Anh cung cấp kiến thức cơ bản về du lịch và văn hóa du lịch, bao gồm kỹ năng và nghiệp vụ khai thác giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể trong việc xây dựng và xúc tiến tour du lịch văn hóa Cuốn sách nhấn mạnh tầm quan trọng của việc phát triển bền vững trong khai thác giá trị văn hóa, đồng thời khẳng định mối quan hệ chặt chẽ giữa du lịch và văn hóa, mang lại lợi ích kinh tế cho quốc gia Chương 1 làm rõ các khái niệm cơ bản về du lịch và du lịch văn hóa, trong khi chương 2 và 3 hướng dẫn kỹ năng nghiệp vụ du lịch văn hóa, là tài liệu tham khảo quan trọng cho nghiên cứu tổ chức khai thác ẩm thực vào du lịch ở Vĩnh Long.
Các loại hình Du lịch hiện đại (2016) – Kỷ yếu Hội thảo Quốc tế do Trường
Cao đẳng Văn hóa Nghệ thuật và Du lịch Sài Gòn (SAIGONACT) phối hợp với trường Đại học Charles De Gaulle – Lill3 (Pháp) tổ chức vào ngày 20 và 21/10/2016
Kỷ yếu bao gồm gần 40 bài tham luận từ các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước, trong đó nổi bật là hai bài viết: "Du lịch ẩm thực – loại hình du lịch tăng trưởng nhanh trong thế kỷ XXI" và "Tiềm năng, phương hướng phát triển ở Việt Nam" của tác giả Phan Thị Thu Hiền.
Bài viết "Cộng đồng địa phương trong phát triển du lịch" của Phan Huy Xu và Võ Văn Thành tại Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Thành phố Hồ Chí Minh đề cập đến những vấn đề quan trọng liên quan đến du lịch cộng đồng ở Đồng bằng sông Cửu Long Nội dung này không chỉ phản ánh những thách thức mà còn mở ra hướng phát triển bền vững cho ngành du lịch trong khu vực.
Bài viết "Khai thác di sản văn hóa phi vật thể tại địa phương trong phát triển du lịch ở Đồng bằng sông Cửu Long" của Cao Mỹ Khanh và Nguyễn Đức Toàn (2016) sử dụng các phương pháp nghiên cứu như thu thập tài liệu, khảo sát thực địa và phỏng vấn sâu, đảm bảo độ tin cậy cao Nội dung bài viết nhấn mạnh vai trò quan trọng của di sản văn hóa trong phát triển du lịch và phân tích tiềm năng, thế mạnh của chúng Bài viết được cấu trúc thành ba phần: phần giới thiệu trình bày phương pháp nghiên cứu và các khái niệm liên quan; phần hai mô tả và phân tích một số di sản văn hóa phi vật thể nổi bật ở Đồng bằng sông Cửu Long.
Bài viết tập trung vào việc khám phá và bảo tồn các giá trị văn hóa độc đáo của Đồng bằng sông Cửu Long, bao gồm văn hóa sông nước, chợ nổi, lễ hội truyền thống, nghề và làng nghề truyền thống, cùng với các loại hình nghệ thuật trình diễn và giá trị ẩm thực Phần 3 đánh giá thực trạng khai thác di sản trong du lịch, nêu rõ những thành tựu và hạn chế hiện tại Phần 4 đề xuất các giải pháp khả thi nhằm phát huy giá trị ẩm thực truyền thống địa phương như một di sản văn hóa vật thể và phi vật thể của người Việt, đặc biệt trong việc khai thác giá trị ẩm thực trong du lịch tại Vĩnh Long.
1.2.2 Khai thác văn hóa ẩm thực trong phát triển du lịch
Nét độc đáo ẩm thực Việt Nam qua đánh giá của du khách quốc tế (2014) của
Bài báo của Dương Quế Nhu, Nguyễn Tri Khang Nam, và Nguyễn Thị Thảo Ly, đăng trên Tạp chí Khoa học trường Đại học Cần Thơ, số 30, nhấn mạnh vai trò quan trọng của ẩm thực trong phát triển du lịch hiện nay, khi mà ẩm thực không chỉ đáp ứng nhu cầu ăn uống mà còn trở thành mục đích chính của chuyến đi Nhiều doanh nghiệp lữ hành toàn cầu đã tích hợp trải nghiệm ẩm thực đặc trưng vào chương trình du lịch nhằm khám phá văn hóa địa phương Bài viết cũng khái quát đặc trưng ẩm thực các vùng miền và làm nổi bật những nét độc đáo của ẩm thực Việt Nam qua khảo sát ý kiến của 100 du khách quốc tế, với tỷ lệ giới tính tương đối cân bằng (nam: 49%, nữ: 51%) và độ tuổi đa dạng (từ 17 đến trên 70) đến từ nhiều châu lục khác nhau Kết quả nghiên cứu cung cấp cơ sở khoa học để đề xuất các giải pháp khả thi, đồng thời khẳng định tính đáng tin cậy của bài viết Nhóm tác giả cũng kế thừa một số luận điểm và nội dung câu hỏi khảo sát để thực nghiệm trong quá trình khảo sát thực địa về văn hóa ẩm thực tại Vĩnh Long.
Du lịch ẩm thực đang trở thành một loại hình du lịch phát triển nhanh chóng trong thế kỷ XXI, đặc biệt tại Việt Nam Bài viết của Phan Thị Thu Hiền (2016) trong Kỷ yếu Hội thảo khoa học quốc tế về các loại hình du lịch hiện đại đã nêu rõ tiềm năng và phương hướng phát triển của du lịch ẩm thực ở nước ta Việc khai thác các giá trị văn hóa ẩm thực độc đáo sẽ góp phần nâng cao trải nghiệm du khách và thúc đẩy nền kinh tế địa phương.
Trường Cao đẳng Văn hóa, Nghệ thuật và Du lịch Sài Gòn, phối hợp với Ban Cao học Châu Á Trường Đại học Charles de Gaulle – Litte 3 (Pháp), đã tổ chức một nghiên cứu về tầm quan trọng của du lịch ẩm thực Nghiên cứu chỉ ra rằng ẩm thực là nhu cầu thiết yếu của du khách và đã thu hút sự quan tâm đặc biệt từ các tổ chức du lịch quốc tế Tác giả đề xuất các giải pháp phát triển du lịch ẩm thực tại Việt Nam, nhấn mạnh tầm quan trọng của việc bảo tồn bản sắc dân tộc và đầu tư vào vốn văn hóa địa phương Điều này cho thấy rằng, trong bối cảnh toàn cầu hóa, việc khẳng định giá trị bản sắc riêng biệt của từng địa phương là cần thiết Mỗi dân tộc cần xây dựng thương hiệu du lịch ẩm thực dựa trên sự độc đáo của mình Ngoài ra, tác giả cũng nhấn mạnh vai trò quan trọng của người chế biến trong việc phát triển du lịch ẩm thực.
Di sản phi vật thể có thể được thể hiện qua bộ nhận diện thương hiệu như logo và slogan, đồng thời truyền đạt qua thuyết minh du lịch và các hình thức quảng cáo Những người đầu bếp đóng vai trò chính trong việc thể hiện di sản này thông qua thực hành ẩm thực Để phát triển hơn nữa, cần đầu tư vào các sự kiện phong phú và các nghi thức văn hóa ẩm thực.
Bài viết thu hút sự quan tâm của nhiều người tham gia hội thảo, nhấn mạnh rằng ẩm thực không chỉ đáp ứng nhu cầu của du khách mà còn phản ánh văn hóa, tiềm năng kinh tế và sự kết nối xã hội của từng địa phương Mặc dù không đi sâu vào phân tích đặc trưng văn hóa ẩm thực, nhưng các luận điểm được đưa ra giúp kiểm chứng tình hình tổ chức du lịch ẩm thực tại Vĩnh Long dựa trên các yếu tố tự nhiên, văn hóa – xã hội và con người Từ đó, các giải pháp đề xuất trở nên khả thi hơn.
Bài viết "Xây dựng sản phẩm du lịch đặc thù Đồng bằng sông Cửu Long: lý thuyết và thực tiễn" (2018) trình bày kỷ yếu của đề tài nghiên cứu về việc phát triển sản phẩm du lịch đặc trưng cho tỉnh An Giang Tài liệu này phân tích các yếu tố lý thuyết và thực tiễn trong việc xây dựng các sản phẩm du lịch độc đáo, nhằm thúc đẩy sự phát triển kinh tế và quảng bá văn hóa vùng Đồng bằng sông Cửu Long.
Dự án “Giang” được Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Thành phố Hồ Chí Minh thực hiện với sự tài trợ của Ủy ban nhân dân tỉnh An Giang và Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh Công trình bao gồm 28 bài viết, tập trung vào hai vấn đề chính: lý luận về xây dựng sản phẩm du lịch đặc thù cho Đồng bằng sông Cửu Long và bài học kinh nghiệm trong nước và quốc tế cho phát triển du lịch đặc thù tại khu vực này.
Bài viết "Cơ sở lý luận cho việc xây dựng sản phẩm du lịch đặc thù tỉnh An Giang", "Thiết kế và thử nghiệm sản phẩm du lịch ẩm thực xứ dừa" và "Du lịch ẩm thực Đồng bằng sông Cửu Long" đề cập đến các vấn đề cần giải quyết trong luận án Tuy nhiên, các tác giả chưa làm rõ mối quan hệ giữa các yếu tố này, điều này cần được phân tích sâu hơn để nâng cao chất lượng nghiên cứu và ứng dụng trong phát triển du lịch địa phương.
31 văn hóa ẩm thực với du lịch trong bối cảnh hiện nay của Đồng bằng sông Cửu Long
Phân tích và đánh giá về văn hóa và du lịch ở Tây Nam Bộ chủ yếu dựa vào khảo sát tài liệu, thay vì từ trải nghiệm thực tế trong hoạt động này.
NGHIÊN CỨU VỀ LỊCH SỬ, VĂN HÓA TÂY NAM BỘ VÀ TỈNH VĨNH
1.3.1 Lịch sử, văn hóa Tây Nam Bộ
Văn hóa người Việt vùng Tây Nam Bộ (2014) do Trần Ngọc Thêm chủ biên
Công trình chuyên khảo này, do 16 nhà nghiên cứu và giảng dạy tại Trường Đại học Khoa học Xã hội Nhân văn Thành phố Hồ Chí Minh biên soạn, gồm 5 chương, trong đó chương 1 trình bày cơ sở lý luận và thực tiễn nghiên cứu văn hóa người Việt vùng Tây Nam Bộ Các chương 2 đến 4 tập trung vào các chủ đề như văn hóa nhận thức, văn hóa tổ chức, văn hóa ứng xử với môi trường tự nhiên và xã hội Chương 5 khám phá tính cách văn hóa đặc trưng của người Việt nơi đây Với 889 trang viết, công trình cung cấp nhiều thông tin giá trị về văn hóa Tây Nam Bộ, mặc dù một số bài viết còn thiếu trải nghiệm thực tế và phương pháp nghiên cứu chuyên sâu, dẫn đến những đánh giá chủ quan về văn hóa vật chất và tinh thần Ngoài ra, việc sử dụng ngôn ngữ địa phương trong một số bài viết chưa được tìm hiểu kỹ lưỡng cũng gây ra một số sai sót Tuy nhiên, đây là công trình tiếp cận nghiên cứu theo hướng liên ngành văn hóa học, giúp người đọc hiểu rõ hơn về diện mạo văn hóa của người Việt trong vùng sông nước.
Bài viết khám phá những điểm tương đồng và khác biệt trong văn hóa của người Việt Tây Nam Bộ, đặc biệt là văn hóa của người Việt tại tỉnh Vĩnh Long.
Bước đầu tìm hiểu tục cúng việc lề của người Việt ở Tây Nam Bộ (2015) của
Ngô Thị Hồng Quế giới thiệu tục cúng việc lề, một nét văn hóa độc đáo của người Việt ở Tây Nam Bộ, nhằm tưởng nhớ công ơn tổ tiên và các vị thần trong quá trình khai phá vùng đất Đây là hình thức thờ cúng giúp ghi lại gia phả dòng họ qua các vật cúng và món ăn đơn giản mang ý nghĩa đặc trưng Cúng việc lề không chỉ là nghi lễ tôn vinh tổ tiên mà còn là cách để các thế hệ sau nhận biết nguồn cội của mình Mặc dù bài viết chưa phân tích sâu về các vật cúng và thức cúng của từng dòng họ, cũng như chưa làm rõ những điểm tương đồng và khác biệt, nhưng việc khảo tả tục cúng này đã làm nổi bật dấu ấn văn hóa ẩm thực Việt Nam và vai trò quan trọng của ẩm thực trong các nghi lễ tại gia và cộng đồng.
Cuốn sách "Sơn Nam" là một tài liệu khảo cứu sâu sắc, phản ánh lịch sử, địa lý, kinh tế, văn hóa xã hội và đời sống của vùng Đồng bằng sông Cửu Long Nó cung cấp cái nhìn đa chiều về các vấn đề như giao thương, hoạt động giải trí, tín ngưỡng và tôn giáo, cũng như quá trình giao lưu văn hóa giữa người Việt và các dân tộc khác Những thông tin phong phú trong sách không chỉ hỗ trợ nghiên cứu luận án mà còn giúp hiểu rõ hơn về văn hóa ẩm thực Việt Nam, đặc biệt là ở tỉnh Vĩnh Long, nơi được mô tả là "văn minh miệt vườn" Các trang viết về đời sống văn hóa và xã hội trong cuốn sách củng cố lập luận cho nghiên cứu của chúng tôi về văn hóa ẩm thực trong khu vực này.
1.3.2 Lịch sử, văn hóa tỉnh vĩnh long
Tác phẩm "Vĩnh Long xưa và nay" (1967) của Huỳnh Minh thuộc thể loại sưu tầm – khảo cứu, với mục đích ghi lại và phục vụ cho nền văn hóa nước nhà Trong Lời nói đầu, tác giả bày tỏ nỗi trăn trở về việc không thể đóng góp cho quê hương, và quyết định âm thầm thực hiện công việc sưu tầm, khảo cứu để gìn giữ di sản văn hóa Tác giả đã tổng hợp thông tin từ các tài liệu nghiên cứu lịch sử, chính trị và văn hóa – xã hội trong và ngoài nước về Nam Kỳ, nhằm phục vụ cho việc hiểu biết về vùng đất này.
Cuốn sách về Vĩnh Long được chia thành 6 phần, cung cấp cái nhìn toàn diện về lịch sử, địa lý tự nhiên, hành chính, di tích, huyền sử và giai thoại, cùng với những danh nhân, văn hóa nghệ thuật, tôn giáo, văn vật, bộ máy cai trị và các vấn đề kinh tế - xã hội đương thời Thông qua khảo nghiệm thực địa, tác giả đã sưu tập tư liệu phong phú, giúp độc giả hiểu rõ hơn về vùng đất này.
Cuốn sách Địa chí Vĩnh Long (2017) do Tỉnh ủy chỉ đạo biên soạn chứa đựng nhiều thông tin theo lối kể chuyện, giúp độc giả nắm bắt kiến thức cơ bản về Vĩnh Long Mặc dù những phân tích về các vấn đề liên quan chưa thật sâu sắc, nhưng cuốn sách đã làm nổi bật những đặc trưng chung của miền Tây Nam Bộ và những nét văn hóa – xã hội độc đáo của tỉnh này.
Quốc gia Sự thật, được ấn hành năm 2017, là công trình khoa học xã hội nhân văn lớn nhất của tỉnh Vĩnh Long, quy tụ nhiều nhà nghiên cứu chuyên nghiệp và các viện nghiên cứu Kết quả nghiên cứu là sự kết hợp giữa khai thác tài liệu trước đó và khảo sát thực địa, tổ chức hội thảo, tọa đàm cùng các nhà khoa học Nội dung Địa chí Vĩnh Long bao quát các lĩnh vực thiên nhiên, lịch sử xã hội, chính trị, kinh tế, văn hóa theo phương pháp đồng đại và lịch đại Công trình được chia thành 2 tập: Tập 1 gồm 3 phần về Địa lý, Chính trị – quân sự – an ninh, và Kinh tế; Tập 2 gồm 3 phần về Lịch sử, Văn hóa – xã hội, và Lược chí thành phố Vĩnh Long cùng các huyện, thị.
Cuốn sách này sử dụng phương pháp khảo tả để làm rõ tiềm năng, thế mạnh và những khó khăn của tỉnh Vĩnh Long trong quá trình phát triển Đặc biệt, nội dung ở Phần thứ ba về Kinh tế (Tập 1), Phần thứ tư về Lịch sử, và Phần thứ năm về Văn hóa – xã hội (Tập 2) được kế thừa để làm sáng tỏ luận án.
Lịch sử văn hóa tỉnh Vĩnh Long phản ánh quá trình hình thành nền chính trị hành chính qua các giai đoạn lịch sử, bắt đầu từ vùng đất hoang vu trong Thủy Chân Lạp của người Khmer Đến thế kỷ XVII, lưu dân Việt đã đến khai hoang, sau đó là sự định cư của người Hoa Với vị trí chiến lược nối liền hai miền Đông Tây Nam Bộ, Vĩnh Long nhanh chóng phát triển nông nghiệp và trở thành nơi sản sinh nhiều tài năng trong các lĩnh vực chính trị, kinh tế, khoa học và văn hóa.
Bài viết mặc dù không đi sâu vào từng lĩnh vực, nhưng đã cung cấp những thông tin cần thiết và cô đọng nhất để phục vụ cho việc nghiên cứu phạm vi đề tài.
ĐÁNH GIÁ CHUNG
Văn hóa là một lĩnh vực rộng lớn, ảnh hưởng đến nhiều khía cạnh của đời sống xã hội, và đã thu hút nhiều công trình nghiên cứu Trong khi đó, du lịch, với vai trò là ngành kinh tế mũi nhọn, cũng nhận được sự quan tâm đặc biệt từ các nhà nghiên cứu, đặc biệt là về ẩm thực - một yếu tố không thể thiếu trong hoạt động du lịch Đề tài nghiên cứu văn hóa ẩm thực trong bối cảnh du lịch đã dẫn đến sự gia tăng số lượng công trình nghiên cứu dưới dạng sách, báo, tạp chí, bài viết trên website, cũng như luận án, luận văn và khóa luận.
Trong chương tổng quan, chúng tôi chỉ tập trung vào những công trình nghiên cứu có liên quan đến đề tài luận án mà chúng tôi đã tiếp cận Danh mục Tài liệu tham khảo chỉ bao gồm những công trình mà chúng tôi có khả năng truy cập Một số công trình được trích dẫn để làm rõ vấn đề nghiên cứu, trong khi những công trình khác, mặc dù không được trích dẫn, đã giúp chúng tôi có cái nhìn sâu sắc và khách quan hơn về đối tượng nghiên cứu.
Qua nghiên cứu các tài liệu trong và ngoài nước liên quan đề tài chúng tôi có vài nhận xét sau đây:
1.4.1 Các công trình làm cơ sở lý luận của đề tài
Văn hóa ẩm thực là một khái niệm quan trọng nhưng chưa được định nghĩa đầy đủ trong các nghiên cứu trước đây Qua 22 tài liệu liên quan đến "Văn hóa ẩm thực", chúng tôi nhận thấy rằng chưa có một định nghĩa khái quát và sâu sắc nào giúp người đọc phân biệt rõ ràng giữa thuật ngữ ẩm thực và văn hóa ẩm thực Điều này cho thấy văn hóa ẩm thực vẫn là một lĩnh vực cần được khai thác và làm rõ hơn trong tương lai.
Nghiên cứu này phân tích 35 tài liệu mô tả các giá trị của văn hóa ẩm thực, từ đó làm nổi bật sự đa dạng trong quan niệm và cách nhận định về ẩm thực Những vấn đề liên quan đến ẩm thực đã giúp tác giả củng cố luận cứ và xây dựng một định nghĩa hệ thống về văn hóa ẩm thực, dựa trên tổng hợp tài liệu và khảo sát thực tế Nội dung luận án sẽ đề xuất một khái niệm văn hóa ẩm thực có tính hệ thống, thể hiện mối quan hệ biện chứng giữa môi trường tự nhiên và xã hội nhân văn.
Các nghiên cứu về văn hóa ẩm thực Tây Nam Bộ không chỉ phản ánh những đặc trưng chung của văn hóa ẩm thực Việt Nam mà còn thể hiện sự dung hợp văn hóa mạnh mẽ trong suốt 3 thế kỷ qua Khi tổng hợp các nghiên cứu này, có thể khẳng định rằng văn hóa ẩm thực Việt Nam, đặc biệt là văn hóa ẩm thực Tây Nam Bộ với Vĩnh Long là một loại hình văn hóa vừa vật chất vừa tinh thần, đóng vai trò quan trọng trong cấu trúc nền văn hóa Việt Nam và trong sự phát triển kinh tế - xã hội của địa phương.
Các công trình nghiên cứu mà chúng tôi lựa chọn chủ yếu có nguồn gốc từ nước ngoài, bao gồm lý thuyết sinh thái văn hóa và lý thuyết giao lưu văn hóa, được phát triển từ các ngành Nhân học, Tâm lý học, và Xã hội học phương Tây Những lý thuyết này được xây dựng dựa trên các nghiên cứu trong môi trường và điều kiện khác biệt với Việt Nam, dẫn đến khả năng chủ quan trong quan điểm của các nhà nghiên cứu Hơn nữa, các luận điểm lý thuyết thường gắn liền với bối cảnh lịch sử cụ thể và không có giá trị vĩnh cửu Vì vậy, việc áp dụng các luận điểm này vào nghiên cứu của chúng tôi nhằm thu hẹp khoảng cách giữa lý thuyết và thực tiễn, như đã được trình bày trong các phần tổng quan về tình hình nghiên cứu.
1.4.2 Các công trình nghiên cứu ẩm thực và văn hóa ẩm thực
Các nghiên cứu trong nước và quốc tế đã giúp nhận thức rõ về đặc điểm, vai trò và giá trị của văn hóa ẩm thực trong đời sống con người Văn hóa ẩm thực không chỉ là một thành tố quan trọng trong nền văn hóa vật chất và tinh thần của cộng đồng các dân tộc Việt Nam, mà còn là kết quả của quá trình giao lưu và tiếp biến văn hóa Nó thể hiện sắc thái và tinh hoa đặc trưng, góp phần làm rõ bản sắc dân tộc Việt Nam, đặc biệt nổi bật là văn hóa ẩm thực của người Việt.
Văn hóa ẩm thực người Việt ở Tây Nam Bộ, đặc biệt là Vĩnh Long, phản ánh quá trình sáng tạo và thích nghi kéo dài hơn 300 năm từ khi người Việt khai khẩn vùng đất này Những nguyên liệu từ thiên nhiên và phương thức chế biến độc đáo đã tạo nên sự phong phú trong ẩm thực, đồng thời thể hiện lịch sử giao lưu văn hóa và sự đấu tranh sinh tồn của cộng đồng người Việt Các nghiên cứu cho thấy sự phát triển này không chỉ là kết quả của việc sử dụng nguyên liệu mà còn là sự cải tiến trong cách bảo quản và trình bày món ăn.
Các nghiên cứu về văn hóa ẩm thực đã mở rộng hiểu biết của chúng tôi về ẩm thực Việt Nam, đặc biệt là văn hóa ẩm thực của người Việt Tây Nam Bộ, trong mối liên hệ với các nền văn hóa ẩm thực khu vực Qua đó, chúng tôi nhận thấy sự tiếp nhận và dung hợp văn hóa trong ẩm thực Việt Nam đã hình thành trong hơn 300 năm khai hoang Ẩm thực không chỉ là diện mạo văn hóa quan trọng của mỗi quốc gia mà còn là yếu tố thiết yếu cho phát triển du lịch, dẫn đến sự xuất hiện của nhiều website chia sẻ công thức chế biến và thông tin về ẩm thực Tuy nhiên, tài liệu về văn hóa ẩm thực Tây Nam Bộ từ góc nhìn của người nước ngoài vẫn còn hạn chế Theo thời gian, nhiều công trình nghiên cứu về văn hóa ẩm thực các vùng miền đã được công bố, cùng với các hội thảo khoa học tổ chức tại Hà Nội, góp phần làm phong phú thêm kho tàng văn hóa ẩm thực Việt Nam.
TP Hồ Chí Minh đã tổ chức nhiều sự kiện quan trọng liên quan đến ẩm thực và văn hóa, trong đó có Hội nghị khoa học “Bản sắc Việt Nam trong ăn uống” vào năm 1997, do trường Đại học Hùng Vương phối hợp với nhóm “SaigonTimes – Sài Gòn Tiếp thị” tổ chức Hội thảo quốc tế về “Văn hóa ẩm thực” cũng góp phần làm nổi bật giá trị văn hóa ẩm thực đặc sắc của thành phố.
Vào năm 1997, UNESCO đã tổ chức sự kiện "37 thực phẩm Việt Nam" tại Hà Nội, phối hợp cùng Đại học Toulouse Le Mirail Kỷ yếu "Thực tiễn ẩm thực và bản sắc văn hóa" (Pratiques alimentaires et Identites culturelles) được phiên dịch và phát hành bằng hai thứ tiếng Anh và Pháp.
Sự phát triển của xã hội đã khẳng định vai trò quan trọng của ẩm thực trong đời sống con người, mở rộng thuật ngữ “văn hóa ẩm thực” Trong thế kỷ XX, nhiều nghiên cứu tập trung vào thưởng thức và chế biến món ăn đặc sản, nhưng trong 20 năm qua, Ngô Đức Thịnh đã phân loại văn hóa ẩm thực thành ăn uống thường ngày, lễ nghi và chữa bệnh Các tác giả như Trần Quốc Vượng, Nguyễn Thị Bảy và Nguyễn Thị Diệu Thảo đã thiết lập mối quan hệ giữa hệ sinh thái và văn hóa ẩm thực, đồng thời nhấn mạnh sự giao lưu văn hóa Đến đầu thế kỷ XXI, nghiên cứu của Đinh Thị Dung và Trần Ngọc Thêm khẳng định Tây Nam Bộ là một vùng văn hóa độc lập, đồng thời xác định đây là một trong 7 vùng du lịch của Việt Nam Các tác giả như Trần Phỏng Diều và Vương Xuân Tình đã khai thác giá trị văn hóa ẩm thực Tây Nam Bộ, nhưng các công trình này chủ yếu dừng lại ở việc mô tả sơ lược Cần tiếp tục nghiên cứu sâu hơn về các yếu tố cấu thành văn hóa ẩm thực người Việt Tây Nam Bộ và vai trò của họ trong mối quan hệ giữa môi trường sinh thái và xã hội, từ đó luận giải các yếu tố nhân sinh trong bối cảnh văn hóa ẩm thực Việt Nam và thế giới.
1.4.3 Các công trình khai thác văn hóa ẩm thực trong phát triển du lịch
Nghiên cứu khai thác ẩm thực trong du lịch ngày càng được chú trọng, với nhiều công trình như sách, bài báo và tham luận tại hội thảo quốc gia và quốc tế, khẳng định vai trò quan trọng của ẩm thực Ẩm thực không chỉ là nét đẹp sinh động mà còn là yếu tố quan trọng trong bức tranh văn hóa của quốc gia và địa phương Những nghiên cứu này đang góp phần hình thành hệ thống giá trị ẩm thực đặc trưng cho từng vùng miền, tỉnh thành, và thậm chí là ở cấp độ hành chính nhỏ hơn, nhằm thiết lập bản đồ du lịch ẩm thực và gắn kết với chiến lược phát triển kinh tế xã hội bền vững của Việt Nam.
Việc ứng dụng giá trị văn hóa trong phát triển du lịch, đặc biệt là du lịch ẩm thực, đang trở thành xu hướng thời đại Khái niệm "Gastronomic Tourism" lần đầu tiên được Wilbur Zelinsky định danh vào năm 1985, trong khi Lucy M Long đã đưa ra thuật ngữ "Culinary Tourism" vào năm 1998 trên tạp chí Southern Folklore Đến năm 2001, Colin Michael Hall và Richard Mithchell giới thiệu thuật ngữ "Food Tourism" Mặc dù có nhiều cách diễn giải khác nhau, nhưng tất cả đều thống nhất về mục tiêu chính: giúp du khách khám phá ẩm thực tại các điểm đến.
Tại Việt Nam, nhiều nhà nghiên cứu và đơn vị nhà nước đã chọn văn hóa ẩm thực trong du lịch làm đề tài nghiên cứu, bao gồm các tên tuổi như Vương Xuân Tình, Trần Dũng, và Nguyễn Nhã Hiện nay, đã có hàng trăm công trình nghiên cứu về thực hành văn hóa ẩm thực trong lĩnh vực du lịch Tuy nhiên, việc ứng dụng các nghiên cứu này vẫn còn nhiều thách thức cần được giải quyết.
22 Wilbur Zelinsky (1921 – 2013) nhà Địa lý văn hóa người Mỹ tạo ra Mô hình Chuyển đổi Nhân khẩu học Zelinsky
