NỘI DUNG
Cơ sở lý luận của vấn đề
1.1 Khái niệm chung về kĩ năng sống.
Kỹ năng sống là tập hợp các hành vi tích cực và khả năng thích nghi giúp cá nhân đối phó hiệu quả với các thách thức hàng ngày, thể hiện khả năng tâm lý xã hội Những kỹ năng này được hình thành qua giáo dục và trải nghiệm, cho phép con người giải quyết các vấn đề thường gặp trong cuộc sống Chủ đề của kỹ năng sống rất đa dạng, phụ thuộc vào chuẩn mực xã hội và mong đợi của cộng đồng Chúng không chỉ mang lại hạnh phúc mà còn giúp cá nhân trở thành người tích cực và có ích cho xã hội.
1.2 Khái niệm chung về dạy học dự án (PBL)
Dạy học theo dự án có nguồn gốc từ khái niệm dự án trong kinh tế - xã hội, được áp dụng trong giáo dục như một phương pháp giảng dạy Từ thế kỷ XVI, khái niệm này đã được sử dụng trong các trường dạy nghề kiến trúc tại Italia và sau đó lan rộng sang Pháp Đến thế kỷ XVIII, nhờ ảnh hưởng của các cuộc cách mạng khoa học - kỹ thuật, tư tưởng dạy học theo dự án đã được áp dụng tại nhiều trường đại học ở châu Âu và châu Mỹ, yêu cầu sinh viên thực hiện nhiệm vụ thiết kế và gia công sản phẩm kỹ thuật, phát huy tính tự lực và vận dụng kiến thức, kỹ năng đã học.
Thuật ngữ "dự án" (Project) có nguồn gốc từ từ Latin "Projicere", mang nghĩa là phác thảo hoặc thiết kế Hiện nay, dự án được hiểu là một đề án hoặc kế hoạch cụ thể, trong đó cần xác định rõ mục tiêu, thời gian, nguồn tài chính, vật chất và nhân lực để thực hiện nhằm đạt được các mục tiêu đã đề ra Khái niệm dự án được áp dụng rộng rãi trong nhiều lĩnh vực kinh tế - xã hội, bao gồm sản xuất nông nghiệp, nghiên cứu khoa học và quản lý xã hội.
Khái niệm dự án đã được áp dụng từ lĩnh vực kinh tế, xã hội sang giáo dục và đào tạo, không chỉ để phát triển giáo dục mà còn như một phương pháp dạy học hiệu quả Vào đầu thế kỷ 20, các nhà sư phạm Mỹ đã phát triển lý thuyết cho phương pháp dự án, coi đây là một phương pháp dạy học quan trọng nhằm thực hiện quan điểm lấy học sinh làm trung tâm, khắc phục những hạn chế của phương pháp dạy học truyền thống.
GV là trung tâm của phương pháp dự án (PPDA), ban đầu chỉ áp dụng trong việc dạy thực hành các môn kỹ thuật tại trường đại học và cao đẳng Tuy nhiên, PPDA đã được mở rộng và áp dụng cho hầu hết các môn học, bao gồm cả các môn khoa học xã hội.
Sau một thời gian ít được chú ý, phương pháp dạy học dựa trên dự án đang được khôi phục và áp dụng rộng rãi ở các quốc gia có nền giáo dục phát triển như Mỹ, Đức, và Hà Lan Tại Việt Nam, phương pháp này cũng đang được nghiên cứu và triển khai trong giảng dạy tại các trường Đại học, Cao đẳng, Chuyên nghiệp và cả các trường phổ thông.
1.2.2 Định nghĩa về dạy học dựa trên dự án
Dạy học dự án là mô hình giáo dục tập trung vào hoạt động của học sinh, giúp phát triển kiến thức và kỹ năng thông qua việc giải quyết các bài tập tình huống thực tiễn Học sinh đóng vai trò tích cực như người giải quyết vấn đề và ra quyết định, thường làm việc theo nhóm và hợp tác với chuyên gia bên ngoài để hiểu sâu hơn về nội dung bài học Phương pháp này yêu cầu học sinh nghiên cứu và thể hiện kết quả học tập qua sản phẩm và quá trình thực hiện.
So với các phương pháp dạy học truyền thống, DHTDA (Dạy học theo dự án) tập trung vào năng lực của học sinh Theo Apel H.J và Knoll M, mục tiêu của DHTDA là đào tạo con người phát triển toàn diện, trang bị cho họ những năng lực cần thiết để chuẩn bị bước vào cuộc sống và đồng thời góp phần đổi mới phương pháp dạy học trong trường học Năng lực được hiểu là sự tổng hòa của kiến thức, kỹ năng, thái độ, tình cảm, giá trị và chuẩn mực đạo đức, được hình thành từ nhiều lĩnh vực học tập và sự phát triển tự nhiên trong xã hội Do đó, DHTDA hướng tới ba mục tiêu cơ bản để đạt được những điều này.
+ Về kiến thức: đạt được chuẩn chương trình hoặc có thể nhiều hơn;
+ Về kĩ năng: rèn luyện cho họ các kĩ năng như: tự lập kế hoạch, thực hiện
DA, báo cáo và trình bày kết quả, ĐG DA, ;
Rèn luyện thái độ tích cực, tự lực và trách nhiệm với cộng đồng là điều cần thiết cho học sinh Họ cần có ý thức vận dụng kiến thức vào thực tiễn và biết hòa đồng, giúp đỡ nhau trong học tập để phát triển toàn diện.
PBL đặc trưng bởi một số hoạt động cơ bản sau:
- Xác định mục tiêu dự án
- Thiết kế ý tưởng dự án
- Xây dựng bộ câu hỏi định hướng
- Lập kế hoạch dự án
1.5 Sự tương đồng giữa kỹ năng sống (KNS) và mục tiêu của DHDA
Kĩ năng sống cơ bản Mục đích của DHDA
Tư duy phê phán Phát triển năng lực đánh giá
Tư duy sáng tạo Phát triển khả năng sáng tạo
Tự nhận thức Kích thích động cơ và hứng thú học tập của người học Thấu cảm Rèn luyện năng lực cộng tác làm việc
Tự trọng Phát huy tính tích cực, tự lực Trách nhiệm xã hội Phát huy tính trách nhiệm
Lĩnh vực tâm vận động
Ra quyết định và giải quyết vấn đề
Rèn luyện năng lực phát hiện và xử lí những vấn đề phức hợp.
Phát triển năng lực lập kế hoạch và thực hiện kế hoạch.
Gắn lí thuyết với thực hành, tư duy và hành động, nhà trường và xã hội. Đương đầu với cảm xúc và căng thẳng
Rèn luyện tính bền bỉ và kiên nhẫn
Quan hệ liên nhân cách và giao tiếp
Phát triển năng lực giao tiếp và khả năng trình bày
Phần lớn các KNS đều phù hợp với mục tiêu của DHDA, trong khi số còn lại, mặc dù không hoàn toàn giống nhau, vẫn có những điểm tương đồng nhất định.
Tự nhận thức là kỹ năng quan trọng giúp học sinh hiểu rõ về bản thân, bao gồm tiềm năng, cảm xúc, điểm mạnh và điểm yếu Phương pháp DHDA sẽ kích thích động lực và tạo hứng thú học tập, khuyến khích học sinh khai thác tối đa khả năng tư duy, thực hành, trình bày và giao tiếp để giải quyết các vấn đề học tập phức tạp, từ đó giúp họ nhận diện rõ hơn các ưu điểm và hạn chế của chính mình.
Kỹ năng thấu cảm, hay khả năng bày tỏ sự thông cảm bằng cách đặt mình vào vị trí của người khác, là yếu tố quan trọng trong việc hỗ trợ lẫn nhau Kỹ năng này có thể được rèn luyện hiệu quả thông qua các hoạt động nhóm khi học sinh thực hiện dự án.
Rèn luyện tính bền bỉ và kiên nhẫn trong DHDA là yếu tố quan trọng giúp con người phát triển phẩm chất tâm lý, từ đó hỗ trợ tích cực cho việc đối mặt với những thách thức trong cuộc sống thực.
Khi lập kế hoạch và thực hiện dự án, học sinh cần đưa ra những quyết định cụ thể để đạt được mục tiêu dự án Điều này giúp hình thành và phát triển kỹ năng ra quyết định của các em, đồng thời mang lại những trải nghiệm quý giá trong quá trình thực hiện.
Để đưa ra quyết định chính xác trong quá trình thực hiện dự án, học sinh cần phân tích một cách phê phán các thông tin và quan điểm, xác định cái đúng, cái hợp lý cũng như cái sai, cái không hợp lý Việc này không chỉ giúp lựa chọn thông tin và giải pháp phù hợp mà còn góp phần hình thành và phát triển tư duy phê phán của học sinh.
Như vậy tích hợp DHDA trong dạy học Vật lý có thể góp phần giáo dụcKNS cho HS
Thực trạng của vấn đề
Sau nhiều năm dạy vật lý tại trường THPT, tôi nhận thấy học sinh gặp khó khăn trong việc vận dụng kiến thức vật lý vào thực tế Ví dụ, khi phải đưa xe đạp vào nhà qua bậc tam cấp, các em không biết sử dụng mặt phẳng nghiêng để giải quyết Hay khi không thể di chuyển khúc củi, nhiều em không nghĩ đến việc dùng đòn bẩy Những tình huống này cho thấy cần rèn luyện kỹ năng giải quyết vấn đề nhanh chóng và hiệu quả cho cuộc sống sau này Từ đó, học sinh có thể phát triển tư duy sáng tạo, kỹ năng ra quyết định và nhiều kỹ năng khác Để giải quyết vấn đề này, tôi đã suy nghĩ về các phương pháp dạy học vật lý nhằm giúp học sinh áp dụng kiến thức vào thực tiễn Mặc dù giáo dục kỹ năng sống (KNS) đã được đưa vào trường học ở Việt Nam, nhưng vẫn còn hạn chế, thiếu sự chú trọng vào việc tạo ra trải nghiệm thực tế cho người học để hình thành hành vi tích cực.
Trong chương trình THPT, môn Công nghệ và Giáo dục công dân có nhiều tiềm năng để tích hợp kỹ năng sống (KNS) Tuy nhiên, với những đặc thù riêng, môn Vật lý cũng có thể đóng góp vào việc rèn luyện KNS cho học sinh thông qua phương pháp dạy học dự án (DHDA).
Giải pháp và tổ chức thực hiện
Giáo viên suy nghĩ về ý tưởng dự án, tập trung vào ứng dụng của Vật lý trong kỹ thuật và sản xuất, đồng thời giải quyết các vấn đề toàn cầu như ô nhiễm môi trường, biến đổi khí hậu và khủng hoảng năng lượng Tuy nhiên, các nội dung lý thuyết bắt buộc trong chương trình vẫn cần được dạy theo phương pháp truyền thống, điều này không hoàn toàn phù hợp với định hướng dạy học dự án.
3.2 Xác định mục tiêu dự án
Sau khi hình thành ý tưởng, giáo viên cần xác định mục tiêu dự án, bao gồm mục tiêu về kiến thức, kỹ năng và thái độ Đặc biệt, cần chú trọng đến các hoạt động học tập yêu cầu tư duy bậc cao như phân tích, tổng hợp và đánh giá.
Mỗi dự án học tập đều hướng đến một mục tiêu cụ thể, và để xác định mục tiêu này, giáo viên cần dựa vào chương trình học, sách giáo khoa, giáo trình, cùng với các mục tiêu giáo dục của địa phương và phương hướng hoạt động của nhà trường Từ mục tiêu học tập, giáo viên sẽ thiết lập các tiêu chuẩn học tập, bao gồm tiêu chuẩn nội dung và tiêu chuẩn thực hành, từ đó xác lập được mục tiêu cho dự án học tập.
3.3.Thiết kế ý tưởng dự án
Một dự án khả thi thường xuất phát từ một ý tưởng tốt, với các hoạt động học tập trong PBL được thiết kế thực tiễn và liên quan đến nhiều lĩnh vực kiến thức Phương pháp này chú trọng vào việc đặt người học làm trung tâm, kết nối kiến thức nhà trường với các vấn đề thực tiễn trong thế giới Do đó, giáo viên cần nhận diện những vấn đề xung quanh, đặc biệt là những vấn đề mang tính thời đại.
Dựa trên nội dung bài học, giáo viên đề xuất một chủ đề hấp dẫn với những gợi ý thú vị, nhằm thu hút sự chú ý của học sinh và khuyến khích các em tham gia tích cực vào các hoạt động học tập.
Học thông qua việc phục vụ cộng đồng giúp học sinh áp dụng kiến thức từ lớp học vào thực tiễn Các dự án này thường kết nối với cộng đồng địa phương, chẳng hạn như việc tạo ra đồ chơi từ vật liệu phế thải cho trẻ em tại "Mái ấm tình thương".
Mô phỏng và đóng vai là những dự án giáo dục mang lại cho học sinh trải nghiệm thực tế đầu tay, cho phép các em hóa thân vào nhân vật và sống trong những tình huống tái hiện thời gian và không gian cụ thể Phương pháp này không chỉ phản ánh lịch sử mà còn tạo ra sự thấu cảm sâu sắc Chẳng hạn, để nâng cao nhận thức về "An toàn giao thông", học sinh có thể tham gia vào một vở kịch hoặc sản xuất video clip mô tả hậu quả của tai nạn giao thông.
Xây dựng và thiết kế là những dự án dựa trên nhu cầu thực tế hoặc chuỗi sự kiện đáng tin cậy, yêu cầu học sinh tạo ra mô hình thực tế hoặc lập kế hoạch giải pháp cho các vấn đề cụ thể Một ví dụ điển hình là chế tạo tên lửa nước, giúp học sinh áp dụng kiến thức vào thực tiễn.
Hợp tác trực tuyến là các dự án giáo dục thực hiện qua Internet, mang đến cho người học trải nghiệm thực tế khi làm việc cùng các lớp học khác, chuyên gia và cộng đồng Những nhiệm vụ này không chỉ thúc đẩy sự tương tác mà còn giúp phát triển kỹ năng hợp tác trong môi trường học tập hiện đại.
Tra cứu web là hoạt động định hướng, trong đó người học sử dụng thông tin từ Internet Các dự án này nhằm mục đích giúp người học lĩnh hội và tích hợp kiến thức hiệu quả.
Dự án là một bài tập tình huống yêu cầu học sinh áp dụng kiến thức từ bài học để giải quyết vấn đề Qua đó, học sinh được đặt vào một tình huống thực tiễn, đòi hỏi sự tự lực và sáng tạo trong việc tìm ra giải pháp.
3.3 Xây dựng bộ câu hỏi định hướng (Bộ câu hỏi khung)
Bộ câu hỏi định hướng là một công cụ thiết kế quan trọng trong việc giúp học sinh tập trung vào các hoạt động học tập chính Những câu hỏi này có tính mở và gợi ý, thúc đẩy học sinh tư duy về các vấn đề cần giải quyết Có ba loại câu hỏi định hướng: câu hỏi khái quát (CHKQ), câu hỏi bài học (CHBH) và câu hỏi nội dung (CHND).
Bộ câu hỏi định hướng là một hệ thống câu hỏi do giáo viên thiết kế nhằm hướng dẫn việc dạy học cho một nhóm kiến thức trong các bài học cụ thể Vai trò của bộ câu hỏi này rất quan trọng, giúp định hình quá trình học tập và nâng cao hiệu quả giảng dạy.
Trong PBL, bộ câu hỏi định hướng đóng vai trò quan trọng, quyết định chất lượng việc tiếp thu kiến thức của học viên.
Thay vì sử dụng phương pháp thuyết trình truyền thống, giáo viên nên thiết kế bộ câu hỏi hấp dẫn để kích thích sự hứng thú của học sinh Điều này không chỉ giúp học sinh phát hiện kiến thức mới mà còn phát triển nội dung bài học một cách sáng tạo Hơn nữa, việc khuyến khích học sinh tham gia thảo luận về các ý tưởng và nội dung trọng tâm của bài học theo một trật tự logic sẽ nâng cao khả năng tư duy và sự tương tác trong lớp học.
Hiệu quả của sáng kiến kinh nghiệm
Trong ba năm qua, sau khi tiếp thu kiến thức về phương pháp dạy học theo tinh thần DHDA từ khóa học Sau Đại Học tại trường Đại học Hồng Đức, tôi đã áp dụng hiệu quả những kiến thức này vào giảng dạy môn Vật lý tại trường THPT Quảng Xương 4.
Kết quả giảng dạy môn Vật lý của tôi cho thấy chất lượng học sinh (HS) đã cải thiện rõ rệt nhờ áp dụng phương pháp dạy học dự án Trong các năm 2017-2018 và 2018-2019, tôi đã giảng dạy lớp 12G theo phương pháp dự án, trong khi lớp 12I sử dụng phương pháp truyền thống Kết quả là lớp 12G luôn có điểm kiểm tra cao hơn và tinh thần đoàn kết, sự gần gũi giữa các HS cũng được thể hiện rõ nét Trong quá trình thực hiện dự án, HS đã phát triển nhiều kỹ năng như tư duy sáng tạo, hợp tác và giải quyết vấn đề Các nhóm HS đã xây dựng kế hoạch chi tiết và hoạt động hiệu quả, thể hiện rõ khả năng thuyết trình và tự tin Việc lồng ghép phương pháp dạy học dự án vào giảng dạy Vật lý không chỉ khả thi mà còn mang lại hiệu quả cao nhờ tính thực tiễn của môn học.
Có thể áp dụng phương pháp dạy học dự án (DHDA) cho khối kiến thức về năng lượng và các định luật bảo toàn trong chương trình Vật lý lớp 11, bao gồm các khái niệm về dòng điện và hiện tượng cảm ứng điện từ Việc này không chỉ giúp tạo ra sản phẩm thực tế mà còn phát triển các đồ dùng dạy học mà trường chưa có Đặc biệt, chương "Dòng điện xoay chiều" trong Vật lý lớp 12 có thể tích hợp DHDA một cách hiệu quả do khối lượng kiến thức phong phú Tôi xin giới thiệu một giáo án lồng ghép DHDA mà tôi đã áp dụng trong sáng kiến kinh nghiệm (SKKN) của mình (xem phần phụ lục 2).
Sau đậy là bảng thống kê kết quả tổng kết cuối năm lớp 12 của 2 lớp 12I và 12G.
Giỏi Khá Trung bình Yếu Kém