Bài viết góp phần giải quyết vấn đề liên quan đến nhận thức lý thuyết giới và trường hợp thơ Hồ Xuân Hương. Với những gì đã trải qua trong cuộc đời, thơ Hồ Xuân Hương thể hiện ý thức muốn ngẩng cao đầu trong thế giới nam quyền thật đặc biệt. Chúng tôi cho rằng, ý thức nữ tính trong thơ bà trên một mức độ nhất định đã lật nhào vị thế bất bình đẳng nam nữ trong xã hội Nho giáo.
Tạp chí Khoa học xã hội miền Trung, Số 01 (75) - 2022 69 Ý thức nữ tính thơ Hồ Xuân Hương Phạm Văn Hóa Trường Đại học Đà Lạt Email liên hệ: hoapv@dlu.edu.vn Tóm tắt: “Bà chúa thơ Nôm” cuối Lê đầu Nguyễn - Hồ Xuân Hương nữ sĩ tài hoa bậc văn học trung đại Việt Nam Thơ ca bà bộc lộ ý thức nữ tính, phản kháng lễ giáo Nho gia phong kiến, khẳng định nhân cách vị trí người phụ nữ xã hội Dựa lý thuyết nữ quyền để tìm hiểu, chúng tơi muốn khẳng định ý thức nữ tính thơ Hồ Xuân Hương phương diện đấu tranh cho khát vọng tình u tự do, chế độ nhân bình đẳng, tự chủ giao du xướng họa, Bài viết góp phần giải vấn đề liên quan đến nhận thức lý thuyết giới trường hợp thơ Hồ Xuân Hương Với trải qua đời, thơ Hồ Xuân Hương thể ý thức muốn ngẩng cao đầu giới nam quyền thật đặc biệt Chúng tơi cho rằng, ý thức nữ tính thơ bà mức độ định lật nhào vị bất bình đẳng nam nữ xã hội Nho giáo Từ khóa: Việt Nam, Hồ Xuân Hương, ý thức nữ tính, bình đẳng giới, tự chủ Feminine awareness in Ho Xuan Huong’s poems Abstract: Ho Xuan Huong, known as “the queen of Nôm poetry” at the end of the Le Dynasty and the beginning of the Nguyen Dynasty, is a talented poet of Vietnamese medieval literature Her poetry indicates feminine awareness; protesting against Confucian ethics during the feudal time; affirms women’s personality and position in society Based on feminist theory, the authors demonstrate the feminine awareness in Ho Xuan Huong’s poetry on various aspects such as the pursuit of a self-chosen/free love, an equal and love marriage, and being free in social connections The article contributes to clarifying gender theories and feminine awareness in Ho Xuan Huong’s poetry With her experiences in life, she has a strong determination to voice her opinions in the patriarchal society, which makes her so special The authors believe that the feminine awareness in her poetry has changed significantly gender equality in Confucian society Keywords: Vietnam, Ho Xuan Huong, feminine awareness, gender equality, selfdetermination Ngày nhận bài: 25/08/2021 Ngày duyệt đăng: 20/12/2021 Đặt vấn đề Trong văn chương trung đại Việt Nam kỷ XVIII đến cuối kỷ XIX, Hồ Xuân Hương nữ sĩ trẻ trung không chịu phụ thuộc vào giới nam quyền, lại tài hoa có tâm hồn phong phú Khơng nữ sĩ tài tình bậc thời kỳ cuối Lê đầu Nguyễn, bà tác giả văn học trung đại Việt Nam tiêu biểu ý thức nữ tính Là nhà thơ nữ tài hoa, có nhiều tác phẩm thơ Nôm xuất sắc đời Xuân Hương khơng kiếp đơn cơi Bà sáng tạo nhiều tác phẩm thể thái độ phản kháng chế độ 70 Phạm Văn Hóa phong kiến, giành lại quyền lợi người phụ nữ, thể ý thức nữ tính mãnh liệt Từ 76 thơ kể Lưu hương ký phần truyền tụng biết đến nay1, nhận thấy ý thức tự giác nữ tính thơ bà rõ nét Thơ bà không phản ánh thân phận bi thảm, địa vị thấp hèn người phụ nữ xã hội phong kiến, mà khẳng định vị trí họ, ý thức kháng cự ‘phận mỏng cánh chuồn” mà xã hội áp đặt Hơn nữa, tác phẩm nữ sĩ thể lời tố cáo, phản kháng người phụ nữ thời phong kiến giới đàn ông Nội hàm ý thức nữ tính Ý thức nữ tính với tư cách phận quan trọng lĩnh vực nghiên cứu phụ nữ, không khái niệm hạt nhân lí luận văn học nữ giới mà thước đo quan trọng đánh giá, phê bình văn học nữ giới Hồ Khánh Vân (2020) cho rằng: “Từ nữ tính được sử dụng vừa danh từ (feminity, womanhood), vừa tính từ (feminine) Nếu từ phụ nữ thường dùng để đối tượng, người mang giống cái, từ nữ tính lại dùng để tính chất, tính, tức vào vấn đề thể Nữ tính bao hàm tính chất đặc trưng người phụ nữ bộc lộ hành vi ứng xử mối quan hệ mang tính chuẩn mực khn mẫu xã hội văn hoá” (Hồ Khánh Vân, 2020, 30) Đối với nội hàm ý thức nữ tính, cần làm rõ hai phương diện: Thứ từ nhìn người phụ nữ thân, khẳng định vị trí, hiểu rõ giá trị thân xã hội, ý thức quyền sống hạnh phúc người phụ nữ; hai từ nhìn người phụ nữ giới bên ngoài, đồng thời từ lí giải nét riêng trời phú cho sống người phụ nữ Trong đời sống xã hội Việt Nam thời kỳ phong kiến, ý thức nữ tính xa lạ lại khơng hồn tồn xa lạ, cịn nét đặc sắc văn hoá cội nguồn dân tộc Ý thức nữ tính văn học Việt Nam thể thế, từ sáng tạo nhà thơ nữ, người đọc cảm nhận mẫn cảm họ góc nhìn nữ giới nhận thức vẻ độc đáo giới bên Tác phẩm nữ sĩ “văn chương mang giọng nữ” thời trung đại thể ý thức phản kháng lễ giáo phong kiến, đả kích xã hội nam quyền đấu tranh cho bình đẳng nam nữ bộc lộ cách tự nhiên ý thức nữ tính Như nhận định Lã Nhâm Thìn: “Thơ Hồ Xuân Hương tiếng nói tự ý thức đầy lĩnh – ý thức cá nhân ý thức giới mình” (Lã Nhâm Thìn, 2016, 197), tác phẩm Hồ Xuân Hương thể rõ nét ý thức nữ tính Những hành vi bà thức tỉnh giới chung quanh, lời thơ bà cho thấy tình cảnh thê thảm, đáng thương giới phụ nữ, mối quan hệ bất bình đẳng nam giới với nữ giới xã hội Lê Thu Yến khẳng định: “Cái nhìn Xuân Hương thể thơ nhìn ngược, khơng phải ngược lại với suy nghĩ mà ngược lại với thời đại” (Lê Thu Yến, 2008, 64) Thơng qua tìm hiểu ý thức nữ tính thơ bà, hiểu người Hồ Xuân Hương, thơ Hồ Xuân Hương, hiểu tinh thần nhân văn văn hoá Việt Nam truyền thống Ý thức nữ tính thơ Hồ Xuân Hương Ý thức nữ tính sản phẩm lý thuyết phê bình văn học nữ quyền, theo đặt bút sáng tác, câu chữ nhà văn đồng thời mang bóng riêng biệt nữ giới bóng lớn mơi trường văn hố – xã hội Ý thức nữ tính gắn liền với hoạt động trị xã hội, sinh từ ý thức bình đẳng phương diện giới Nội dung phản ánh tác phẩm văn học tác giả nữ thường từ góc nhìn thân nữ giới, với cách Tạp chí Khoa học xã hội miền Trung, Số 01 (75) - 2022 71 thức độc xem xét giới, để chứng minh giá trị thuộc tính nữ Nét độc đáo thơ ca Hồ Xuân Hương gắn liền với nỗi niềm nữ giới, ý thức nữ tính 3.1 Quan niệm gia đình vợ chồng bình đẳng Beauvoir cho rằng: “Ý thức nữ tính nữ giới có ý thức tự giác giá trị địa vị thân chủ thể tồn bình đẳng bên cạnh nam giới” (Beauvoir, S D.1996, 75) Ý thức nữ tính Hồ Xn Hương thể việc tìm kiếm bình đẳng nam nữ tình yêu nhân Cuộc đời tình u nhân Hồ Xuân Hương éo le, trắc trở Bà hai lần lấy chồng, hai lần làm lẽ bất hạnh phải chịu cảnh hai lần chồng chết Điều khiến Hồ Xuân Hương thấu hiểu cảm giác người phụ nữ cảnh ngộ Trong thơ bà có tới 42/76 tác phẩm (chiếm 55,3 %) phản ánh hình ảnh người phụ nữ với thân phận bi thảm, địa vị thấp hèn họ xã hội phong kiến Trong đó, thơ Lấy chồng chung thể rõ nét nỗi niềm chua xót, lên án bất công phụ nữ Kẻ đắp chăn kẻ lạnh lùng, Chém cha kiếp lấy chồng chung Năm mười hoạ hay chớ, Một tháng đơi lần có khơng Cố đấm ăn xơi, xơi lại hẩm, Cầm làm mướn, mướn không công Thân ví biết dường nhỉ, Thời trước thơi đành xong – Lấy chồng chung Ở đây, nhà thơ miêu tả thân phận làm lẽ, hoàn cảnh thực hàng ngàn, hàng vạn người phụ nữ xã hội phong kiến Theo Hồ Xuân Hương, đặt người phụ nữ cảnh làm lẽ cách đối xử tệ bạc bất công họ Bà kể nỗi khổ làm lẽ phẫn uất làm “mướn khơng cơng” Bài thơ cho thấy bi phẫn độ, kịch liệt lên án chế độ hôn nhân thời Nhãn tự “chém cha” thể lời tố cáo mãnh mẽ chế độ hôn nhân không hợp lý chồng nhiều vợ Nữ sĩ bày tỏ sớm biết thân phận làm lẽ hèn mọn, dù lúc đầu phịng khơng gối không muốn sống tạm bợ Từ “thôi đành” thể nỗi hận chế độ nhân Có thể thấy đây, ý thức nữ tính người phụ nữ thơ bà thể không chịu vào bị động, bị phụ thuộc, muốn định liên quan đến đời Bản thân Xuân Hương hai lần lấy chồng khóc chồng, bà khóc chồng chẳng giống ai: “Nịng nọc đứt từ nhé”, “hăm bảy tháng trời đà chốc”, Dù khóc chồng bà tính đến chuyện tái giá, chí nữ sĩ cịn “bỡn bà lang khóc chồng” “dao cầu thiếp biết trao nhỉ” Bởi theo bà, chẳng có sai người phụ nữ sống thuận theo tự nhiên sống sống Nói nỗi khổ đau căm hận lớp người phụ nữ qua hàng trăm năm phong kiến thơ Hồ Xuân Hương thể lời nguyền rủa chế độ đa thê; thách thức mãnh liệt chế độ hôn nhân bất hợp lý; theo đuổi bình đẳng nam nữ; chờ mong địi hỏi chế độ hôn nhân vợ chồng Tất điều thể rõ nét ý thức nữ tính bà thơ 3.2 Ý thức tự chủ giao du, xướng hoạ Hồ Xuân Hương không nữ sĩ tài hoa, bà cịn có lịng rộng mở với đời, ước vọng khơng cho riêng mình, mà cho phụ nữ thời, khát vọng giải phóng 72 Phạm Văn Hóa phụ nữ Marx viết: “Trong tính thực nó, chất người tổng hịa (tồn bộ) mối quan hệ xã hội” (C.Marx, 1995, 11) Vậy khơng có lý giới phái tự do, giới phái bị giới hạn, bị bứt khỏi mối quan hệ khác mối quan hệ gia đình Bà khuyến khích người phụ nữ vươn tới tự do, trước hết tình yêu Với tư cách nữ sĩ, Hồ Xuân Hương khát khao bước khỏi khuê phòng, với đông đảo văn nhân giao du, xướng hoạ 26/76 thơ (chiếm 34,2 %) thuộc chủ đề hội bà thể ý thức tự chủ giao du, xướng hoạ Chẳng hạn, thơ sau: Này đoạn chung tình nhau, Tiễn đưa ba bước nên câu Trên tay khép mở chiều nhạn, Trước mặt gấp bóng câu Nước mắt hoa lối cũ Mùi hương nệm suốt đêm thâu Vắng biết tình lắm, Này đoạn chung tình – Hoạ Sơn Phủ chi tác Bài thơ nữ thi sĩ kỷ 20, 21 mà thơ Hồ Xuân Hương viết vào cuối kỷ 18 cho người tình Mai Sơn Phủ Bài thơ tình cảnh xướng hoạ qua lại Hồ Xuân Hương với người tình Theo Thạch Quỳ: “Đây thơ ghi dấu mối tình đầu, mối tình từ thuở hoa niên, hồn nhiên sáng đỗi thiết tha, chân thành Hồ Xuân Hương với chàng trai có hiệu danh Mai Sơn Phủ Mai Sơn Phủ thuở thư sinh tài tử, học hành chưa đậu đạt, chưa có chức tước danh vị gì, Hồ Xuân Hương yêu chàng “tình u sét đánh”, nghĩa tình u chống ngợp từ lần gặp gỡ đầu tiên” (Thạch Quỳ, 2018) Mai Sơn Phủ chàng trai tài tử phong lưu, “tiễn đưa ba bước nên câu”, Hồ Xuân Hương lại càng ngưỡng mộ tài hoa chàng: Nước mắt hoa lối cũ Mùi hương nệm suốt đêm thâu Vắng biết tình lắm, Này đoạn chung tình Hai câu thơ cho thấy nữ sĩ bịn rịn không nỡ rời xa người tình Hai câu thơ lại cho thấy tình cảm chân thành tha thiết người gái bày tỏ trực tiếp nỗi lịng tương tư Thơng qua thơ này, nhận thấy Xuân Hương giao du với văn nhân nam giới thể ý thức tự chủ, không sợ hãi trước lên án, dè bỉu lễ giáo phong kiến Ý thức nữ tính nhiều lần tiếp xúc khác lại thể rõ nét, phong phú Hình tượng nhân vật trữ tình thơ người phụ nữ bộc lộ cách tự nhiên, mạnh dạn, bình đẳng lịng chân thành với chàng trai yêu mến Tình yêu thực tốt đẹp hai bên bình đẳng với nhau, sở tự nguyện, người phụ nữ lại phải giữ vai trò bị động? Bài thơ cho thấy ý thức giải phóng tư tưởng người phụ nữ phong kiến Trong giao du xướng hoạ nữ sĩ bước dần vào giới nam quyền, đem thái độ mực đối thoại với họ, từ mà nâng cao vị trí nữ giới Viết tất bà mong muốn thể hiện, khẳng định tài đam mê sáng tạo văn chương, Hồ Xuân Hương khẳng định ý thức nữ tính Tạp chí Khoa học xã hội miền Trung, Số 01 (75) - 2022 73 3.3 Đóng vai trị qn tử bên ngồi kh phòng Quan niệm truyền thống Nho giáo cho rằng: Phận làm chồng lo liệu việc bên Phận làm vợ nhà phải cẩn trọng giữ đạo tịng phu, giúp chồng dạy con, lo liệu nhà cửa, giữ gìn tài sản, gia quy lễ nghĩa gia đình. Do đó, với tư cách giới hạng hai, xã hội phong kiến, khuê phòng, bếp núc mảnh đất nhỏ hẹp sống phụ nữ Các nguyên tắc che phủ tự người phụ nữ dạng niềm tin bị áp đặt từ sinh Hồ Xuân Hương không cho vậy, nữ sĩ tha thiết, khát khao vươn giới bên Bà lên án quan niệm coi phụ nữ kẻ vô danh, hèn nhất, “tiện nhân”, loại người khó giáo dục Xuân Hương muốn nói, khơng tình u, người phụ nữ cịn thể chủ động, đốn lĩnh nhiều lĩnh vực khác Và lời hùng hồn, thơ nữ sĩ mô tả vẻ đẹp nữ giới để giới nam quyền nhận thức giá trị tôn trọng họ Người phụ nữ Hồ Xuân Hương với tư cách sản phẩm lệ thuộc xã hội nam quyền không chịu tỏ yếu so với khí phách nam nhi Trong thơ bà khơng có lời ốn hận nơi khuê phòng: “Đêm khuya văng vẳng trống canh dồn/ Trơ hồng nhân với nước non” (Tự tình), cịn có tới 8/ 76 (chiếm 10,5 %) thể quan tâm bà tới quốc gia đương thời Bài thơ Đề đền Sầm Nghi Đống ví dụ bật: Ghé mắt trơng ngang thấy bảng treo, Kìa đền Thái Thú đứng cheo leo Ví đổi phận làm trai được, Thì anh hùng há nhiêu – Đề đền Sầm Nghi Đống Từ nội dung thơ nhìn thấy Hồ Xn Hương khơng chịu làm thân phận ngồi rìa xã hội phong kiến nam quyền bày tỏ nguyện vọng bình đẳng nam giới lĩnh vực xã hội Hai câu thơ đầu miêu tả đứng chênh vênh, nghiêng ngả đền Thái thú – “đứng cheo leo” Hai câu thơ sau biểu đạt “hùng khí” nữ sĩ Một chữ “Ví đây” vừa ngụ ý bất lực, mặc cảm thua lép đàn ông mà xã hội phong kiến áp đặt vào ý thức người phụ nữ Nhưng mặt khác, thể nhu cầu đổi phận, không chịu an phận họ Bài thơ thể khát vọng bình đẳng, khát vọng lập nên nghiệp anh hùng vẻ vang nam giới Hồ Xuân Hương Đó lời thách thức, khiêu chiến bà giới nam quyền Bởi thế, quan tâm nhiều đến mối quan hệ phụ nữ với “người quân tử” thơ bà bậc “hiền nhân quân tử” giới hình tượng bị nhại, bị lộn trái, bị hạ bệ đáng khinh, đáng thương Thời đại Hồ Xuân Hương với thời đại cách xa nhiều, ý thức nữ tính thơ bà phương diện tình yêu hôn nhân, giao du sắm vai quân tử lại tồn điểm tương đồng kỳ lạ Thơ Xuân Hương cho thấy tỉnh ngộ trưởng thành ý thức nữ tính hồn cảnh khó khăn xã hội phong kiến Đương nhiên, ý thức nữ tính thể thơ bà có nhiều điểm độc đáo Nét riêng ý thức nữ tính thơ Hồ Xuân Hương Dưới áp lễ giáo phong kiến đương thời hoàn cảnh riêng đầy éo le, ý thức nữ tính thơ Hồ Xuân Hương có nét riêng biệt Trong thơ ca Hồ Xuân Hương có nhiều tác phẩm thể coi thường lễ giáo phong kiến, thách thức xã hội nam quyền 74 Phạm Văn Hóa Hình tượng nghệ thuật thơ bà bắt nguồn từ thực đời sống, người phụ nữ đề cao cách xứng đáng Và tiếng cười vỗ mặt bão, bao mặt nạ mạo danh anh hùng, quân tử bị xé toạc, phanh phui, lột trần để trơ hèn kém, thô lậu, đạo đức giả, bỉ ổi giới đáng lên án xã hội phong kiến hủ lậu Bà không thở than đau khổ cho thân mà nói lên tiếng nói nữ giới tồn xã hội Ý thức nữ tính bà vượt qua “cái Tơi” thân để đến với tồn xã hội Ví Vơ âm nữ bà: Mười hai bà mụ ghét chi nhau, Đem xn tình vứt bỏ đâu Rúc thây cha chuột nhắt, Vo ve mặc mẹ ong bầu Đố biết vơng hay trốc, Cịn kẻ hay cuống với đầu Thơi thơi, thơi được, Nghìn năm khỏi tiếng nương dâu Bài thơ cho thấy thái độ bất bình trước ánh mắt lạnh nhạt giới bên với người phụ nữ “gông xiềng” lễ giáo Nho gia phong kiến khơng có khả sinh sản Họ phải chịu đựng lời cay nghiệt âm “cái ong bầu”, kẻ xấu xa “chuột nhặt” Qua giọng điệu hài hước, dí dỏm đó, bà khuyên bảo người phụ nữ cảnh ngộ ấy, hy vọng họ không quan tâm để ý đến lời nói cạnh khoé, châm chọc người đời Không trọn vẹn thiên chức làm mẹ (làm vợ) khơng có nghĩa người ta bậc, khơng có nghĩa khơng có quyền khát khao u đương hạnh phúc lứa đôi Thông qua thái độ quan tâm đồng cảm sâu sắc với người bất hạnh đó, bà bày tỏ thái độ bất mãn lên án lễ giáo phong kiến trói buộc người Trong xã hội phong kiến, phụ nữ thường xem giới hạng hai, coi “cái bóng” đàn ơng, đời trn chun họ “kiếp sinh thế” Hồ Xuân Hương lại khơng xem thường, mà ln tích cực tìm kiếm đường khẳng định vị trí tiếng nói người phụ nữ Ý thức nữ tính thơ bà gắn với chất người, tự nhiên, thơng tục dân dã Thơ bà có giới tự nhiên phơi phới sức xuân mang biểu tượng nữ giới Con đường bà mang theo âm hưởng ca dân gian, mang sắc màu dân tộc Hồ Xuân Hương xem người có lịng gắn bó với phong tục tập qn dân tộc, quan tâm đến sống đời thường nhân dân Với nhiều tác phẩm mang âm hưởng dân gian, ý thức dân tộc, khiến cho người hiểu thêm trân trọng tài nhân cách nữ sĩ Chúng tơi thống kê có tới 53/76 thơ (chiếm 70%) Hồ Xuân Hương vận dụng nhuần nhuyễn ngơn ngữ dân gian hình ảnh thơ mang tính thơng tục, đời thường Phải chăng, giới thơ Nơm Đường luật bà, lăng kính sống phồn thực chủ yếu số phận người phụ nữ quan tâm lớn nhất, đề tài bật, tiêu biểu thơ Quả mít: Thân em mít cây, Da sù sì, múi dày Qn tử có u đóng cọc, Xin đừng mân mó nhựa tay Bài thơ miêu tả hình ảnh loại trái quen thuộc người dân Việt Nam – mít – đậm đà phong thổ hương vị quê hương Qua thơ, nhận thấy Hồ Xuân Tạp chí Khoa học xã hội miền Trung, Số 01 (75) - 2022 75 Hương có tình cảm dạt quê hương, với văn hoá truyền thống dân tộc Bài thơ đả kích mạnh mẽ bạc bẽo, bội ước giới nam nhi tình u thời đại «nhất nam viết hữu thập nữ viết vô» Với hàng loạt ẩn dụ thơ, nữ sĩ miêu tả hình ảnh sinh thực khí người phụ nữ, qua bộc lộ khao khát quan hệ nam nữ gần gũi Đây cách nữ sĩ thể ý thức nữ tính khát khao sống thật với làm người, đả phá ý thức nam quyền người phụ nữ, quan niệm luyến nam nữ lễ giáo phong kiến Nhà thơ Xuân Diệu nhận xét: “Hồ Xuân Hương nhà thơ giòng Việt, gương mẫu mực việc dân tộc hoá thơ ca, người ngưỡng mộ” (Xuân Diệu, 1987, 338) Người phụ nữ thơ Xuân Hương bình dân, bé mọn, giản dị yếu đuối Họ bánh trơi nước, “con ốc lăn lóc đám cỏ hơi”, mít, ln trào dâng khát khao sống mãnh liệt, đáng Có thể nói, ngồi văn học dân gian, Xuân Hương nhà thơ lịch sử văn học dân tộc đem đến cho thơ tiếng nói người phụ nữ Nguyên nhân ý thức nữ tính thơ Hồ Xuân Hương Bất tác giả tồn giai tầng xã hội định, sáng tác họ đương nhiên chịu ảnh hưởng hoàn cảnh thời đại xã hội Hồ Xuân Hương ngoại lệ, khác biệt ý thức nữ tính thơ ca bà với nhà thơ nữ khác có nguyên nhân quan trọng chỗ khơng thời đại Chính Barry nói: “Ý thức nữ tính có nội dung thời đại” (Barry, P 2013) Hồ Xuân Hương sống đời thời kỳ “cặn bã lên bề mặt” (chữ Thanh Lãng) lễ giáo phong kiến cuối Lê đầu Nguyễn Hồ Xuân Hương nữ sĩ thời kỳ này, tư tưởng sáng tác bà trở với sáng, khiết vốn có đời sống văn hố dân gian dân tộc Lã Nhâm Thìn tinh tường: “Hầu hết hình tượng thơ Hồ Xuân Hương gợi ý, trực tiếp hay gián tiếp, xa hay gần, mơ màng hay cụ thể, từ vẻ đẹp trần thân thể người phụ nữ Hồ Xuân Hương có dụng ý kiến tạo hình tượng theo thể hình tuyệt vời ấy” (Lã Nhâm Thìn, 2016, 206) Bài thơ Quả mít với ngơn từ mang sắc thái đời sống thơng tục nhất, với hình tượng thơ vẻ đẹp tự nhiên trần thân thể người phụ nữ biểu rõ nét Ca ngợi vẻ đẹp trần người phụ nữ biểu cá tính sắc sảo, nữ tính mạnh mẽ thơ nữ sĩ Cuộc đời nữ sĩ Hồ Xuân Hương tiêu biểu cho cảnh sống chịu gông xiềng chế độ nam quyền phong kiến trói buộc người phụ nữ Ý thức nữ tính sinh thành lớn mạnh có mối quan hệ trực tiếp với sống tình u nhân mà bà trải qua Trong thơ Mời trầu, bà thể khát khao tình u, nhân thuỷ chung thắm thiết “phải duyên nhau”, “đừng xanh bạc vôi” Câu thơ cuối lời kêu gào khẩn thiết tình u hồ hợp Tuy nhiên, cuối đời với thân phận nhỏ bé, giới hạng hai xã hội nam quyền khiến cho đời người đại biểu cho phụ nữ bất hạnh có tài thơ, biết chữ nghĩa, tiếp xúc với nhiều kẻ sĩ phong lưu không nhận tình u viên mãn nhân hạnh phúc Cũng nhiều lần thất bại tình u nhân, khiến bà có thái độ bất mãn với lễ giáo Nho gia, từ mà có ý thức giác ngộ nữ tính Số phận bi thảm đời người phụ nữ hai lần làm lẽ xã hội nam quyền mà Hồ Xuân Hương trải qua, thơ bà để lộ ý thức nữ tính tương đối liệt Người phụ nữ thơ bà đời tìm giãy giụa mong thoát khỏi nỗi bất hạnh mang tên phụ nữ Hồ Xuân Hương người nói nhiều nỗi khổ đau riêng có tính chất giới tính người phụ nữ, đồng thời bênh vực, ngợi ca vẻ đẹp đầy nữ tính người bình dị 76 Phạm Văn Hóa Do sinh sống hồn cảnh thời đại đời riêng trải qua khổ đau đặc biệt, thơ bà hình ảnh người phụ nữ suốt đời tìm tình yêu hạnh phúc lứa đôi kết cục héo hắt, cô đơn dai dẳng bám đến đoạn cuối đường Điều này, chế độ xã hội phụ nữ phụ thuộc vào nam giới khơng có khó hiểu Như suối nguồn yêu thương tuôn chảy mà tạo hố ban cho người phụ nữ, bà khơng niềm tin vào sống, nỗ lực sống, thăm thú, du ngoạn danh lam thắng cảnh, tìm kiếm tình u mình, khơng ngừng thâm nhập vào đời sống văn hố dân tộc Bằng lịng chân thành tự đáy lòng, sức mạnh người phụ nữ Việt Nam biết xoa dịu vết thương đời, bà sáng tác nhiều tác phẩm thơ ca mang vẻ đẹp tâm hồn, trí tuệ đặc trưng Việt Nam với âm hưởng văn hoá dân gian truyền thống Các Bánh trôi nước, Con ốc nhồi, Mời trầu, cho thấy Hồ Xuân Hương có thái độ sống tích cực, thể ý thức nữ tính phong phú mạnh mẽ Kết luận Cùng với nữ sĩ đất nước Việt Nam thời kỳ phong kiến năm kỷ XVIII – XIX, Xuân Hương “xứng đáng hết nhà thơ phụ nữ” (Nguyễn Lộc, 1983, 20), chủ thể có cá tính Thơ ca Hồ Xuân Hương thể ý thức nữ tính đặc biệt mãnh liệt mang sắc thái cá nhân, “một người nữ phổ quát, người phổ quát” (chữ dùng Đoàn Lê Giang) với giác ngộ ý thức nữ tính giàu màu sắc đại Bà thể thái độ tán đồng theo đuổi ý thức nữ tính, khát vọng sống tự chủ tình u nhân hạnh phúc, tự giao du, xướng hoạ, sánh vai quân tử, Phan Hồng Hạnh cho rằng: “thơ Hồ Xuân Hương thể kháng cự việc khơng có tiếng nói, kháng cự phương thức sống bị che khuất, kháng cự lúc hai áp quyền lực nam giới” (Phan Hồng Hạnh, 2008, 9) Khơng tiếng nói đồng cảm, xót thương phản kháng mạnh mẽ cho kiếp người nhỏ bé, tội nghiệp “giới hạng hai” xã hội, thơ bà mở rộng phạm vi nội dung phản ánh giới phụ nữ Trong giai đoạn đầu kỷ XVIII cuối kỷ XIX, tiếng thơ Hồ Xuân Hương phát triển lên bước yếu tố nữ tính văn chương trung đại Tiếng thơ khẳng định chân lý phụ nữ ngày theo đuổi: Phụ nữ phải cần tự để nắm lấy số phận Mang khát khao hạnh phúc, làm chủ đời, người phụ nữ thơ Xuân Hương thực chủ nhân diễn ngôn nữ quyền xã hội Nho giáo Việt Nam đương thời Tinh thần đề cao người phụ nữ phương diện phục hưng văn hóa địa dân tộc, mà giá trị người phụ nữ đề cao tơn vinh Chú thích: Bài viết sử dụng văn thơ theo Thơ Hồ Xuân Hương, Đào Thái Tôn tuyển chọn giới thiệu, Nxb Giáo dục, Hà Nội, 1997 Tài liệu tham khảo Barry, P (2013) “Bước khởi đầu lý thuyết– Giới thiệu lý thuyết văn học văn hố” (Cao Hạnh Thủy dịch) Tạp chí Đại học Sài Gịn Số chun đề Bình luận văn học niên san 2013 – 2014 tr 131 – 142 Beauvoir, S D (1996) Giới nữ (Nguyễn Trọng Định, Đoàn Trọng Thanh dịch) tập Nxb Phụ nữ Hà Nội Xuân Diệu (1987) Các nhà thơ cổ điển Việt Nam Nxb Văn học Hà Nội Tạp chí Khoa học xã hội miền Trung, Số 01 (75) - 2022 77 Phan Hồng Hạnh (2008) Thiên tính nữ tác phẩm thơ nữ sĩ Việt Nam đại Luận văn Thạc sĩ Ngữ văn Trường Đại học KHXH & NV Hà Nội Nguyễn Lộc (1983) Thơ Hồ Xuân Hương Nxb Văn học Hà Nội Nguyễn Hữu Sơn – Vũ Thanh (Tuyển chọn giới thiệu, 2003) Hồ Xuân Hương – Về tác gia tác phẩm Nxb Giáo dục Hà Nội Thạch Quỳ (2018) “Vấn đề Hồ Xuân Hương - Thử tiếp cận thơ có gốc nguồn văn bản” Truy xuất từ web http://khxhnvnghean.gov.vn/?x=1162/nghien-cuu-khxhnv/vande-ho-xuan-huong-thu-tiep-can-nhung-bai-tho-co-goc-nguon-van-ban, ngày truy cập 10/6/2021 Nguyễn Đăng Na (2021) Con đường giải mã văn học trung đại Nxb Đại học Sư phạm Hà Nội Hà Nội C.Mác - Ph Ăngghen (1995). Tồn tập tập Nxb Chính trị quốc gia Hà Nội Đào Thái Tôn (Tuyển chọn, 1997) Thơ Hồ Xuân Hương Nxb Giáo dục Hà Nội Lã Nhâm Thìn – Vũ Thanh (Đồng chủ biên, 2016) Giáo trình Văn học Trung đại Việt Nam tập Nxb Giáo dục Hà Nội Phạm Thị Thuận (2014) “Lý thuyết phê bình văn học nữ quyền hàm ý nghiên cứu văn học trung đại Việt Nam” Tạp chí Khoa học Xã hội TP Hồ Chí Minh tập số 191 tr 34 – 45 Nguyễn Thị Tịnh Thy (2017) “Phê bình từ chủ nghĩa nữ tính sinh thái: kết hợp “cách mạng giới” “cách mạng xanh” nghiên cứu văn học” Truy xuất từ web http:// khoavanhoc_ngonngu.edu.vn, ngày 02/10/2017 Hồ Khánh Vân (2020) Phê bình nữ tính văn xi nữ giới Việt Nam, Trung Quốc (trường hợp Dạ Ngân Thiết Ngưng) Luận án Tiến sĩ Ngữ văn Trường Đại học KHXH & NV TP Hồ Chí Minh TP Hồ Chí Minh Lê Thu Yến (2008) Sức hấp dẫn thơ Nôm Hồ Xuân Hương Nxb Văn học Hà Nội ... Thơ Xuân Hương cho thấy tỉnh ngộ trưởng thành ý thức nữ tính hồn cảnh khó khăn xã hội phong kiến Đương nhiên, ý thức nữ tính thể thơ bà có nhiều điểm độc đáo Nét riêng ý thức nữ tính thơ Hồ Xuân. .. nam nữ bộc lộ cách tự nhiên ý thức nữ tính Như nhận định Lã Nhâm Thìn: ? ?Thơ Hồ Xn Hương tiếng nói tự ý thức đầy lĩnh – ý thức cá nhân ý thức giới mình” (Lã Nhâm Thìn, 2016, 197), tác phẩm Hồ Xuân. .. Xuân Hương, thơ Hồ Xuân Hương, hiểu tinh thần nhân văn văn hoá Việt Nam truyền thống Ý thức nữ tính thơ Hồ Xuân Hương Ý thức nữ tính sản phẩm lý thuyết phê bình văn học nữ quyền, theo đặt bút