LỜI GIỚI THIỆU
Trong bối cảnh hiện nay, sự phát triển của khoa học công nghệ đang tạo ra những biến đổi sâu sắc trong lực lượng sản xuất, đưa nhân loại tiến tới văn minh trí tuệ Nền giáo dục Việt Nam đang đối mặt với nhiều thách thức trong xu thế hội nhập và phát triển, đòi hỏi một cuộc cách mạng mạnh mẽ để đáp ứng nhu cầu thời đại Đảng và Nhà nước coi giáo dục là quốc sách hàng đầu, là chìa khóa cho tương lai Theo Nghị quyết hội nghị Trung ương II khóa VIII, mục tiêu giáo dục là xây dựng thế hệ gắn bó với lý tưởng độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội, có đạo đức, ý chí phát triển đất nước, giữ gìn giá trị dân tộc, tiếp thu văn hóa nhân loại, phát huy tiềm năng con người Việt Nam, và có tư duy sáng tạo cùng kỷ luật, để xây dựng một xã hội vừa “hồng” vừa “chuyên” như lời Bác Hồ đã dạy.
Gần đây, toàn xã hội đang quan tâm đến việc đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục Việt Nam, đặc biệt là trong ngành giáo dục và đào tạo Đổi mới phương pháp dạy học từ tiếp cận nội dung sang tiếp cận năng lực người học đang trở thành định hướng chính cho giáo dục phổ thông, trong đó có bộ môn Lịch sử.
Bộ môn Lịch sử, với những đặc trưng riêng, đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển con người toàn diện và đạt được mục tiêu giáo dục tại các trường THPT Trong nhiều năm qua, đội ngũ giảng dạy có trình độ chuyên môn vững vàng đã góp phần nâng cao chất lượng dạy học, đặc biệt trong việc bồi dưỡng phẩm chất và giáo dục nhân cách cho học sinh.
Hiện nay, nhiều học sinh đang có xu hướng thờ ơ với bộ môn lịch sử, coi đây là môn học phụ, dẫn đến chất lượng học tập giảm sút Nguyên nhân chính là do hạn chế về nội dung và phương pháp dạy học, đòi hỏi sự đổi mới trong việc giảng dạy Việc đổi mới nội dung không chỉ là thay đổi sự kiện lịch sử mà còn phải làm mới kiến thức, phát triển tư duy lịch sử và khả năng vận dụng tri thức vào thực tiễn Đối với học sinh THPT, cần thiết có các tiết dạy theo chủ đề để mở rộng kiến thức và giảm áp lực học tập, từ đó tạo hứng thú cho học sinh Nội dung dạy học cần nâng cao nhận thức lịch sử, giúp học sinh áp dụng kiến thức vào giải quyết vấn đề thực tiễn Đồng thời, đổi mới phương pháp dạy học cũng rất quan trọng, giáo viên cần khơi gợi hứng thú và phát huy tính tích cực, sáng tạo của học sinh để phát triển khả năng tự học và tự nghiên cứu.
Giáo viên lịch sử cần nỗ lực trau dồi kiến thức và trở thành tấm gương đạo đức, đồng thời đổi mới phương pháp giảng dạy để truyền lửa và tình yêu lịch sử cho học sinh, nâng cao chất lượng môn học Để đạt được điều này, giáo viên phải thiết kế và tổ chức dạy học hiệu quả, khơi dậy năng lực nhận thức của học sinh ngay từ lớp 10 Chương trình lịch sử lớp 10 có lợi thế với nội dung hấp dẫn về các trận quyết chiến chống ngoại xâm từ thế kỷ XI đến XVIII, giúp học sinh hình thành lòng yêu nước và niềm tự hào về quá khứ hào hùng của dân tộc Qua đó, học sinh không chỉ phát triển năng lực nhận biết mà còn có khả năng đánh giá, phân tích nghệ thuật quân sự của cha ông, từ đó rút ra bài học và vận dụng vào cuộc sống hiện tại.
2.TÊN SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM
Thiết kế và tổ chức dạy học chủ đề "Những trận quyết chiến chiến lược chống ngoại xâm trong lịch sử dân tộc (thế kỷ XI-XVIII)" cho học sinh lớp 10 trung học phổ thông là một nhiệm vụ quan trọng nhằm giúp học sinh hiểu rõ về các sự kiện lịch sử, nâng cao ý thức dân tộc và lòng yêu nước Qua việc nghiên cứu các trận đánh lịch sử, học sinh sẽ phát triển kỹ năng phân tích, đánh giá và rút ra bài học kinh nghiệm cho bản thân Nội dung giảng dạy cần được xây dựng một cách khoa học và hấp dẫn, kết hợp giữa lý thuyết và thực tiễn, nhằm khơi dậy niềm đam mê học tập và khám phá lịch sử trong lòng học sinh.
-Họ và tên: Hoàng Thị Hạnh
-Địa chỉ tác giả sáng kiến: Trường THPT Ngô Gia Tự-Lập Thạch-Vĩnh Phúc
-Số điện thoại: 0973.938.479 E_mail: hoanghanh25111984@gmail.com
4 CHỦ ĐẦU TƯ TẠO RA SÁNG KIẾN: Hoàng Thị Hạnh
LĨNH VỰC ÁP DỤNG SÁNG KIẾN
-Chương trình lịch sử lớp 10 gồm các bài:
+Bài 19: Những cuộc kháng chiến chống ngoại xâm thế kỉ X-XV
+Bài 23: Phong trào Tây Sơn và sự nghiệp thống nhất đất nước bảo vệ tổ quốc cuối thế kỉ XVIII
NỘI DUNG
4
CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC THIẾT KẾ VÀ TỔ CHỨC DẠY HỌCTHEO CHỦ ĐỀ TRONG MÔN LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG
TRUNG HỌC PHỔ THÔNG 1.1 Cơ sở lí luận và xuất phát của đề tài
1.1.1.Một số khái niệm, thuật ngữ cơ bản sử dụng trong đề tài
* Thiết kế và thiết kế (dạy học) chủ đề
Theo từ điển Tiếng Việt của Hoàng Phê, thiết kế là quá trình lập tài liệu và kỹ thuật tổng thể, bao gồm các bản tính toán và xây dựng thực hiện trong quá trình hoàn thiện nội dung Do đó, thiết kế không chỉ bao gồm ý tưởng mà còn là các chi tiết cụ thể, hỗ trợ cho việc thực hiện tiến trình công việc một cách khoa học.
Trong dạy học, thiết kế chủ đề là quá trình mà giáo viên xây dựng nội dung bài giảng phù hợp với trọng tâm kiến thức của chương trình Đồng thời, giáo viên cũng cần đưa ra những ý tưởng tổ chức tiến trình dạy học một cách linh hoạt.
Việc thiết kế chủ đề và xây dựng tiến trình dạy học cần phải linh hoạt, cho phép giáo viên chủ động sáng tạo và đổi mới trong quá trình tổ chức thực hiện.
* Dạy học theo chủ đề.
Thiết kế bài dạy là bước quan trọng trong việc hình thành nội dung và hình thức, trong khi tổ chức dạy học là quá trình cụ thể hóa nội dung đó thông qua các phương pháp và kỹ thuật linh hoạt Hoạt động tổ chức dạy học mang tính mục đích, giúp giáo viên điều khiển và hướng dẫn các hoạt động nhận thức của học sinh Cách thức tổ chức giờ học và các hoạt động dạy học sẽ phụ thuộc vào sự định hướng và điều khiển của giáo viên.
Trong một chủ đề với nhiều tiết học, có thể soạn thảo chung mà không cần tách riêng từng tiết Điều này giúp tránh việc lặp lại các phần chung như mục tiêu chủ đề, yêu cầu chuẩn kiến thức, kỹ năng và thái độ Những nội dung này chỉ cần ghi một lần nhưng vẫn phản ánh đầy đủ cho toàn bộ chủ đề.
Khái niệm "chủ đề" được sử dụng rộng rãi trong nhiều lĩnh vực, đặc biệt là văn học, nơi nó được định nghĩa là nội dung chính, nổi bật của tác phẩm Theo từ điển Tiếng Việt, chủ đề là vấn đề trung tâm mà nhà văn muốn nhấn mạnh, thể hiện quan điểm và cảm xúc quan trọng nhất Chủ đề không chỉ mang tính thống nhất về nội dung, với sự liên kết chặt chẽ giữa các phần, mà còn thể hiện ở hình thức qua nhan đề và trình tự sắp xếp trong văn bản.
Dạy học theo chủ đề là phương pháp tích hợp các khái niệm, tư tưởng và nội dung bài học có sự liên kết với nhau, dựa trên các mối quan hệ lý luận và thực tiễn trong các môn học Phương pháp này giúp tạo ra một nội dung học tập có ý nghĩa và thực tế hơn, khuyến khích học sinh chủ động khám phá kiến thức và áp dụng vào thực tiễn.
Dạy học theo chủ đề kết hợp giữa phương pháp truyền thống và hiện đại, trong đó giáo viên không chỉ truyền đạt kiến thức mà còn hướng dẫn học sinh tự tìm kiếm thông tin Phương pháp này giúp học sinh áp dụng kiến thức vào việc giải quyết các nhiệm vụ thực tiễn, tạo ra môi trường học tập tích cực và chủ động.
Dạy học theo chủ đề là một mô hình giáo dục hiện đại, thay thế cho phương pháp truyền thống với các bài học ngắn và cô lập, trong đó giáo viên thường giữ vai trò trung tâm Mô hình này chú trọng vào việc cung cấp nội dung học tập tổng quát, liên quan đến nhiều lĩnh vực khác nhau, đồng thời tập trung vào học sinh và tích hợp các vấn đề thực tiễn vào quá trình học.
Mô hình học tập này tạo điều kiện cho học sinh làm việc nhóm, giúp các em giải quyết các vấn đề thực tiễn một cách hệ thống và liên ngành Qua đó, các em có cơ hội thu thập thông tin từ nhiều nguồn kiến thức khác nhau.
Việc học của học sinh mang lại giá trị thực tiễn cao, giúp phát triển kỹ năng hoạt động và kỹ năng sống cần thiết Học sinh có cơ hội minh họa kiến thức đã học, từ đó tự đánh giá khả năng tiếp thu và kỹ năng giao tiếp của mình Với phương pháp này, giáo viên đóng vai trò là người hướng dẫn, hỗ trợ học sinh thay vì quản lý trực tiếp quá trình học tập.
Dạy học theo chủ đề ở bậc trung học nhằm tăng cường sự tích hợp kiến thức, tạo mối liên hệ đa chiều giữa các môn học Phương pháp này kết hợp ứng dụng kỹ thuật và đời sống thực tiễn vào nội dung giảng dạy, giúp cho việc học trở nên ý nghĩa và hấp dẫn hơn Nói một cách khác, đây là việc đưa "hơi thở" của cuộc sống vào kiến thức cổ điển, từ đó nâng cao chất lượng bài học và kết nối với thực tế.
Theo nhiều quan điểm, việc dạy học theo chủ đề không chỉ là nội dung mà còn ảnh hưởng đến phương pháp dạy học Khi nội dung được xây dựng theo chủ đề, nó sẽ tác động đến việc lựa chọn và điều chỉnh các phương pháp dạy học phù hợp, từ đó nâng cao hiệu quả giáo dục.
Dạy học theo chủ đề giúp tích hợp nội dung từ các môn học khác nhau, tạo ra một quá trình giảng dạy hiệu quả và liên kết chặt chẽ Việc xây dựng chủ đề không chỉ đơn thuần là truyền đạt kiến thức mà còn khuyến khích sự kết nối giữa các lĩnh vực học tập, làm phong phú thêm trải nghiệm học tập cho học sinh.
*Thiết kế chủ đề lịch sử
Chủ đề lịch sử bao gồm những vấn đề nổi bật và quan trọng từ các giai đoạn lịch sử và hệ thống sự kiện có mối quan hệ mật thiết Lịch sử phản ánh những gì đã xảy ra một cách khách quan, không phụ thuộc vào ý muốn con người Nó bao quát lịch sử của tất cả các quốc gia, dân tộc và cộng đồng Các sự kiện lịch sử rất phong phú và đa dạng, nhưng lại có mối quan hệ chặt chẽ với nhau, thể hiện qua quan hệ lịch đại và đồng đại Do đó, khi nghiên cứu các sự kiện lịch sử, cần nhìn nhận cả những đặc điểm riêng và đặt chúng trong bối cảnh chung để hiểu rõ tính liên tục, kế thừa và phát triển của lịch sử.
36
PHƯƠNG PHÁP THIẾT KẾ VÀ TỔ CHỨC DẠY HỌC CHỦ ĐỀ
“NHỮNG TRẬN QUYẾT CHIẾN CHIẾN LƯỢC CHỐNG NGOẠI XÂM CỦA LỊCH SỬ DÂN TỘC(THẾ KỈ XI-XVIII)” CHO HS LỚP 10 THPT
2.1.Vị trí, ý nghĩa và nội dung cơ bản của chủ đề“Những trận quyết chiến chiến lược chống ngoại xâm của lịch sử dân tộc (thế kỉ XI-XVIII)”
2.1.1 Vị trí của chủ đề trong chương trình lịch sử Việt Nam lớp 10
Chủ đề “Những trận quyết chiến chiến lược chống ngoại xâm của lịch sử dân tộc (thế kỉ XI-XVIII)” là một phần quan trọng trong chương trình Lịch sử Việt Nam lớp 10 THPT Nội dung này không chỉ phản ánh quá trình phát triển của lịch sử nước ta mà còn khẳng định vai trò của các sự kiện lịch sử trong việc định hình bản sắc văn hóa và truyền thống dân tộc Trong khi “Việt Nam thời kỳ nguyên thủy” đặt nền tảng cho lịch sử, thì giai đoạn từ thế kỉ X đến thế kỉ XVIII lại tiếp nối và nâng cao bản sắc văn hóa, thể hiện rõ nét truyền thống dân tộc hơn bao giờ hết.
Với 12 bài trong chương trình chuẩn của sách giáo khoa lịch sử lớp 10 ( từ bài 17 đến bài 28) , lịch sử phong kiến Việt Nam hiện lên với những nét đầy đủ nhất trong giai đoạn này Chủ đề tác giả xây dựng trong nội dung bài tập với chủ đề
Trong lịch sử dân tộc Việt Nam từ thế kỷ XI đến XVIII, những trận quyết chiến chiến lược chống ngoại xâm đã đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ độc lập và chủ quyền Hai bài học trong chương trình lịch sử lớp 10, cụ thể là Bài 19, tập trung phân tích các sự kiện lịch sử tiêu biểu, giúp học sinh hiểu rõ hơn về tinh thần chống giặc ngoại xâm của dân tộc Những cuộc chiến này không chỉ thể hiện lòng yêu nước mà còn là minh chứng cho sự kiên cường và ý chí bất khuất của nhân dân Việt Nam trong bối cảnh đầy thử thách.
Trong thế kỷ X-XV, Việt Nam đã trải qua nhiều cuộc kháng chiến chống ngoại xâm, thể hiện tinh thần yêu nước và ý chí độc lập của dân tộc Bài 23 đề cập đến phong trào Tây Sơn, một giai đoạn quan trọng trong lịch sử, khi nhân dân đứng lên đấu tranh vì sự thống nhất đất nước và bảo vệ tổ quốc vào cuối thế kỷ XVIII Những sự kiện này không chỉ khẳng định sức mạnh của nhân dân Việt Nam mà còn tạo nền tảng cho sự phát triển và bảo vệ đất nước trong các thời kỳ sau.
Lịch sử Việt Nam từ thế kỉ XI đến XVIII chủ yếu xoay quanh công cuộc xây dựng đất nước và chống giặc ngoại xâm Việc xây dựng chủ đề học tập cho giai đoạn này là rất quan trọng trong tiến trình lịch sử Việt Nam Đây là thời kỳ mà nhân dân ta thể hiện rõ nét truyền thống dân tộc và trí tuệ, với sự đoàn kết, kiên cường và sáng tạo trong chiến đấu Những kì tích vĩ đại như cuộc đấu tranh chống quân xâm lược Nam Hán của Ngô Quyền (938), cuộc kháng chiến chống Tống thời Tiền Lê (981) và cuộc kháng chiến chống Tống thời Lý (1075) đã thể hiện nghệ thuật quân sự độc đáo và hiệu quả của dân tộc.
Trong lịch sử Việt Nam, nhiều cuộc kháng chiến quan trọng đã diễn ra, bao gồm cuộc kháng chiến chống quân xâm lược Mông – Nguyên thế kỉ XIII, phong trào đấu tranh chống quân Minh vào cuối thế kỉ XVI, và cuộc kháng chiến chống quân Xiêm từ năm 1784 đến 1785 Đặc biệt, cuộc kháng chiến chống quân Thanh xâm lược năm 1789 đánh dấu một bước ngoặt quan trọng trong sự nghiệp thống nhất đất nước và bảo vệ tổ quốc.
Chủ đề “Những trận quyết chiến chiến lược chống ngoại xâm của lịch sử dân tộc (thế kỉ XI-XVIII)” tập trung vào giai đoạn lịch sử Việt Nam từ thế kỷ XI đến XVIII, thời kỳ này giữ vai trò quan trọng trong tiến trình lịch sử dân tộc Đây là thời điểm mà truyền thống dân tộc được phát huy mạnh mẽ nhất, với yếu tố con người đóng góp sức mạnh tổng hợp trong cuộc đấu tranh bảo vệ độc lập và tự do cho đất nước Vì vậy, việc nghiên cứu và giảng dạy lịch sử Việt Nam trong giai đoạn này mang ý nghĩa sâu sắc và cần thiết.
Khai thác nội dung lịch sử thời kỳ này không chỉ giúp giáo dục truyền thống dân tộc mà còn nhấn mạnh tầm quan trọng của sự đoàn kết dân tộc Điều này góp phần nâng cao hiệu quả trong việc dạy học và giáo dục đạo đức cho học sinh hiện nay.
2.1.2 Ý nghĩa khi dạy học chủ đề
Dạy học chủ đề “Những trận quyết chiến chiến lược chống ngoại xâmcủa lịch sử dân tộc (thế kỉ XI- XVIII)” ởlớp 10 THPT sẽ giúp HS:
Lịch sử dân tộc Việt Nam từ thế kỷ XI đến XVIII ghi dấu những trận quyết chiến chiến lược chống ngoại xâm, phản ánh quá trình xây dựng nhà nước phong kiến vững mạnh trên lãnh thổ thống nhất Dưới chế độ quân chủ chuyên chế tập quyền, các triều đại đã phát triển kinh tế toàn diện và duy trì mối quan hệ gần gũi với nhân dân Sự ổn định về chính trị và kinh tế đã giúp họ xây dựng lực lượng vũ trang hùng mạnh, được nhân dân ủng hộ, từ đó đánh bại nhiều cuộc xâm lược lớn từ phương Bắc Tinh thần chiến đấu dũng cảm, sự đoàn kết của toàn dân và tài năng chiến lược của các tướng lĩnh là những yếu tố quyết định dẫn đến những chiến thắng vĩ đại trong lịch sử.
Dạy lịch sử Việt Nam từ thế kỉ XI đến XVIII giúp học sinh nhận thức rõ về các sự kiện nổi bật và những tấm gương anh hùng, phản ánh tinh thần đoàn kết dân tộc trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ tổ quốc Qua việc học từ thực tế, học sinh sẽ được khơi dậy những cảm xúc tích cực, hình thành niềm tin và đạo đức, đồng thời nhận thức rằng giá trị hiện tại được xây dựng từ sự hy sinh và gắn bó của các thế hệ trước Điều này cũng nhấn mạnh trách nhiệm của mỗi học sinh trong việc phát triển sự nghiệp của cha ông.
Học sinh là trung tâm của giáo dục, nhưng họ cũng bị ảnh hưởng bởi môi trường xung quanh, đặc biệt về tư tưởng và tình cảm Việc giáo dục truyền thống dân tộc cần phải được thực hiện một cách tự nhiên và hợp lý, không thể áp đặt mà phải dựa trên kiến thức lịch sử chính xác và khoa học Cố chủ tịch Phạm Văn Đồng nhấn mạnh rằng việc dạy lịch sử phải tạo nên niềm tự hào và tình yêu dân tộc trong thanh niên, tránh việc tự kiêu hay chủ nghĩa dân tộc hẹp hòi Giáo dục truyền thống đoàn kết dân tộc cần được hình thành từ thực tiễn lao động và chiến đấu, để học sinh tự tiếp nhận và hành động đúng theo truyền thống.
Nội dung chuyên đề “Những trận quyết chiến chiến lược chống ngoại xâm của lịch sử dân tộc (thế kỉ XI-XVIII)” tập trung vào việc khắc họa những nhiệm vụ trọng tâm, từ đó giúp học sinh phát triển toàn diện về kiến thức và thái độ.
Học sinh học lịch sử không chỉ cần “biết” mà còn phải “tường”, nghĩa là phải hiểu sâu sắc bản chất của sự kiện Môn lịch sử yêu cầu học sinh phát huy tính tích cực, chủ động và sáng tạo, giúp các em nhận thức rõ ràng về sự kiện, hoàn thiện nhân cách và đạo đức, đồng thời có khả năng áp dụng kiến thức vào thực tiễn Việc này cũng rèn luyện tư duy độc lập, sáng tạo và chủ động trong suy nghĩ, hành động của học sinh, cũng như phát triển kỹ năng phân tích và năng lực thực hành Có thể khẳng định rằng, giáo dục môn lịch sử đóng góp quan trọng vào quá trình hình thành toàn diện nhân cách cho học sinh.
=> Hướng tới các năng lực của HS : giải quyết vấn đề, sáng tạo, hợp tác, tìm kiếm,
2.1.3 Nội dung cơ bản của chủ đề “Những trận quyết chiến chiến lược chống ngoại xâmcủa lịch sử dân tộc ( thế kỉ XI-XVIII)”
Dựa trên các tiêu chí xác định trận quyết chiến chiến lược đã nêu trong chương 1, tác giả đã nghiên cứu chương trình SGK lớp 10, đặc biệt là phần Lịch sử Việt Nam từ thế kỷ XI đến XVIII, và xác định được bốn trận quyết chiến chiến lược chống ngoại xâm trong lịch sử dân tộc thông qua hai bài học.
Bài 19 Những cuộc chiến đấu chống ngoại xâm ở các thế kỉ X – XV
Bài 23 Phong trào Tây Sơn và sự nghiệp thống nhất đất nước, bảo vệ Tổ quốc cuối thế kỉ XVIII.
Căn cứ vào nội dung của hai bài học này, chúng ta sẽ tập trung làm rõ 4 trận quyết chiến chiến lược như sau:
- Trận Chi Lăng- Xương Giang năm 1427
- Trận Ngọc Hồi- Đống Đa năm 1789.
*Khái quát nội dung cơ bản 4 trận quyết chiến chiến lược:
Giữa thế kỷ XI, nhà Tống chuẩn bị cho cuộc xâm lược lần thứ hai với quy mô lớn hơn, nhưng Lý Thường Kiệt đã lãnh đạo cuộc kháng chiến mạnh mẽ, thể hiện sức mạnh và tư thế hiên ngang của dân tộc Chiến thắng Như Nguyệt vào mùa xuân năm 1077 đã đánh bại quân Tống, làm suy yếu ý chí xâm lược của họ Sau thất bại, Lý Thường Kiệt đã giảng hòa, tạo điều kiện cho nhà Tống công nhận Đại Việt là một vương quốc độc lập, không còn dám can thiệp vào nước ta nữa.
+ Trận Trận Bạch Đằng năm 1288
