QUAN NIỆM VỀ XÃ HỘI HỌC CỦA CÁC NHÀ XÃ HỘI HỌC TRÊN THẾ GIỚI
ĐIỀU KIỆN VÀ LỊCH SỬ HÌNH THÀNH XÃ HỘI HỌC TRÊN THẾ GIỚ
Sự phát triển của kinh tế tư bản chủ nghĩa đã làm xáo trộn trật tự xã hội phong kiến, dẫn đến những biến đổi trong đời sống kinh tế - xã hội của các giai cấp và nhóm xã hội, gây ra nhiều tệ nạn xã hội như thất nghiệp, nghèo khổ và suy thoái đạo đức Những thay đổi này đã thúc đẩy sự chuyển biến trong tổ chức gia đình, từ gia đình truyền thống nhiều thế hệ sang gia đình hạt nhân hai thế hệ, đặc trưng cho xã hội công nghiệp Điều này đã tạo ra nhu cầu cấp thiết về việc lập lại trật tự và ổn định xã hội, cũng như nhu cầu nhận thức để giải quyết các vấn đề mới phát sinh trong bối cảnh cuộc sống đang biến động.
Sự chuyển đổi từ chế độ phong kiến sang chế độ tư bản chủ nghĩa đã tạo ra những biến đổi lớn trong tất cả các lĩnh vực đời sống, dẫn đến sự phân hóa xã hội và phân chia giai cấp ngày càng sâu sắc Điều này hình thành một cơ cấu xã hội phân tầng, với một thiểu số nắm giữ tư liệu sản xuất và quyền lực, trong khi đa số còn lại bị chi phối Đồng thời, các mối quan hệ xã hội giữa con người trong sản xuất, phân phối, tiêu dùng và sinh hoạt cũng trải qua những thay đổi sâu sắc.
Vào nửa thế kỷ 18, cuộc cách mạng công nghiệp bắt đầu ở Anh và lan rộng ra Châu Âu cùng Bắc Mỹ, gây ra những biến đổi sâu sắc trong đời sống xã hội nông nghiệp Quá trình công nghiệp hóa đã tạo ra nhiều hiện tượng và vấn đề xã hội mới, thu hút sự quan tâm của các nhà triết học và nghiên cứu Những thay đổi này đòi hỏi sự ra đời của một bộ môn khoa học để giải thích và giải quyết các vấn đề xã hội, từ đó hình thành và thúc đẩy sự phát triển nhanh chóng của Xã hội học.
Sự ra đời của xã hội học đã cách mạng hóa nhận thức và thế giới quan của con người, đồng thời cung cấp những phương pháp luận mới để hiểu rõ hơn về sự biến đổi trong đời sống kinh tế, văn hóa và chính trị xã hội.
2 Lịch sử hình thành xã hội học.
Xã hội học, một bộ môn khoa học độc lập, ra đời vào nửa đầu thế kỷ XIX ở phương Tây, phản ánh sự biến đổi xã hội căn bản Sự hình thành và phát triển của xã hội học là tất yếu cả về lý luận lẫn thực tiễn, gắn liền với quá trình chuyển đổi từ kinh tế nông nghiệp sang kinh tế công nghiệp, từ cơ cấu xã hội truyền thống sang hiện đại, và từ hình thái kinh tế phong kiến sang kinh tế tư bản chủ nghĩa Sự ra đời của xã hội học được thúc đẩy bởi các điều kiện khách quan và chủ quan trong lịch sử xã hội, thể hiện qua các cơ sở khoa học và thực tiễn cụ thể.
Nửa sau thế kỷ XIX đánh dấu sự hình thành của Xã hội học với sự ra đời của các khoa đào tạo tại các trường đại học ở Đức, Mỹ, và Pháp, cùng với việc phát hành tạp chí xã hội học năm 1896 Thời kỳ này chứng kiến sự phát triển mạnh mẽ của đội ngũ nhà nghiên cứu và giảng dạy về xã hội học, với những tên tuổi tiêu biểu như Auguste Comte, Karl Marx, Herbert Spencer, Emile Durkheim, Georg Simmel, và Max Weber Các nhà xã hội học này đã đóng góp nhiều lý thuyết quan trọng: A Comte phát triển thực chứng luận và vật lý học xã hội; K Marx đề xuất học thuyết về hình thái kinh tế-xã hội và đấu tranh giai cấp; H Spencer đưa ra lý thuyết tiến hóa; E Durkheim tập trung vào các “sự kiện xã hội”; G Simmel nghiên cứu hình thức tương tác xã hội; và M Weber phát triển lý thuyết hành động xã hội Những nghiên cứu này đã mở đường cho sự hình thành các trường phái khoa học khác nhau trong xã hội học ở thế kỷ XX.
Sự phát triển mạnh mẽ của xã hội học châu Âu, đặc biệt qua các tên tuổi như Comte, Durkheim, Spencer, Marx và Weber, đã diễn ra song song với những tiến bộ đáng kể trong khoa học, kỹ thuật và công nghệ Xã hội học ngày càng khẳng định vị trí và vai trò quan trọng của mình trong đời sống xã hội, đặc biệt trong những năm đầu của thế kỷ.
XX đã phát triển nhiều trường phái và lý thuyết xã hội học trên toàn cầu, đặc biệt tại Châu Âu, đồng thời thúc đẩy nghiên cứu xã hội học thực nghiệm Đến giữa thế kỷ XX, sự phát triển mạnh mẽ của xã hội học ở Châu Âu và Mỹ đã dẫn đến hai cách tiếp cận chính: nghiên cứu cấu trúc xã hội và hành vi xã hội Đây là hai trào lưu lớn trong nghiên cứu xã hội học trên thế giới, bao gồm xã hội học cấu trúc và xã hội học hành vi.
Xã hội học đã được giảng dạy tại các trường đại học ở châu Âu và Mỹ, bắt đầu từ Pháp, Đức, và sau đó là Anh, cho thấy kiến thức về xã hội học đã trở nên ổn định và hữu ích cho toàn xã hội Các nhà xã hội học thường được mời tham gia tư vấn cho các chương trình xã hội và hoạch định chính sách, từ đó thúc đẩy sự phát triển mạnh mẽ của môn học này Việc áp dụng nghiên cứu thực nghiệm vào đời sống đã giúp duy trì trật tự xã hội và ổn định hệ thống chính trị tại các nước tư bản, giảm thiểu xung đột xã hội và nâng cao hiệu quả quản lý Từ những năm 1960, xã hội học toàn cầu đã chứng kiến sự giao thoa giữa xã hội học Mỹ và châu Âu, cùng với sự phát triển của các trường phái khoa học khác tại các nước xã hội chủ nghĩa như Liên Xô, Bungari, và Ba Lan Tại đây, xã hội học phát triển theo hướng riêng, dựa trên chủ nghĩa duy vật biện chứng và lịch sử, tập trung vào các hình thái kinh tế - xã hội và lý luận về nhận thức xã hội, được gọi là trường phái xã hội học Marxist, đóng góp quan trọng cho sự phát triển của các quốc gia này và môn xã hội học nói chung.
Thời kỳ này đánh dấu sự phát triển mạnh mẽ của xã hội học, với nhiều trường phái mới ra đời, hòa nhập vào trường phái Max xít và xu hướng xã hội học toàn cầu Cuối những năm 80, khi xã hội đối mặt với nhiều vấn đề mới, xã hội học đã được tách ra thành một ngành khoa học độc lập tại các nước xã hội chủ nghĩa Sự phân chia trong các phân ngành xã hội học ngày càng tinh vi, đáp ứng nhu cầu phát triển xã hội Hiện nay, số lượng lý thuyết xã hội học và các cấp độ lý luận chuyên biệt đã tăng lên đáng kể, cùng với sự hoàn thiện về phương pháp nghiên cứu và điều tra xã hội học.
Sự thống nhất ba cấp độ trong phương pháp nghiên cứu xã hội học bao gồm: cấp độ phương pháp luận, cấp độ phương pháp nghiên cứu và cấp độ kỹ thuật nghiên cứu điều tra.
Sự hòa quyện giữa các phương pháp nghiên cứu định tính và định lượng, cũng như giữa nghiên cứu cơ bản và ứng dụng, lý thuyết và thực nghiệm, là rất quan trọng Điều này không chỉ giúp nâng cao chất lượng nghiên cứu mà còn tạo ra sự liên kết chặt chẽ giữa các cấp độ nghiên cứu đại cương và chuyên biệt.
Xã hội học hiện nay đang phát triển mạnh mẽ trên toàn cầu, khẳng định vai trò quan trọng trong việc duy trì sự ổn định và thúc đẩy sự phát triển của xã hội.
QUAN NIỆM VỀ XÃ HỘI HỌC CỦA CÁC NHÀ XÃ HỘI HỌC TRÊN THẾ GIỚI
Auguste Comte, nhà triết học thực chứng và nhà xã hội học người Pháp, là người đầu tiên đặt nền móng cho khoa học xã hội học Ông đã sử dụng thuật ngữ "xã hội học" vào năm 1838 để chỉ lĩnh vực nghiên cứu các quy luật của tổ chức xã hội Nhờ những đóng góp quan trọng của mình, Comte được công nhận là người khai sinh ra xã hội học trên toàn thế giới.
+ Aguste Comte coi đối tượng nghiên cứu của xã hội học là quy luật của hiện tượng xã hội.
Auguste Comte nhấn mạnh rằng xã hội học có trách nhiệm quan trọng trong việc tổ chức lại xã hội và khôi phục trật tự xã hội Điều này cần dựa vào các quy luật tổ chức và biến đổi xã hội mà xã hội học đã nghiên cứu và phát hiện.
Ông cho rằng xã hội học tương tự như các khoa học tự nhiên như vật lý học và sinh vật học, vì nó sử dụng các phương pháp nghiên cứu để khám phá bản chất của xã hội Do đó, Comte đã gọi xã hội học là vật lý học xã hội.
Auguste Comte cho rằng xã hội học cần áp dụng phương pháp thực chứng để nghiên cứu xã hội, bao gồm việc thu thập, xử lý thông tin, xây dựng và kiểm tra giả thuyết, cũng như so sánh và tổng hợp dữ liệu nhằm làm rõ các quy luật tổ chức và biến đổi xã hội Ông phân chia phương pháp xã hội học thành các nhóm như quan sát, thực nghiệm, so sánh và phân tích lịch sử.
Phương pháp quan sát là công cụ quan trọng trong việc giải thích các sự kiện và hiện tượng xã hội Để thực hiện quan sát hiệu quả, cần thu thập bằng chứng cụ thể và tuân thủ các bước, quy trình rõ ràng Việc này giúp đảm bảo tính chính xác và khách quan trong việc phân tích các hiện tượng xã hội.
Phương pháp thực nghiệm trong xã hội học là việc tạo ra các điều kiện nhân tạo để nghiên cứu ảnh hưởng của chúng đến các hiện tượng xã hội cụ thể Mặc dù Comte cho rằng việc thực nghiệm trong phòng thí nghiệm đối với hệ thống xã hội là khó khăn, nhưng nhà xã hội học có thể tiến hành thực nghiệm tự nhiên khi các sự kiện đang diễn ra Qua các tác động có chủ đích, họ có khả năng can thiệp vào hiện tượng nghiên cứu để quan sát phản ứng và hiểu rõ hơn về sự kiện, hiện tượng đó.
Phương pháp so sánh là công cụ hữu ích cho nhà nghiên cứu xã hội, giúp họ đối chiếu các sự vật, hiện tượng hoặc quá trình xã hội hiện tại với quá khứ Bằng cách so sánh các hình thức và loại hình xã hội, nhà xã hội học có thể nhận diện sự tương đồng và khác biệt giữa các xã hội, từ đó phân tích và khái quát các đặc điểm chung cũng như thuộc tính cơ bản của xã hội.
Phương pháp phân tích lịch sử được coi là một hình thức so sánh giữa xã hội hiện tại và xã hội trong quá khứ Sau khi phát hiện ra "quy luật 3 giai đoạn", ông nhấn mạnh tầm quan trọng đặc biệt của phương pháp này Để áp dụng phương pháp này, cần phải quan sát tỉ mỉ và kỹ lưỡng sự vận động lịch sử của các xã hội, sự kiện và hiện tượng xã hội nhằm chỉ ra xu hướng và tiến trình biến đổi xã hội.
Phương pháp luận của Auguste Comte đóng vai trò quan trọng trong việc đặt nền tảng cho xã hội học vào đầu thế kỷ XIX Mặc dù chưa xác định đầy đủ các tiêu chuẩn khoa học hiện đại, nhưng các quan điểm của ông đã khởi đầu cho sự hình thành và phát triển của một lĩnh vực khoa học mới, mà ông gọi là xã hội học hay vật lý học xã hội.
Auguste Comte là người sáng lập ra vật lý học xã hội, sau này được gọi là xã hội học Ông đề xuất rằng xã hội học nên được chia thành hai lĩnh vực chính: tĩnh học xã hội và động học xã hội.
Tĩnh học xã hội là lĩnh vực nghiên cứu chuyên sâu về trật tự và cơ cấu xã hội, bao gồm các thành phần xã hội cùng với mối liên hệ giữa chúng như gia đình, nhà nước và các nhóm xã hội khác.
Động học xã hội nghiên cứu quy luật biến đổi xã hội trong lịch sử, nhấn mạnh rằng xã hội luôn vận động và phát triển Comte cho rằng nguyên nhân của sự phát triển này là do sự thay đổi trong quan điểm, hệ thống tư tưởng và ý chí của con người Ông đề xuất quy luật ba giai đoạn về tri thức để giải thích sự tiến hóa của các hệ thống tư tưởng và cấu trúc xã hội, bao gồm: giai đoạn thần học tương ứng với xã hội chiếm hữu nô lệ, giai đoạn siêu hình tương ứng với xã hội phong kiến, và giai đoạn thực chứng tương ứng với xã hội tư bản chủ nghĩa.
Giai đoạn thần học được đặc trưng bởi niềm tin vào các thế lực siêu nhiên và nhận thức mang tính thần bí Trong giai đoạn này, con người tin rằng thế giới xã hội do thượng đế sáng tạo ra, và họ hoàn toàn phụ thuộc vào tự nhiên, cảm thấy bất lực trước sức mạnh của nó.
Giai đoạn siêu hình được đặc trưng bởi nhận thức cảm tính và kinh nghiệm, không còn nặng về niềm tin vào thần thánh như giai đoạn trước, mà tập trung vào việc giải thích dựa vào các thế lực trừu tượng.
Giai đoạn thực chứng được đặc trưng bởi việc áp dụng nhận thức khoa học để giải thích các hiện tượng tự nhiên, nhấn mạnh sự hiểu biết về mối liên hệ và quy luật của chúng Trong giai đoạn này, các nhà tri thức có khả năng đảm nhận vai trò lãnh đạo và quản lý xã hội một cách hiệu quả.
QUAN NIỆM VỀ XÃ HỘI HỌC CỦA CÁC NHÀ XÃ HỘI HỌC Ở VIỆT NAM
I LỊCH SỬ HÌNH THÀNH XÃ HỘI HỌC Ở VIỆT NAM. Ở Việt Nam xã hội học bắt đầu được nghiên cứu từ những năm 70 của thế kỷ XX Xã hội học ở Việt Nam còn khá non trẻ, nhưng tư tưởng của Hồ Chí Minh về xã hội học đã được soi sáng bằng học thuyết Marx, Engel và Lê nin. Tuy xã hội học Việt Nam chưa phát triển mạnh, nhưng sự phát triển về lý luận về xã hội học nói chung và những nghiên cứu xã hội học cụ thể của Marx và Engel đã đặt nền móng quan trọng trong việc hình thành, phát triển xã hội học Việt Nam.
Tư tưởng Hồ Chí Minh là một hệ thống lý luận hoàn chỉnh về cách mạng Việt Nam, ảnh hưởng đến mọi lĩnh vực của đời sống xã hội và con người Đây là nền tảng cho các hoạt động của Đảng Cộng sản Việt Nam trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ tổ quốc Trong các tác phẩm của Người, có nhiều nội dung liên quan đến xã hội học, từ phân tích phong trào cách mạng Đông Dương, tình hình chính trị quốc tế đến sự phát triển của chủ nghĩa Tư bản Người cũng đã bàn về phân tầng xã hội, đấu tranh giải phóng dân tộc và chủ nghĩa xã hội Trên cơ sở đó, các nhà lý luận cách mạng Việt Nam đã nghiên cứu các thời kỳ phát triển lịch sử cụ thể để xây dựng hệ thống phương pháp luận xã hội học.
Từ năm 1992, xã hội học đã được đưa vào giảng dạy tại các trường cao đẳng và đại học tại Việt Nam, tạo điều kiện cho sự phát triển mạnh mẽ của lĩnh vực này Nhiều công trình nghiên cứu xã hội học đã được triển khai, đóng góp tích cực vào sự nghiệp xây dựng và phát triển đất nước Tri thức xã hội học ngày càng thâm nhập sâu rộng vào các lĩnh vực hoạt động xã hội, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội và giảm thiểu những tác động tiêu cực của nền kinh tế thị trường Đội ngũ nghiên cứu xã hội học cũng đang gia tăng về cả số lượng và chất lượng.
Xã hội học đã khẳng định vị thế của mình như một ngành khoa học độc lập tại Việt Nam, với sự phát triển mạnh mẽ trong thời gian qua.
II QUAN NIỆM CỦA CÁC NHÀ XÃ HỘI HỌC Ở VIỆT NAM.
Xã hội học là một lĩnh vực khoa học nghiên cứu một cách hệ thống mối quan hệ giữa con người và xã hội, cùng với các quy luật hoạt động và biến đổi của xã hội trong những điều kiện khác nhau Những nghiên cứu trong xã hội học đóng vai trò quan trọng, hỗ trợ cho các chính trị gia, nhà hoạt động, quản lý và luật sư trong việc đề xuất chính sách và tổ chức xã hội hiệu quả.
Xã hội học là một ngành khoa học độc lập, được khởi nguồn từ những quan điểm của các nhà xã hội học tiêu biểu như Auguste Comte, người đầu tiên đặt nền móng cho xã hội học và coi đối tượng nghiên cứu là quy luật của hiện tượng xã hội Ông nhấn mạnh rằng xã hội học cần góp phần tổ chức lại xã hội, mặc dù chưa hoàn thiện các tiêu chuẩn khoa học như hiện nay Karl Marx, nhà kinh tế học và triết gia người Đức, đã sử dụng chủ nghĩa duy vật lịch sử để phát triển phương pháp luận trong nghiên cứu xã hội học, đặc biệt trong xã hội học Macxit Herbert Spencer, một triết gia và nhà lý thuyết xã hội học người Anh, đã áp dụng các nguyên lý sinh vật học để nghiên cứu “cơ thể xã hội”, nhấn mạnh rằng xã hội chỉ phát triển lành mạnh khi các cơ quan chức năng đáp ứng nhu cầu của xã hội Cuối cùng, Émile Durkheim, nhà xã hội học người Pháp, đã đặt nền tảng cho chủ nghĩa chức năng và chủ nghĩa cơ cấu, góp phần quan trọng vào sự hình thành bộ môn xã hội học và nhân chủng học.