Câu hỏi và giả thuyết nghiên cứu
Điều kiện tự nhiên và xã hội của Tây Nam Bộ, đặc biệt là tỉnh Vĩnh Long, đã ảnh hưởng sâu sắc đến văn hóa ẩm thực của người Việt tại đây Với hệ thống sông ngòi phong phú, vùng đất này cung cấp nguồn thủy sản dồi dào, tạo điều kiện cho các món ăn đặc trưng như cá lóc nướng trui và lẩu mắm Bên cạnh đó, khí hậu nhiệt đới ẩm ướt giúp phát triển nhiều loại trái cây tươi ngon, góp phần vào sự phong phú của các món tráng miệng Văn hóa giao thoa giữa các dân tộc cũng làm phong phú thêm hương vị ẩm thực, từ đó hình thành nên những món ăn độc đáo phản ánh bản sắc văn hóa địa phương.
Câu hỏi thứ 2: Đặc trưng văn hóa ẩm thực của người Việt được nhận diện thông qua những biểu hiện cụ thể gì?
Văn hóa ẩm thực của người Việt Tây Nam Bộ là một tài sản quý giá cần được khai thác và phát huy trong hoạt động du lịch tại tỉnh Vĩnh Long Để thu hút du khách, việc tổ chức các tour ẩm thực đặc sắc, giới thiệu món ăn truyền thống như bánh xèo, cá lóc nướng trui và các sản phẩm địa phương là rất quan trọng Đồng thời, cần tạo ra các trải nghiệm ẩm thực độc đáo, như tham gia vào quá trình chế biến món ăn hoặc khám phá các chợ nổi Bên cạnh đó, việc nâng cao nhận thức về giá trị văn hóa ẩm thực thông qua các sự kiện, lễ hội ẩm thực cũng sẽ góp phần quảng bá hình ảnh Vĩnh Long đến với du khách trong và ngoài nước.
Từ 3 câu hỏi nghiên cứu trên, chúng tôi đặt ra giả thuyết nghiên cứu như sau:
Giả thuyết nghiên cứu thứ 1 cho rằng văn hóa ẩm thực người Việt ở vùng Tây Nam Bộ, đặc biệt là Vĩnh Long, được hình thành dưới sự ảnh hưởng của các điều kiện lịch sử, tự nhiên và xã hội Văn hóa ẩm thực tại đây không chỉ phản ánh đặc trưng văn hóa vùng mà còn mang những nét độc đáo riêng, nhờ vào quá trình cộng cư và dung hợp văn hóa của người Việt.
Giả thuyết nghiên cứu thứ hai tập trung vào đặc trưng văn hóa ẩm thực của người Việt Tây Nam Bộ, đặc biệt là tại tỉnh Vĩnh Long Các yếu tố được xem xét bao gồm nguyên vật liệu, phương pháp chế biến, khẩu vị không gian, cách thức thưởng thức và các đặc sản nổi bật của tỉnh Vĩnh Long.
Văn hóa ẩm thực người Việt hiện nay không chỉ đáp ứng nhu cầu vật chất mà còn trở thành một phần quan trọng trong hoạt động du lịch, góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội ở Tây Nam Bộ và tỉnh Vĩnh Long.
Phương pháp nghiên cứu
Đề tài luận án được thực hiện theo hướng tiếp cận liên ngành, bao gồm lịch sử học, du lịch học, môi trường học và dân tộc học, thông qua các thao tác nghiên cứu cụ thể.
Thống kê và phân loại là phương pháp nghiên cứu phổ biến trong nhiều ngành khoa học Trong luận án này, chúng tôi áp dụng phương pháp này để hệ thống lại các loại nguyên liệu chế biến ẩm thực, cách thức chế biến món ăn, cũng như các loại ẩm thực trong các không gian văn hóa tương ứng Mục tiêu là nhận diện đặc điểm, ý nghĩa và vai trò của văn hóa ẩm thực người Việt ở Tây Nam Bộ và Vĩnh Long.
Quan sát tham dự là một phương pháp giúp người viết trải nghiệm thực tiễn về văn hóa ẩm thực Việt Nam trong các bối cảnh như gia đình, làng nghề, khu du lịch, nhà hàng và quán ăn Qua đó, người viết có thể đối chiếu và so sánh tri thức từ các nghiên cứu trước đây với thực tiễn văn hóa ẩm thực hiện tại Điều này giúp tìm ra nguyên nhân của sự dung hợp, thích ứng và biến đổi trong văn hóa ẩm thực của người Việt.
Phỏng vấn sâu là phương pháp thu thập thông tin thông qua các cuộc đối thoại có chủ đích với những cá nhân liên quan đến đề tài, bao gồm nhà nghiên cứu văn hóa ẩm thực, cán bộ quản lý nhà nước về văn hóa - du lịch, chủ hộ kinh doanh điểm du lịch, nhà hàng, quán ăn, cùng với nghệ nhân và bếp trưởng tại các cơ sở kinh doanh ăn uống Kết quả từ những cuộc phỏng vấn này sẽ được sử dụng để phân tích và minh chứng cho các nhận định trong đề tài thông qua việc trích dẫn nội dung phỏng vấn.
Tổng hợp và phân tích các nguồn tài liệu giúp làm rõ ảnh hưởng của điều kiện lịch sử, tự nhiên và xã hội đến văn hóa ẩm thực Việt Nam Nghiên cứu này cũng chỉ ra sự giao lưu và tiếp biến trong chế biến món ăn, đồng thời phản ánh sự biến đổi của văn hóa ẩm thực người Việt tại Tây Nam Bộ và tỉnh Vĩnh Long hiện nay.
Ý nghĩa khoa học, thực tiễn và đóng góp mới
Luận án này áp dụng các lý thuyết nghiên cứu để làm rõ vai trò và giá trị của văn hóa ẩm thực Việt Nam trong đời sống cộng đồng, đồng thời góp phần vào sự phát triển du lịch bền vững tại Tây Nam Bộ, đặc biệt là tỉnh Vĩnh Long Kết quả nghiên cứu sẽ cung cấp tài liệu tham khảo hữu ích cho việc xây dựng Đề án phát triển văn hóa và du lịch ở Vĩnh Long trong giai đoạn tới.
Nghiên cứu này cung cấp những luận cứ khoa học quan trọng để xây dựng các chương trình và kế hoạch nhằm bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc trong bối cảnh giao lưu và hội nhập quốc tế hiện nay Luận án này mang đến những điểm mới đáng chú ý.
Hệ thống và phân loại các đặc điểm cơ bản giúp nhận diện văn hóa ẩm thực của người Việt, đặc biệt là trong bối cảnh tác động của các điều kiện lịch sử, tự nhiên và xã hội tại vùng Tây Nam Bộ và tỉnh Vĩnh Long.
Bố cục luận án
Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung luận án được trình bày trong 4 chương như sau:
Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu
Chương này tập trung vào việc nghiên cứu văn hóa ẩm thực trong bối cảnh phát triển du lịch tại Việt Nam, đặc biệt là khu vực Tây Nam Bộ Tác giả đã phân tích các nghiên cứu trước đó để rút ra những luận điểm và nội dung quan trọng, nhằm làm rõ đối tượng nghiên cứu của đề tài luận án.
Chương 2: Cơ sở lý luận và thực tiễn
Chương này phân tích sâu các khái niệm công cụ và luận điểm quan trọng trong các lý thuyết liên quan đến nghiên cứu văn hóa ẩm thực Đồng thời, nó trình bày tổng quan về người Việt, những người đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành nền văn hóa ẩm thực đặc sắc của Tây Nam Bộ, đặc biệt là tỉnh Vĩnh Long.
Chương 3: Đặc trưng văn hóa ẩm thực người Việt tỉnh Vĩnh Long
Chương này khám phá các đặc điểm và vị trí của văn hóa ẩm thực, cùng với không gian sinh tồn của nó Văn hóa ẩm thực không chỉ là một nguồn tài nguyên văn hóa phong phú mà còn đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển du lịch địa phương.
Chương 4: Khai thác văn hóa ẩm thực người Việt tỉnh Vĩnh Long trong phát triển du lịch Tây Nam Bộ
Chương này tập trung vào việc nhận diện giá trị nổi bật trong văn hóa ẩm thực của người Việt Tây Nam Bộ, đồng thời đánh giá hiện trạng khai thác các giá trị này trong hoạt động du lịch địa phương Dựa trên phân tích đó, chúng tôi sẽ đưa ra các khuyến nghị nhằm phát triển bền vững loại hình Du lịch ẩm thực tại Tây Nam Bộ và tỉnh Vĩnh Long trong tương lai.
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU
NGHIÊN CỨU VỀ VĂN HÓA, ẨM THỰC VÀ VĂN HÓA ẨM THỰC
Theory of Culture Change The Methodology of Multilinear Evolution (1955 -
Lý thuyết về sự biến đổi văn hóa Phương pháp luận về Tiến hóa đa tuyến) của Julian
H Steward 2 Ông đã dành phần lớn thời gian trong cuộc đời để nghiên cứu mối quan hệ tương tác giữa con người, môi trường, kỹ thuật, cấu trúc xã hội cũng như cách thức
2 Julian Haynes Steward (1902-1972) - Nhà nghiên cứu văn hóa người Mỹ, nổi tiếng với thuyết Tiến hóa đa hệ
Multilinear evolutionism là một lý thuyết quan trọng trong Nhân học Mỹ, đóng góp vào việc phát triển Sinh thái học Văn hóa và lý thuyết về sự Biến đổi văn hóa Các nghiên cứu của ông được đánh giá là độc đáo và mang tính mới mẻ so với các quan điểm nghiên cứu đương thời, thể hiện sự tổ chức công việc hiệu quả trong lĩnh vực này.
Cuốn sách được chia thành hai phần: phần đầu giới thiệu khái niệm và phương pháp nghiên cứu qua năm chương, trong khi phần sau tập trung vào các khảo nghiệm cơ bản và các bài báo nổi tiếng của Steward Nội dung cuốn sách làm rõ mối quan hệ tương tác giữa môi trường và văn hóa, cho thấy con người đã sử dụng các hoạt động văn hóa để thích nghi với môi trường, đồng thời văn hóa cũng bị ảnh hưởng bởi cách con người khai thác tài nguyên Phương pháp nghiên cứu của Steward giúp nhận diện cách sinh tồn của người Việt, đặc biệt qua việc khai thác thiên nhiên vùng Tây Nam Bộ, thể hiện rõ nét trong văn hóa ẩm thực.
Steward giúp chúng tôi hiểu rõ hơn về cách khai thác thiên nhiên đã ảnh hưởng đến các mô thức ứng xử văn hóa trong ẩm thực của người Việt Tây Nam Bộ.
Công trình này dựa trên nhiều năm nghiên cứu từ các nhóm bản địa ở Mỹ, nơi có điều kiện lịch sử, xã hội và tự nhiên khác biệt với Việt Nam Mặc dù vậy, những luận điểm cơ bản trong lý thuyết của Julian H Steward đã tạo nền tảng cho chúng tôi trong việc nghiên cứu sự biến đổi văn hóa ẩm thực của người Việt Tây Nam Bộ.
In their 2000 article, "Ethnicity and Acculturation in a Culturally Diverse Country: Identifying Ethnic Markets," Guilherme Pires and John Stanton explore the complexities of ethnic diversity and the process of acculturation within multicultural societies They emphasize the importance of understanding ethnic markets to effectively cater to diverse consumer needs The authors argue that recognizing and analyzing the distinct cultural identities and behaviors of various ethnic groups can enhance marketing strategies and foster better engagement with these communities By identifying the nuances of ethnic markets, businesses can develop tailored approaches that resonate with different cultural backgrounds, ultimately driving growth and inclusivity in a globalized economy.
Tạp chí Phát triển Đa ngôn ngữ và Đa văn hóa là một ấn phẩm uy tín trong lĩnh vực nghiên cứu khoa học xã hội và nhân văn toàn cầu Tạp chí chuyên sâu về các chủ đề như xã hội học, tâm lý xã hội, ngôn ngữ, chính sách ngôn ngữ và văn hóa phổ biến, mang đến những nghiên cứu chất lượng cho độc giả.
Nghiên cứu chỉ ra rằng việc xác định những điểm tương đồng và khác biệt giữa các tộc người sống chung trên một lãnh thổ là rất cần thiết Bài viết tập trung vào Australia, một quốc gia nổi bật với sự đa dạng văn hóa và nhiều nhóm dân tộc khác nhau.
3 Guilherme Pires - Khoa Kỷ luật Marketing, Trường Kinh doanh Newcastle, Úc Chức vụ; Giáo sư Marketing và giám đốc chương trình DBA.
Tiến sĩ John Stanton, một nhà nhân học xã hội, đã cống hiến sự nghiệp của mình cho việc thay đổi văn hóa ở Thổ dân Úc từ năm 1971 và hiện là Giáo sư trợ giảng tại Đại học Tây Úc Quá trình tiếp biến văn hóa ở Úc không chỉ diễn ra giữa các dân tộc bản địa mà còn chịu ảnh hưởng từ làn sóng nhập cư đa dạng Sự tương tác đa văn hóa với các mục tiêu khác nhau tạo ra những nhu cầu vừa tương đồng vừa khác biệt, cần được nghiên cứu từ góc độ thị trường Stanton phê phán các mô hình trước đó và nhấn mạnh tầm quan trọng của việc tôn trọng sự khác biệt văn hóa nhằm hướng đến mục tiêu chung của cộng đồng dân tộc và quốc gia.
Chúng tôi kế thừa luận điểm để đánh giá thực tiễn khảo sát ẩm thực người Việt, đặc biệt là tại Tây Nam Bộ, nơi có sự giao lưu và tiếp biến văn hóa phong phú Điều này mở ra hướng đi cho việc phát triển du lịch văn hóa ẩm thực đặc thù tại tỉnh Vĩnh Long, nhằm giới thiệu và bảo tồn giá trị ẩm thực địa phương.
Bài báo "Toàn cầu hóa và Tiếp biến văn hóa" của Berry, J.W (2008) đăng trên Tạp chí quốc tế về Quan hệ liên văn hóa nêu ra ba luận điểm chính: đầu tiên, giao lưu văn hóa là quy luật tất yếu của các cộng đồng; thứ hai, sự tiếp biến văn hóa giữa hai cộng đồng có nền tảng văn hóa khác nhau dẫn đến thay đổi về tâm lý và văn hóa của mỗi nhóm; và cuối cùng, quá trình tiếp biến văn hóa hiện đang diễn ra với quy mô toàn cầu Mặc dù tác giả chỉ đưa ra những đặc trưng chung của quá trình này từ góc nhìn khoa học phương Tây, bài viết vẫn giúp nhận thức rõ hơn về quy luật giao lưu và tiếp biến văn hóa trong thời đại công nghệ thông tin bùng nổ, đặc biệt là trong việc lý giải sự giao lưu và tiếp biến văn hóa trong ẩm thực của người Việt Tây Nam Bộ.
Introduction to Cultural Ecology (2010 – Giới thiệu về Sinh thái văn hóa) của
Mark Q Sutton 7 and E N Anderson 8 là cuốn xuất bản lần 2 (xuất bản lần 1 năm
John W Berry – Giáo sư khoa Tâm lý, Đại học Queen, Kingston, Ontario, Canada
Tạp chí quốc tế về quan hệ liên văn hóa, Tập 32, Số 4 , Tháng 7 năm 2008 , Trang 328-336
Mark Q Sutton là Tiến sĩ Nhân loại học và là giáo sư danh dự Nhân chủng học ở Đại học California, Mỹ
Mục tiêu nghiên cứu của công trình là khám phá các vấn đề sinh thái từ góc độ nhân học, nhằm tìm hiểu cách các nền văn hóa truyền thống vận hành và thích ứng với môi trường Cuốn sách được chia thành 10 chương, bắt đầu với sự hình thành và phát triển của lý thuyết Sinh thái văn hóa, cùng với các khái niệm cơ bản trong ngành Sinh thái học Các chương tiếp theo thảo luận về mối liên hệ giữa sinh thái học và con người, phân biệt giữa sự thích nghi văn hóa và sinh thái sinh học, và trình bày các cuộc thảo luận về văn hóa sinh thái học trong bối cảnh kinh tế nông nghiệp Cuối cùng, chương 10 đề cập đến các vấn đề môi trường hiện nay và vai trò của các nền văn hóa truyền thống trong xã hội đương đại.
Mặc dù nghiên cứu chủ yếu dựa trên các trường hợp ở Nam Mỹ, Châu Phi, Miền Tây Hoa Kỳ và Trung Quốc, nhưng lý thuyết Sinh thái văn hóa đã giúp chúng tôi hiểu rõ hơn về văn hóa ẩm thực của người Việt Tây Nam Bộ Sự thích nghi với môi trường sinh thái và văn hóa từ thời kỳ khai hoang, cùng với sự giao thoa với các tộc người khác, đã hình thành nên nền ẩm thực độc đáo, phản ánh cả thiên nhiên lẫn lịch sử xã hội của người Việt.
Theories and Models of Acculturation (2017 - Các lý thuyết và mô hình của sự tiếp biến văn hóa) của John W Berry được xuất bản trực tuyến trên wesite The Oxford
Cuốn "Sổ tay Oxford về Tiếp biến văn hóa và Sức khỏe" khám phá tác động của quá trình tiếp biến văn hóa từ góc độ tâm lý học xã hội, nhấn mạnh sự thay đổi ở cả cấp độ nhóm và cá nhân Ở cấp độ nhóm, tiếp biến văn hóa ảnh hưởng đến cấu trúc thể chế xã hội và chuẩn mực văn hóa, trong khi ở cấp độ cá nhân, nó liên quan đến sự thay đổi hành vi và khả năng thích nghi với các nền văn hóa khác nhau Cuốn sách cung cấp cái nhìn sâu sắc về cách lựa chọn tiếp biến văn hóa, mức độ thích ứng trong môi trường liên văn hóa và cách xây dựng mối quan hệ giữa các nhóm Đặc biệt, nó giúp hiểu rõ hơn về cộng đồng người Việt ở Vĩnh Long trong quá trình giao lưu văn hóa, thể hiện qua ẩm thực trong nghi lễ, sinh hoạt hàng ngày và phát triển du lịch.
Văn hóa là một thuật ngữ có nhiều định nghĩa và thường được sử dụng trong các nghiên cứu về văn hóa và các vấn đề liên quan Trong nghiên cứu này, chúng tôi đã chọn lọc các tài liệu liên quan và đúc kết thành khái niệm công cụ để phục vụ cho việc nghiên cứu đối tượng của đề tài.
NGHIÊN CỨU VỀ DU LỊCH VÀ KHAI THÁC VĂN HÓA ẨM THỰC TRONG PHÁT TRIỂN DU LỊCH
1.2.1 Cơ sở lý luận và loại hình du lịch
Hướng dẫn phát triển du lịch cộng đồng (2012) là tài liệu do Quỹ Châu Á và
Viện Nghiên cứu và Phát triển Ngành nghề nông thôn Việt Nam đã xuất bản tài liệu từ dự án “Du lịch cộng đồng cho các làng nghề thủ công truyền thống ở Bắc Ninh”, hợp tác với Quỹ Châu Á Tài liệu chia thành ba phần: các vấn đề chung, các bước triển khai mô hình Du lịch cộng đồng, và mô hình Du lịch cộng đồng tại Bắc Ninh Phần đầu tiên trình bày khái niệm du lịch và các thể loại của du lịch cộng đồng, cung cấp cơ sở lý luận quan trọng cho việc quản lý và tổ chức hoạt động du lịch ở Việt Nam, đặc biệt là trong nghiên cứu khoa học để áp dụng mô hình Du lịch cộng đồng vào thực tiễn địa phương, như trường hợp Bắc Ninh Nội dung lý luận và kinh nghiệm thực tiễn được kế thừa nhằm làm rõ hơn đề tài nghiên cứu.
Giáo trình du lịch văn hóa - những vấn đề về lý luận và nghiệp vụ (2014) do
Cuốn sách của Trần Thúy Anh cung cấp kiến thức cơ bản về du lịch và văn hóa du lịch, nhấn mạnh kỹ năng khai thác giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể trong việc xây dựng và xúc tiến các tour du lịch văn hóa Định hướng phát triển bền vững cho du lịch văn hóa được đề cập nhằm mang lại lợi ích kinh tế và khẳng định nội lực văn hóa dân tộc Chương 1 làm rõ khái niệm về du lịch và du lịch văn hóa, trong khi chương 2 và 3 giới thiệu kỹ năng và nghiệp vụ du lịch văn hóa, cung cấp nền tảng cho việc nghiên cứu tổ chức khai thác ẩm thực vào du lịch ở Vĩnh Long.
Các loại hình Du lịch hiện đại (2016) – Kỷ yếu Hội thảo Quốc tế do Trường
Cao đẳng Văn hóa Nghệ thuật và Du lịch Sài Gòn (SAIGONACT) phối hợp với trường Đại học Charles De Gaulle – Lill3 (Pháp) tổ chức vào ngày 20 và 21/10/2016.
Kỷ yếu chứa gần 40 bài tham luận từ các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước, nổi bật với hai bài viết đáng chú ý Một trong số đó là "Du lịch ẩm thực – loại hình du lịch tăng trưởng nhanh trong thế kỷ XXI", cùng với bài viết của Phan Thị Thu Hiền về tiềm năng và phương hướng phát triển du lịch ẩm thực ở Việt Nam.
Bài viết "Cộng đồng địa phương trong phát triển du lịch" của Phan Huy Xu và Võ Văn Thành đề cập đến vai trò quan trọng của cộng đồng trong việc phát triển du lịch bền vững tại Đồng bằng sông Cửu Long Nội dung bài viết nêu bật những thách thức và cơ hội mà du lịch cộng đồng mang lại, đồng thời nhấn mạnh sự cần thiết phải kết hợp giữa bảo tồn văn hóa địa phương và phát triển kinh tế Thông qua nghiên cứu này, tác giả khuyến nghị các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả du lịch cộng đồng, góp phần vào sự phát triển chung của khu vực.
Bài viết "Khai thác di sản văn hóa phi vật thể tại địa phương trong phát triển du lịch ở Đồng bằng sông Cửu Long" của Cao Mỹ Khanh và Nguyễn Đức Toàn (2016) sử dụng các phương pháp nghiên cứu như thu thập tài liệu, khảo sát thực địa và phỏng vấn sâu, đảm bảo độ tin cậy cao cho kết quả Nội dung bài viết nhấn mạnh vai trò quan trọng của di sản văn hóa trong phát triển du lịch, phân tích tiềm năng và thế mạnh của chúng Bài viết được chia thành ba phần: phần giới thiệu chung trình bày phương pháp nghiên cứu và các khái niệm liên quan, phần hai mô tả và phân tích một số di sản văn hóa phi vật thể nổi bật ở Đồng bằng sông Cửu Long.
Bài viết khám phá văn hóa sông nước và chợ nổi, các lễ hội truyền thống, nghề và làng nghề truyền thống, cùng với các hình thức nghệ thuật trình diễn và giá trị văn hóa ẩm thực Phần 3 đánh giá thực trạng khai thác di sản trong du lịch, nêu rõ những thành tựu và hạn chế Phần 4 đề xuất giải pháp khả thi dựa trên điều kiện thực tế ở Đồng bằng sông Cửu Long Qua đó, bài viết khẳng định ẩm thực truyền thống địa phương là một di sản quý giá trong kho tàng văn hóa vật thể và phi vật thể của người Việt, cần được bảo tồn và phát huy để khai thác giá trị ẩm thực trong du lịch tại Vĩnh Long.
1.2.2 Khai thác văn hóa ẩm thực trong phát triển du lịch
Nét độc đáo ẩm thực Việt Nam qua đánh giá của du khách quốc tế (2014) của
Dương Quế Nhu, Nguyễn Tri Khang Nam, Nguyễn Thị Thảo Ly đã công bố một bài báo trên Tạp chí Khoa học trường Đại học Cần Thơ, số 30, nhấn mạnh rằng ẩm thực không chỉ đáp ứng nhu cầu ăn uống mà còn trở thành mục đích chính trong phát triển du lịch hiện nay Nhiều doanh nghiệp lữ hành toàn cầu đã tích hợp khám phá ẩm thực địa phương vào chương trình du lịch của họ Bài viết cung cấp cái nhìn tổng quan về đặc trưng ẩm thực các vùng miền và nêu bật những nét độc đáo của ẩm thực Việt Nam qua khảo sát 100 du khách quốc tế, với tỷ lệ giới tính hài hòa (nam: 49%, nữ: 51%) và độ tuổi đa dạng (17 đến trên 70) đến từ nhiều châu lục khác nhau Kết quả nghiên cứu này sẽ là cơ sở khoa học để nhóm tác giả đề xuất các giải pháp khả thi Bài viết cũng kế thừa một số luận điểm và nội dung câu hỏi khảo sát để thực nghiệm trong khảo sát thực địa về văn hóa ẩm thực tại Vĩnh Long.
Du lịch ẩm thực là một loại hình du lịch đang tăng trưởng nhanh chóng trong thế kỷ XXI, đặc biệt tại Việt Nam Bài viết của Phan Thị Thu Hiền, đăng trong Kỷ yếu Hội thảo khoa học quốc tế, nhấn mạnh tầm quan trọng của ẩm thực như một nhu cầu thiết yếu của du khách, được các tổ chức du lịch quốc tế đặc biệt quan tâm Tác giả đề xuất các giải pháp phát triển du lịch gắn liền với ẩm thực, chú trọng vào việc bảo tồn bản sắc dân tộc và đầu tư vào văn hóa địa phương Theo tác giả, toàn cầu hóa không đồng nghĩa với việc hòa tan bản sắc, mà là khẳng định giá trị độc đáo của từng địa phương Hơn nữa, việc phát triển du lịch ẩm thực cũng cần xem xét vai trò của những người chế biến trong việc tạo dựng thương hiệu du lịch độc đáo cho từng vùng miền.
Di sản phi vật thể này có thể được thể hiện qua bộ nhận diện thương hiệu như logo và slogan, cũng như qua thuyết minh du lịch và các hoạt động quảng cáo Bên cạnh đó, vai trò của những người đầu bếp cũng rất quan trọng trong việc truyền tải giá trị văn hóa ẩm thực Để bảo tồn và phát triển di sản này, cần đầu tư vào các sự kiện phong phú, bao gồm những hoạt động và nghi thức đặc trưng của văn hóa ẩm thực.
Bài viết thu hút sự quan tâm từ nhiều người tham gia hội thảo, nhấn mạnh rằng ẩm thực không chỉ đáp ứng nhu cầu du khách mà còn phản ánh văn hóa, tiềm năng kinh tế và sự kết nối xã hội của mỗi địa phương Mặc dù không đi sâu vào phân tích các đặc trưng văn hóa ẩm thực, tác giả đã đưa ra những luận điểm giúp kiểm chứng tình hình tổ chức du lịch ẩm thực tại tỉnh Vĩnh Long, dựa trên các yếu tố tự nhiên, văn hóa - xã hội và con người Từ đó, chúng tôi đề xuất những giải pháp khả thi nhằm phát triển du lịch ẩm thực trong khu vực.
Xây dựng sản phẩm du lịch đặc thù tại Đồng bằng sông Cửu Long, lý thuyết và thực tiễn (2018) là tập kỷ yếu của đề tài nghiên cứu “Xây dựng sản phẩm du lịch đặc thù tỉnh An Giang.” Tài liệu này cung cấp cái nhìn sâu sắc về việc phát triển các sản phẩm du lịch độc đáo, phù hợp với đặc điểm văn hóa và thiên nhiên của khu vực, nhằm thu hút du khách và nâng cao giá trị du lịch địa phương.
Chương trình "Giang" do Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Thành phố Hồ Chí Minh thực hiện, với sự tài trợ của Ủy ban nhân dân tỉnh An Giang và Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh, đã cho ra mắt một công trình phong phú gồm 28 bài viết Các bài viết này tập trung vào hai vấn đề chính: lý luận về xây dựng sản phẩm du lịch đặc thù cho Đồng bằng sông Cửu Long và những bài học kinh nghiệm trong nước và quốc tế cho phát triển du lịch tại khu vực này.
Bài viết "Cơ sở lý luận cho việc xây dựng sản phẩm du lịch đặc thù tỉnh An Giang", "Thiết kế và thử nghiệm sản phẩm du lịch ẩm thực xứ dừa", và "Du lịch ẩm thực Đồng bằng sông Cửu Long" đề cập đến những vấn đề cần giải quyết trong luận án Tuy nhiên, các tác giả chưa làm rõ mối quan hệ giữa văn hóa ẩm thực và du lịch trong bối cảnh hiện tại của Đồng bằng sông Cửu Long, điều này cần được khai thác để phát triển du lịch bền vững trong khu vực.
Phân tích và đánh giá hoạt động văn hóa và du lịch ở Tây Nam Bộ chủ yếu dựa vào khảo sát tài liệu, thay vì từ những trải nghiệm thực tiễn.
NGHIÊN CỨU VỀ LỊCH SỬ, VĂN HÓA TÂY NAM BỘ VÀ TỈNH VĨNH
1.3.1 Lịch sử, văn hóa Tây Nam Bộ
Văn hóa người Việt vùng Tây Nam Bộ (2014) do Trần Ngọc Thêm chủ biên.
Công trình chuyên khảo này tập hợp 16 bài viết của các nhà nghiên cứu từ Trường Đại học Khoa học Xã hội Nhân văn Thành phố Hồ Chí Minh, chia thành 5 chương Chương 1 trình bày cơ sở lý luận và thực tiễn về văn hóa người Việt vùng Tây Nam Bộ, trong khi các chương 2 đến 4 khám phá các chủ đề như văn hóa nhận thức, tổ chức và ứng xử với môi trường tự nhiên và xã hội Chương 5 phân tích tính cách văn hóa đặc thù của người Việt nơi đây Với 889 trang viết, công trình cung cấp nhiều thông tin giá trị, mặc dù một số bài viết thiếu trải nghiệm thực tế và phương pháp nghiên cứu chuyên sâu, dẫn đến những đánh giá còn chủ quan Bên cạnh đó, việc sử dụng ngôn ngữ địa phương trong một số bài viết chưa được nghiên cứu kỹ lưỡng cũng gây ra một số sai sót Tuy nhiên, đây là công trình nghiên cứu liên ngành văn hóa học, giúp độc giả hiểu rõ hơn về diện mạo văn hóa của người Việt vùng sông nước.
Bài viết này khám phá những điểm tương đồng và khác biệt trong văn hóa của người Việt ở Tây Nam Bộ, đặc biệt là tại tỉnh Vĩnh Long.
Bước đầu tìm hiểu tục cúng việc lề của người Việt ở Tây Nam Bộ (2015) của
Ngô Thị Hồng Quế giới thiệu tục cúng việc lề, một nét văn hóa độc đáo của người Việt ở Tây Nam Bộ, nhằm tưởng nhớ công ơn tổ tiên đã khai phá vùng đất Tục cúng này không chỉ thể hiện lòng biết ơn đối với các vị thần và những người tiên phong, mà còn là cách ghi nhớ gia phả dòng họ thông qua các vật cúng và món ăn đơn giản, mang ý nghĩa đặc trưng Bài viết chưa giải thích khoa học về các vật cúng của mỗi dòng họ và chưa làm rõ sự tương đồng, khác biệt trong các thức cúng qua khảo sát, nhưng đã chỉ ra dấu ấn văn hóa ẩm thực Việt Nam và vai trò quan trọng của ẩm thực trong các nghi lễ gia đình và cộng đồng.
Cuốn sách "Sơn Nam" là một tài liệu khảo cứu quan trọng, phản ánh sâu sắc các vấn đề về lịch sử, địa lý, hành chính, kinh tế, văn hóa xã hội và đời sống của người dân Đồng bằng sông Cửu Long Nó cung cấp cái nhìn toàn diện về điều kiện sống, giao thương, hoạt động vui chơi giải trí, cũng như tín ngưỡng và tính cách cộng đồng được hình thành qua sự giao lưu văn hóa giữa người Việt và các dân tộc khác, cũng như với văn hóa phương Tây trong thời kỳ thuộc địa Những thông tin phong phú trong cuốn sách không chỉ hữu ích cho nghiên cứu luận án mà còn hỗ trợ việc tìm hiểu văn hóa ẩm thực Việt Nam, đặc biệt là trong bối cảnh "văn minh miệt vườn" tại tỉnh Vĩnh Long, nơi tác giả Sơn Nam đã mô tả rõ nét.
1.3.2 Lịch sử, văn hóa tỉnh vĩnh long
Vĩnh Long xưa và nay (1967) của Huỳnh Minh là một tác phẩm sưu tầm và khảo cứu, trong đó tác giả bày tỏ mục đích của mình là góp phần phục vụ nền văn hóa nước nhà Ông cảm thấy xấu hổ khi không thể làm được điều gì hữu ích cho quê hương, không tham gia chính trị hay chiến đấu bảo vệ đất nước Với tinh thần đó, tác giả đã tổng hợp thông tin từ nhiều tài liệu nghiên cứu về lịch sử, chính trị và văn hóa – xã hội, nhằm khắc họa rõ nét bức tranh về Nam Kỳ.
Cuốn sách về Vĩnh Long được chia thành 6 phần, cung cấp cái nhìn tổng quát về lịch sử, địa lý tự nhiên, hành chính, di tích, huyền sử và giai thoại Ngoài ra, sách còn đề cập đến các danh nhân, văn hóa nghệ thuật, tôn giáo, văn vật, bộ máy cai trị cùng những vấn đề kinh tế - xã hội hiện tại tại thời điểm viết.
Cuốn sách Địa chí Vĩnh Long (2017), do Tỉnh ủy chỉ đạo biên soạn và Nhà xuất bản Chính trị phát hành, thuộc thể loại Địa phương chí với nhiều thông tin được trình bày theo lối kể chuyện Mặc dù chưa phân tích sâu sắc các vấn đề liên quan, cuốn sách cung cấp kiến thức cơ bản về Vĩnh Long, giúp người đọc nhận diện những đặc trưng chung của miền Tây Nam Bộ cũng như những nét văn hóa – xã hội độc đáo của tỉnh này.
Quốc gia Sự thật, được ấn hành năm 2017, là công trình khoa học xã hội nhân văn lớn nhất của tỉnh Vĩnh Long, quy tụ nhiều nhà nghiên cứu chuyên nghiệp và các viện nghiên cứu Nghiên cứu kết hợp giữa khai thác tài liệu trước đó và khảo sát thực địa, cùng với sự tư vấn từ các nhà khoa học Nội dung Địa chí Vĩnh Long bao quát các lĩnh vực thiên nhiên, lịch sử xã hội, chính trị, kinh tế và văn hóa, được trình bày theo phương pháp đồng đại và lịch đại Công trình được chia thành 2 tập: Tập 1 gồm các phần về Địa lý, Chính trị – quân sự – an ninh và Kinh tế; Tập 2 bao gồm Lịch sử, Văn hóa – xã hội, và Lược chí thành phố Vĩnh Long cùng các huyện, thị.
Cuốn sách khảo sát tiềm năng, thế mạnh và những khó khăn của tỉnh Vĩnh Long trong quá trình phát triển Đặc biệt, nội dung của Phần thứ ba về kinh tế, Phần thứ tư về lịch sử và Phần thứ năm về văn hóa - xã hội được kế thừa để làm rõ các luận điểm trong luận án.
Lịch sử văn hóa tỉnh Vĩnh Long phản ánh quá trình hình thành nền chính trị hành chính qua các giai đoạn khác nhau, từ một vùng đất hoang vu trong Thủy Chân Lạp của người Khmer đến sự xuất hiện của lưu dân Việt và người Hoa vào thế kỷ XVII Vĩnh Long, với vị trí chiến lược dọc theo trục giao thông quan trọng nối hai miền Đông Tây Nam Bộ, đã nhanh chóng phát triển sau khi công cuộc khẩn hoang lập ấp hoàn tất, đồng thời trở thành vùng đất nông nghiệp phát triển mạnh mẽ Nơi đây cũng là cái nôi sản sinh nhiều tài năng nổi bật trong các lĩnh vực chính trị, kinh tế, khoa học và văn hóa.
Bài viết này, mặc dù không đi sâu vào từng lĩnh vực, nhưng đã cung cấp những thông tin cần thiết và cô đọng nhất để hỗ trợ nghiên cứu phạm vi đề tài một cách hiệu quả.
ĐÁNH GIÁ CHUNG
Văn hóa là một lĩnh vực rộng lớn, ảnh hưởng đến nhiều khía cạnh của đời sống xã hội, trong đó có du lịch - ngành kinh tế mũi nhọn Nghiên cứu về ẩm thực, một phần quan trọng của hoạt động du lịch, đã thu hút sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu Do đó, có nhiều công trình nghiên cứu dưới dạng sách, báo, tạp chí, bài viết trên website, luận án, luận văn và khóa luận liên quan đến việc lồng ghép văn hóa ẩm thực vào hoạt động du lịch.
Trong chương tổng quan, chúng tôi chỉ đề cập đến những công trình nghiên cứu có liên quan đến đề tài, tập trung vào những tài liệu mà chúng tôi có thể tiếp cận Chúng tôi sẽ sử dụng một số trích dẫn để làm rõ vấn đề nghiên cứu, đồng thời cũng ghi nhận những công trình không được trích dẫn nhưng đã giúp nâng cao nhận thức và sự khách quan trong việc phản ánh đối tượng nghiên cứu của luận án.
Qua nghiên cứu các tài liệu trong và ngoài nước liên quan đề tài chúng tôi có vài nhận xét sau đây:
1.4.1 Các công trình làm cơ sở lý luận của đề tài
Khái niệm văn hóa ẩm thực chưa được định nghĩa một cách đầy đủ và sâu sắc trong các tài liệu hiện có, với 22 tài liệu tiếp cận đều không cung cấp một cái nhìn tổng quát về sự khác biệt giữa thuật ngữ ẩm thực và văn hóa ẩm thực Nhiều nghiên cứu chỉ dừng lại ở việc mô tả hoặc chi tiết hóa các giá trị của văn hóa ẩm thực, nhưng những quan niệm và cách mô tả khác nhau đã giúp tác giả củng cố luận cứ và xây dựng định nghĩa của riêng mình Nội dung luận án sẽ đề xuất một khái niệm văn hóa ẩm thực có tính hệ thống, nhấn mạnh mối quan hệ biện chứng giữa môi trường tự nhiên và xã hội nhân văn.
Nghiên cứu về văn hóa ẩm thực Tây Nam Bộ không chỉ phản ánh đặc trưng chung của văn hóa ẩm thực Việt Nam mà còn thể hiện nét đặc thù của vùng đất này, nơi sự dung hợp văn hóa diễn ra mạnh mẽ trong suốt 3 thế kỷ Qua việc tổng hợp các nghiên cứu, có thể khẳng định rằng văn hóa ẩm thực Việt Nam, đặc biệt là văn hóa ẩm thực Tây Nam Bộ với Vĩnh Long là đại diện, là một loại hình văn hóa phong phú, bao gồm cả vật chất và tinh thần, đóng vai trò quan trọng trong cấu trúc văn hóa Việt Nam và sự phát triển kinh tế - xã hội tại địa phương.
Các công trình nghiên cứu mà chúng tôi lựa chọn chủ yếu có nguồn gốc từ nước ngoài, bao gồm cả lý thuyết sinh thái văn hóa và lý thuyết giao lưu, tiếp biến văn hóa Những lý thuyết này thường dựa trên các nghiên cứu từ các ngành Nhân học, Tâm lý học và Xã hội học phương Tây, được phát triển trong bối cảnh và điều kiện khác biệt so với Việt Nam Mặc dù các nhà khoa học cố gắng đưa ra luận điểm khách quan, nhưng vẫn không thể tránh khỏi sự ảnh hưởng của tư duy chủ quan Hơn nữa, các lý thuyết này được hình thành trong những bối cảnh lịch sử cụ thể và không có giá trị vĩnh cửu Vì vậy, khi áp dụng các luận điểm lý thuyết vào nghiên cứu của luận án, chúng tôi sẽ xem xét và điều chỉnh cho phù hợp với thực tiễn Việt Nam, nhằm rút ngắn khoảng cách giữa lý thuyết và thực tiễn.
1.4.2 Các công trình nghiên cứu ẩm thực và văn hóa ẩm thực
Các nghiên cứu trong nước và quốc tế đã giúp người viết luận án nhận thức rõ về đặc điểm, vai trò và giá trị của văn hóa ẩm thực trong đời sống con người Văn hóa ẩm thực không chỉ là một thành tố quan trọng trong nền văn hóa vật chất và tinh thần của cộng đồng các dân tộc Việt Nam, mà còn là kết quả của quá trình giao lưu và tiếp biến văn hóa lịch sử Điều này làm nổi bật sắc thái và tinh hoa văn hóa, góp phần khẳng định bản sắc dân tộc Việt Nam, đặc biệt là văn hóa ẩm thực của người Việt.
Văn hóa ẩm thực của người Việt ở Tây Nam Bộ, đặc biệt tại Vĩnh Long, là kết quả của hơn 300 năm sáng tạo và thích nghi kể từ khi lưu dân Việt khai khẩn vùng đất này Những nghiên cứu cho thấy cách người Việt tận dụng nguyên liệu từ thiên nhiên, cùng với phương thức chế biến, bảo quản và trình bày món ăn, phản ánh lịch sử giao lưu văn hóa và sự đấu tranh sinh tồn của cộng đồng Đây là những giá trị văn hóa ẩm thực độc đáo, thể hiện sự phát triển và biến đổi qua thời gian.
Nghiên cứu về văn hóa ẩm thực đã mở rộng hiểu biết của chúng tôi về ẩm thực Việt Nam, đặc biệt là ở Tây Nam Bộ, và sự tương tác với các nền văn hóa ẩm thực trong khu vực Qua hơn 300 năm khai hoang, ẩm thực Việt Nam đã tiếp nhận và dung hợp nhiều yếu tố văn hóa Ẩm thực không chỉ là một phần quan trọng của văn hóa mỗi quốc gia mà còn đóng vai trò thiết yếu trong phát triển du lịch, dẫn đến việc nhiều website chia sẻ công thức và bài viết về ẩm thực Tuy nhiên, tài liệu về văn hóa ẩm thực Tây Nam Bộ từ góc nhìn của người nước ngoài vẫn còn hạn chế Các nghiên cứu về văn hóa ẩm thực các vùng miền như Kinh Bắc, Hà Nội, Hội An, Thanh Hóa, Sài Gòn, Trà Vinh, Tây Ninh đang ngày càng phát triển, cùng với các hội thảo khoa học về chủ đề này được tổ chức tại Hà Nội.
TP Hồ Chí Minh đã tổ chức nhiều sự kiện quan trọng về văn hóa ẩm thực, bao gồm Hội nghị khoa học “Bản sắc Việt Nam trong ăn uống” vào năm 1997 do trường Đại học Hùng Vương và nhóm “SaigonTimes – Sài Gòn Tiếp thị” phối hợp Cùng năm, Hà Nội cũng diễn ra Hội thảo quốc tế về “Văn hóa ẩm thực Việt Nam” dưới sự chủ trì của UNESCO, hợp tác với Đại học Toulouse Le Mirail Kỷ yếu “Thực tiễn ẩm thực và bản sắc văn hóa” đã được biên dịch và phát hành bằng hai thứ tiếng Anh và Pháp, góp phần làm nổi bật giá trị văn hóa ẩm thực Việt Nam trên trường quốc tế.
Với sự phát triển của xã hội, vai trò của ẩm thực trong đời sống con người ngày càng trở nên quan trọng, dẫn đến việc mở rộng khái niệm "văn hóa ẩm thực" Trong thế kỷ XX, các nghiên cứu như của Vũ Bằng, Thạch Lam, và Nguyễn Tuân tập trung vào thưởng thức và chế biến món ăn đặc sản Tuy nhiên, từ hai thập niên gần đây, Ngô Đức Thịnh đã phân loại văn hóa ẩm thực thành ba khía cạnh: ăn uống thường ngày, ăn uống lễ nghi và ăn uống chữa bệnh Các tác giả như Trần Quốc Vượng và Nguyễn Thị Diệu Thảo đã khẳng định mối liên hệ giữa hệ sinh thái và văn hóa ẩm thực, cũng như sự giao lưu văn hóa giữa các vùng miền Đặc biệt, nghiên cứu của Đinh Thị Dung và Trần Ngọc Thêm đã xác định Tây Nam Bộ là một vùng văn hóa độc lập và là một trong bảy vùng du lịch của Việt Nam, mở ra hướng nghiên cứu mới cho văn hóa ẩm thực Đồng bằng sông Cửu Long Mặc dù nhiều tài liệu đã khai thác giá trị văn hóa ẩm thực Tây Nam Bộ, nhưng vẫn cần đi sâu phân tích các yếu tố cấu thành và vai trò của người Việt trong mối quan hệ giữa môi trường tự nhiên và xã hội, từ đó làm rõ các yếu tố nhân sinh trong văn hóa ẩm thực Việt Nam.
1.4.3 Các công trình khai thác văn hóa ẩm thực trong phát triển du lịch
Nghiên cứu khai thác ẩm thực trong du lịch đang được chú trọng, với nhiều công trình sách, bài báo và tham luận tại hội thảo khoa học quốc gia và quốc tế khẳng định vai trò quan trọng của ẩm thực Ẩm thực không chỉ là những món ăn, mà còn là những đường nét và sắc màu sống động trong bức tranh văn hóa của quốc gia và địa phương Những nghiên cứu này đang góp phần hình thành hệ thống giá trị ẩm thực đặc trưng cho từng vùng miền, tỉnh thành, và thậm chí ở cấp độ hành chính nhỏ hơn, nhằm thiết lập bản đồ du lịch ẩm thực và hỗ trợ chiến lược phát triển kinh tế xã hội bền vững của Việt Nam.
Việc ứng dụng giá trị văn hóa trong phát triển du lịch, đặc biệt là giá trị văn hóa ẩm thực, đang trở thành xu hướng hiện đại Du lịch ẩm thực, được định danh lần đầu tiên bởi Wilbur Zelinsky vào năm 1985 với thuật ngữ “Gastronomic Tourism”, đã thu hút sự chú ý từ nhiều nhà nghiên cứu Lucy M Long đã giới thiệu thuật ngữ “Culinary Tourism” vào năm 1998, và đến năm 2001, Colin Michael Hall và Richard Mithchell đã đề xuất khái niệm “Food Tourism” Mặc dù có nhiều cách diễn giải khác nhau, mục tiêu chung vẫn là giúp du khách khám phá ẩm thực đặc trưng của điểm đến.
Tại Việt Nam, nhiều nhà nghiên cứu, bao gồm các nhà khoa học và nghiên cứu sinh, đã chọn văn hóa ẩm thực trong du lịch làm đề tài nghiên cứu, như Vương Xuân Tình, Trần Dũng, và Nguyễn Nhã Đến nay, đã có hàng trăm công trình nghiên cứu về thực hành văn hóa ẩm thực trong lĩnh vực du lịch Tuy nhiên, việc áp dụng những nghiên cứu này vào thực tiễn vẫn còn nhiều thách thức.
22 Wilbur Zelinsky (1921 – 2013) nhà Địa lý văn hóa người Mỹ tạo ra Mô hình Chuyển đổi Nhân khẩu học Zelinsky
Lucy M Long là tác giả nổi tiếng với cuốn sách "Du lịch ẩm thực" (2004) và "Văn hóa ẩm thực khu vực Mỹ" (2009), cùng nhiều bài viết về ẩm thực Cô sở hữu bằng Tiến sĩ về Văn hóa Dân gian và Đời sống Dân gian từ Đại học Pennsylvania (1995) và Thạc sĩ Dân tộc học từ Đại học Maryland (1985) Với nhiều đóng góp trong nghiên cứu văn hóa dân gian, cô còn tích cực giảng dạy và tổ chức các hoạt động liên quan đến văn hóa ẩm thực của Mỹ và thế giới.
24 Tác giả cuốn Du lịch Ẩm thực Vòng quanh Thế giới: Phát triển, Quản lý và Thị trường (Food Tourism Around
Tỉnh Vĩnh Long cần vận dụng các hệ giá trị để cân bằng giữa hiệu quả kinh tế và bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa đặc sắc trong bối cảnh toàn cầu hóa Điều này liên quan chặt chẽ đến sự tương tác giữa môi trường tự nhiên và xã hội, một vấn đề chưa được đề cập đầy đủ trong các nghiên cứu trước đây.