Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài
Trong những năm gần đây, hiện tượng bán hàng đa cấp đã trở nên phổ biến tại Việt Nam, nhưng bên cạnh những lợi ích còn hạn chế, tình trạng lừa đảo và bán hàng đa cấp bất chính ngày càng gia tăng Điều này không chỉ gây ra nhiều hệ lụy cho các mối quan hệ xã hội mà còn tạo ra những vấn đề pháp lý phức tạp, vượt ra ngoài khả năng kiểm soát của các cơ quan chức năng và quy định pháp luật hiện hành Tình hình này đang trở thành một vấn đề nhức nhối trong dư luận xã hội.
Phương thức bán hàng đa cấp xuất hiện tại Việt Nam từ năm 1998 và gần đây đã phát triển mạnh mẽ, gây hoang mang cho người tiêu dùng và khó khăn cho các cơ quan quản lý Nhiều công ty áp dụng phương thức này đã tạo ra mối quan hệ phức tạp giữa doanh nghiệp và người bán, đồng thời chất lượng và giá cả sản phẩm có thể ảnh hưởng tiêu cực đến quyền lợi của người tiêu dùng Trong thời gian qua, bán hàng đa cấp thường bị gắn liền với các hiện tượng tiêu cực như lừa đảo và trốn thuế, với nhiều công ty như Thiên Ngọc Minh Uy và Tâm Mặt Trời bị xử lý vì hành vi lừa đảo hàng tỷ đồng Vậy bán hàng đa cấp thực chất là gì và có đúng như những gì truyền thông phản ánh không? Nhà nước cần có những công cụ quản lý phù hợp để điều chỉnh hoạt động này.
Trước nhu cầu cấp bách về quản lý bán hàng đa cấp, ngoài Luật Cạnh tranh được Quốc hội thông qua vào ngày 3/12/2004 và có hiệu lực từ 1/7/2005, các quy định trong Luật Dân sự 2015, Luật Hành chính, Luật Hình sự sửa đổi, bổ sung 2017, và Luật Thương mại 2005 sẽ là cơ sở pháp lý quan trọng để các cơ quan chức năng xử lý các trường hợp bán hàng đa cấp bất chính.
Các văn bản pháp lý đã tạo cơ sở cho Cục Quản lý cạnh tranh chủ động điều tra và xử lý nhiều vụ bán hàng đa cấp bất chính Tuy nhiên, quy định xử phạt trong Luật cạnh tranh và Nghị định 110 vẫn mang tính chất tình thế, chưa giải quyết triệt để bản chất và các hình thức của hoạt động này, dẫn đến hành vi cạnh tranh không lành mạnh Do đó, hiệu quả áp dụng tại một số khu vực chưa đủ sức răn đe đối tượng vi phạm, không đáp ứng kỳ vọng của nhà lập pháp, cơ quan quản lý nhà nước, doanh nghiệp và người tiêu dùng.
Tác giả chọn đề tài "Pháp luật về xử lý hành vi bán hàng đa cấp bất chính ở Việt Nam" cho luận văn tốt nghiệp nhằm cung cấp cái nhìn tổng quan về các hành vi bán hàng đa cấp bất chính Bài viết sẽ tổng kết và đánh giá kinh nghiệm từ thực tiễn xử lý các vụ việc này của cơ quan quản lý cạnh tranh, từ đó đưa ra những đề xuất phù hợp nhằm hoàn thiện các quy định pháp luật liên quan.
Tình hình nghiên cứu
Bán hàng đa cấp là một phương thức kinh doanh mới tại Việt Nam, dẫn đến sự hình thành pháp luật điều chỉnh lĩnh vực này trong thời gian gần đây Mặc dù pháp luật về bán hàng đa cấp đang ngày càng thu hút sự chú ý của các nhà nghiên cứu pháp lý và kinh tế, nhưng phạm vi nghiên cứu vẫn còn hạn chế Phần lớn các công trình nghiên cứu chủ yếu dừng lại ở các bài viết báo chí hoặc tài liệu kinh tế dịch từ nước ngoài.
Thuộc về các công trình kể trên, đáng chú ý là các công trình nhƣ:
Bài viết "Pháp luật về quản lý đối với hoạt động bán hàng đa cấp" của Thạc sĩ Nguyễn Ngọc Sơn và các khóa luận tốt nghiệp của sinh viên Đại học Quốc gia Hà Nội đã nghiên cứu một số vấn đề pháp lý liên quan đến bán hàng đa cấp Tuy nhiên, các công trình này chỉ dừng lại ở việc nhận diện vấn đề mà chưa khai thác sâu về các hành vi bán hàng đa cấp bất chính, cũng như chưa có đánh giá thực tiễn về việc áp dụng các quy định pháp luật để xử lý những hành vi này Do đó, hiện nay chưa có nghiên cứu toàn diện nào về pháp luật xử lý hành vi bán hàng đa cấp bất chính, tạo ra cơ hội cho tác giả nghiên cứu sâu hơn, nhưng cũng đặt ra thách thức do thiếu hụt thông tin từ các công trình trước.
Cơ sở phương pháp luân và phương pháp nghiên cứu
Trong nghiên cứu này, tác giả dựa vào học thuyết Mác - Lênin về Nhà nước và pháp luật làm nền tảng, kết hợp với tư tưởng Hồ Chí Minh và các quan điểm của Đảng, Nhà nước Tài liệu tham khảo bao gồm các văn bản pháp luật, hướng dẫn áp dụng pháp luật, và các tài liệu tổng kết thực tiễn liên quan đến việc xử lý hành vi bán hàng đa cấp bất chính Phương pháp nghiên cứu sử dụng chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử giúp tác giả nhận thức đúng đắn về sự tồn tại và quy luật phát triển của xã hội, từ đó xây dựng lập luận logic trong việc giải quyết các vấn đề về Nhà nước và pháp luật.
Luận văn áp dụng các phương pháp nghiên cứu như so sánh, phân tích, tổng hợp và thống kê một cách hợp lý nhằm thực hiện các nhiệm vụ nghiên cứu hiệu quả.
Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của bài viết này là các công trình khoa học và hệ thống pháp luật Việt Nam liên quan đến quản lý hoạt động bán hàng đa cấp Mục tiêu là tìm hiểu thực trạng vi phạm và đánh giá công tác quản lý đối với các doanh nghiệp bán hàng đa cấp tại Việt Nam Đồng thời, luận văn cũng khảo sát pháp luật của một số quốc gia khác về quản lý bán hàng đa cấp nhằm rút ra kinh nghiệm để hoàn thiện khung pháp lý tại Việt Nam.
Luận văn này nghiên cứu quy định pháp luật về bán hàng đa cấp tại Việt Nam, đặc biệt chú trọng vào thực trạng vi phạm và cách thức xử lý vi phạm của các cơ quan quản lý đối với doanh nghiệp và cá nhân bán hàng đa cấp bất chính trong những năm gần đây Đồng thời, nghiên cứu cũng tìm hiểu quy định pháp luật của một số quốc gia khác nhằm rút ra bài học kinh nghiệm, từ đó góp phần hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam.
Nghiên cứu này không bao gồm các nội dung liên quan đến khía cạnh kinh tế của bán hàng đa cấp.
Những đóng góp mới của luận văn
Đây là một luận văn thạc sĩ luật học nghiên cứu sâu sắc về pháp luật xử lý hành vi bán hàng đa cấp bất chính Đề tài không chỉ phân tích nội dung chế định mà còn xem xét thực tiễn xử lý các trường hợp nổi bật, từ đó nâng cao nhận thức về hành vi này Mục tiêu là tạo tiền đề cho việc hoàn thiện pháp luật và định hướng nâng cao hiệu quả trong việc ngăn chặn hành vi lợi dụng bán hàng đa cấp bất chính để trục lợi.
Luận văn bảo vệ thành công không chỉ mang lại ý nghĩa lý luận mà còn có giá trị thực tiễn, đóng góp vào việc xây dựng pháp luật hình sự Nó sẽ trở thành tài liệu tham khảo quý báu, giúp khắc phục những thiếu sót trong việc áp dụng và thi hành hình phạt đối với hành vi bán hàng đa cấp bất chính.
Kết cấu của luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm có 3 chương:
Chương 1: Một số vấn đề lý luận pháp luật về xử lý hành vi bán hàng đa cấp bất chính.
Chương 2: Thực trạng pháp luật và thực tiễn áp dụng pháp luật trong xử lý hành vi bán hàng đa cấp bất chinh ở Việt Nam
Chương 3 đề xuất một số định hướng và giải pháp nhằm hoàn thiện hệ thống pháp luật cũng như tăng cường hiệu quả trong việc xử lý các hành vi bán hàng đa cấp bất chính tại Việt Nam Việc cải thiện khung pháp lý sẽ giúp ngăn chặn các hoạt động gian lận, bảo vệ quyền lợi của người tiêu dùng và tạo ra môi trường kinh doanh minh bạch hơn Đồng thời, cần tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra và xử lý vi phạm để đảm bảo tính nghiêm minh của pháp luật trong lĩnh vực này.
MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN PHÁP LUẬT VỀ XỬ LÝ HÀNH VI BÁN HÀNG ĐA CẤP BẤT CHÍNH
Khái niệm và các đặc trƣng của hoạt động bán hàng đa cấp
1.1.1 Khái niệm bán hàng đa cấp
Pháp luật Việt Nam không định nghĩa trực tiếp về bán hàng đa cấp, mà đưa ra các điều kiện để phân biệt hoạt động này là hợp pháp hay bất hợp pháp Nếu hoạt động bán hàng đa cấp đáp ứng các điều kiện tại khoản 11, Điều 3 của Luật cạnh tranh năm 2004, thương nhân có thể áp dụng vào chiến lược kinh doanh và được nhà nước bảo hộ Do đó, bán hàng đa cấp được xác định theo quy định tại khoản 11, Điều 3 Luật cạnh tranh năm 2004.
Bán hàng đa cấp là phương thức tiếp thị để bán lẻ hàng hóa đáp ứng các điều kiện sau đây:
Việc tiếp thị để bán lẻ hàng hóa đƣợc thực hiện thông qua mạng lưới người tham gia bán hàng đa cấp gồm nhiều cấp, nhiều nhánh khác nhau;
Hàng hóa được tiếp thị trực tiếp từ người tham gia bán hàng đa cấp đến tay người tiêu dùng tại các địa điểm như nhà ở, nơi làm việc hoặc các vị trí khác, không phải là các cửa hàng bán lẻ truyền thống của doanh nghiệp hoặc của người tham gia.
Người tham gia bán hàng đa cấp nhận tiền hoa hồng, thưởng và các lợi ích kinh tế khác từ kết quả tiếp thị của bản thân và từ những người cấp dưới trong mạng lưới mà họ tổ chức, với sự chấp thuận của doanh nghiệp bán hàng đa cấp.
Bán hàng đa cấp có thể được định nghĩa dựa trên các điều kiện pháp lý và các khía cạnh khoa học kinh tế, nhằm đảm bảo tính hợp pháp và hiệu quả trong hoạt động kinh doanh.
Bán hàng đa cấp, hay kinh doanh đa cấp, là một phương thức tiếp thị sản phẩm trực tiếp đến tay người tiêu dùng, giúp tiết kiệm chi phí quảng cáo và vận chuyển Người tiêu dùng có thể mua hàng trực tiếp từ công ty mà không cần qua đại lý Phương thức này tận dụng thói quen chia sẻ của người tiêu dùng khi họ sử dụng sản phẩm tốt Tuy nhiên, kinh doanh đa cấp cũng gây ra nhiều tranh cãi và thường bị liên kết với hình tháp ảo.
1.1.2 Các đặc trưng của bán hàng đa cấp
- Thứ nhất, bán hàng đa cấp là phương thức tiếp thị để bán lẻ hàng hóa:
Doanh nghiệp bán hàng đa cấp tiếp thị hàng hóa thông qua nhiều cấp độ tham gia, trong đó người tham gia được xem như cộng tác viên trong việc tiếp thị và bán lẻ sản phẩm Họ có thể được gọi bằng nhiều tên khác nhau như đại lý hay nhà phân phối độc lập, nhưng đều có vai trò quan trọng trong việc phát triển mạng lưới bán hàng cho doanh nghiệp.
Người tham gia được tổ chức thành các cấp khác nhau, trong đó mỗi người tạo ra một mạng lưới phân phối mới khi được doanh nghiệp chấp nhận Mạng lưới này sẽ tạo ra các cấp phân phối tiếp theo, dẫn đến số lượng người tham gia ở cấp sau luôn nhiều hơn cấp trước Phương thức kinh doanh này hình thành một hệ thống phân phối theo hình tháp, trong đó người ở cấp trên có vai trò tổ chức và điều hành hoạt động của những người trong mạng lưới cấp dưới.
Khái niệm và các đặc điểm của bán hàng đa cấp bất chính - một loại hành vi cạnh tranh không lành mạnh theo quy định của pháp luật cạnh tranh
1.2.1 Bán hàng đa cấp bất chính
Theo Điều 48 Luật Cạnh tranh năm 2004, bán hàng đa cấp được coi là bất chính khi doanh nghiệp và các tầng trên trong mạng lưới thu lợi chủ yếu từ tiền đóng góp của người mới tham gia, thay vì từ lợi nhuận bán lẻ sản phẩm Luật này cấm doanh nghiệp thực hiện các hành vi nhằm thu lợi từ việc tuyển dụng người tham gia vào mạng lưới bán hàng đa cấp.
1) Yêu cầu người mua muốn tham gia phải đặt cọc, phải mua một số lƣợng hàng hóa ban đầu hoặc phải trả một khoản tiền để đƣợc quyền tham gia mạng lưới bán hàng đa cấp;
2) Không cam kết mua lại với mức giá ít nhất là 90% giá hàng hóa đã bán cho người tham gia để bán lại;
3) Cho người tham gia nhận tiền hoa hồng, lợi ích kinh tế khác chủ yếu từ việc dụ dỗ người khác tham gia mạng lưới bán hàng đa cấp;
4) Cung cấp thông tin gian dối về lợi ích của việc tham gia mạng lưới bán hàng đa cấp, thông tin sai lệch về tính chất, công dụng của hàng hóa để dụ dỗ người khác tham gia”.
Theo pháp luật Việt Nam, hành vi kinh doanh đa cấp bất chính được xác định là những hành vi vi phạm các quy định cấm tại Điều 48 Luật Cạnh tranh 2004, được cụ thể hóa trong Điều 5 Nghị định 42/2014/NĐ-CP Mỗi nhóm hành vi này có những đặc điểm riêng và tương ứng với từng khoản trong điều luật, nhằm mục đích thu lợi bất chính.
1.2.2 Các đặc điểm của bán hàng đa cấp bất chính
- Bán hàng đa cấp bất chính mang bản chất của sự chiếm dụng vốn
- Bán hàng đa cấp bất chính phản ánh chiến lƣợc dồn hàng cho người tham gia
- Bán hàng đa cấp bất chính tập trung chủ yếu vào việc lôi kéo, dụ dỗ người tham gia
- Bán hàng đa cấp bất chính mang tính lừa dối
Việc cung cấp thông tin gian dối thường nhằm mục đích dụ dỗ và lôi kéo người khác tham gia, bằng cách khai thác bản tính hám lợi của con người Những thông tin này thường tập trung vào lợi ích mà người tham gia hiện đang có hoặc sẽ nhận được nếu họ quyết định tham gia.
Việc thúc đẩy tiêu thụ sản phẩm bằng thông tin sai lệch về tính chất và công dụng gây ra sự nhầm lẫn cho những người tham gia tiếp thị và bán hàng Hành động lừa dối này không chỉ làm giảm uy tín của người bán trước người tiêu dùng mà còn đe dọa đến quyền lợi chính đáng của khách hàng và xã hội, đặc biệt là khi sản phẩm được tiêu thụ có chất lượng kém.
Khái niệm, khung pháp luật về xử lý các hành vi bán hàng đa cấp bất chính và ý nghĩa
Pháp luật Việt Nam hiện hành chỉ quy định về khái niệm hành vi bán hàng đa cấp bất chính mà chưa đưa ra khái niệm cụ thể về xử lý hành vi này Do đó, pháp luật về xử lý các hành vi bán hàng đa cấp bất chính được hiểu là tổng thể các quy phạm pháp luật điều chỉnh các quan hệ xã hội liên quan đến việc xử lý vi phạm trong lĩnh vực này Hoạt động xử lý bao gồm xử phạt vi phạm, xử lý hành chính và xử lý hình sự Xử phạt vi phạm bán hàng đa cấp bất chính là việc áp dụng hình thức xử phạt và biện pháp khắc phục hậu quả đối với cá nhân, tổ chức vi phạm theo quy định của pháp luật.
1.3.2.Nguồn của pháp luật xử lý vi hành vi bán hàng đa cấp bất chính
Hiện tại, pháp luật Việt Nam chưa có bộ luật riêng về xử lý hành vi bán hàng đa cấp, mà chỉ có các quy định xử phạt trong một số luật chuyên ngành như Luật Cạnh tranh 2004 và Luật Hình sự.
Bên cạnh các Luật chuyên ngành quy định về xử phạt hành vi bán hàng đa cấp, Chính phủ đã ban hành nhiều Nghị định quy định về bán hàng đa cấp bất chính và xử phạt các hành vi này trong các lĩnh vực cụ thể Đối với những lĩnh vực phức tạp, các cơ quan có thẩm quyền cần căn cứ vào các Thông tư hướng dẫn thi hành chi tiết các Nghị định của Chính phủ để thực hiện xử phạt.
Bán hàng đa cấp là phương thức phân phối hàng hóa qua mạng lưới người tham gia, trong đó hàng hóa được tiếp thị và bán trực tiếp cho người tiêu dùng, cho phép người tham gia nhận hoa hồng và thưởng từ hoạt động bán hàng Tuy nhiên, sự xuất hiện của các hình thức biến tướng trong bán hàng đa cấp đã dẫn đến cái nhìn tiêu cực từ cộng đồng, gây mất lòng tin và bị xã hội chỉ trích Do đó, việc hoàn thiện quy định pháp luật nhằm xử lý các hành vi bán hàng đa cấp bất chính là cần thiết để giảm thiểu những tiêu cực, bảo vệ quyền lợi của những người tham gia vào hoạt động bán hàng đa cấp chân chính.
Những nội dung cơ bản của pháp luật xử lý hành vi bán hàng đa cấp bất chính
1.4.1 Đối tượng của pháp luật xử lý hành vi bán hàng đa cấp bất chính
Theo Điều 2 Luật Cạnh tranh 2004 và Điều 2 Nghị định 71/2014/NĐ-CP, pháp luật xử lý hành vi bán hàng đa cấp bất chính áp dụng cho các tổ chức, cá nhân kinh doanh, bao gồm doanh nghiệp sản xuất, cung ứng sản phẩm, dịch vụ công ích, doanh nghiệp thuộc các ngành độc quyền nhà nước, đơn vị sự nghiệp công lập và doanh nghiệp nước ngoài hoạt động tại Việt Nam, cũng như các hiệp hội ngành nghề hoạt động trong nước.
Cơ quan, tổ chức, cá nhân trong nước và nước ngoài có liên quan. b Thực hiện các hành vi đƣợc nêu tại Điều 48 Luật Canh tranh 2004
1.4.2 Các hình thức xử phạt: a Xử phạt hành chính:
Theo Nghị định 71/2014/NĐ-CP, các tổ chức và cá nhân vi phạm pháp luật về cạnh tranh sẽ phải đối mặt với các hình thức xử phạt chính.
Việc thu hồi giấy chứng nhận đăng ký doanh nghiệp, tước quyền sử dụng giấy phép và chứng chỉ hành nghề, cũng như tịch thu tang vật và phương tiện vi phạm pháp luật về cạnh tranh, bao gồm cả việc tịch thu khoản lợi nhuận từ hành vi vi phạm, là những biện pháp xử lý nghiêm khắc Ngoài ra, các hành vi vi phạm còn có thể bị xử phạt hình sự, nhằm đảm bảo tính răn đe và tuân thủ pháp luật trong lĩnh vực cạnh tranh.
Theo Điều 217 của Luật sửa đổi, bổ sung Bộ luật hình sự 2015, có hiệu lực từ ngày 1/1/2018, người tổ chức kinh doanh đa cấp mà không có giấy chứng nhận hoặc hoạt động sai với giấy chứng nhận sẽ bị phạt tiền tối đa 5 tỷ đồng và có thể bị phạt tù lên đến 5 năm Ngoài ra, họ cũng phải bồi thường thiệt hại và khắc phục hậu quả liên quan đến hành vi vi phạm.
Ngoài các hình thức xử phạt theo quy định tại Điều 3 Nghị định 71/2014/NĐ-CP về xử lý vi phạm pháp luật trong lĩnh vực cạnh tranh, doanh nghiệp vi phạm còn có thể bị áp dụng một hoặc một số biện pháp khắc phục hậu quả.
Kinh nghiệm điều chỉnh pháp luật xử lý các hành vi bán hàng đa cấp bất chính của một số nước trên thế giới
đa cấp bất chính của một số nước trên thế giới
Pháp luật về kinh doanh đa cấp và việc chống lại mô hình tháp ảo là một phần quan trọng trong việc bảo vệ người tiêu dùng Tại Hoa Kỳ, các cơ quan có thẩm quyền thường dựa vào những dấu hiệu cụ thể để phân tích và đánh giá tính hợp pháp của các chương trình kinh doanh đa cấp.
Phân tích chương trình kinh doanh trong trạng thái tĩnh giúp xác định liệu doanh nghiệp trả hoa hồng cho người tham gia dựa trên doanh thu từ việc bán hàng hoặc cung cấp dịch vụ cho người tiêu dùng, hay chỉ đơn thuần từ việc giới thiệu người mới tham gia vào mạng lưới.
Phân tích chương trình kinh doanh trong trạng thái động giúp xác định cách phân phối viên sử dụng thời gian, liệu họ tập trung vào tuyển người hay bán hàng Mặc dù phân phối viên có thể thực hiện cả hai nhiệm vụ, nhưng nếu phần lớn thời gian của họ dành cho việc tuyển dụng, chương trình đó có thể được coi là mô hình tháp ảo.
Kinh doanh đa cấp được quy định tại Điều 55 Luật Cạnh tranh Canada, trong đó cấm mô hình tháp ảo (Pyramid Selling) Pháp luật Canada phân biệt giữa kinh doanh đa cấp chân chính và mô hình tháp ảo dựa vào cách thức hoạt động của doanh nghiệp Mô hình tháp ảo chủ yếu nhằm mục đích thu hút tiền từ người tham gia và sử dụng họ để tuyển dụng những người dễ bị lừa gạt khác Kinh doanh đa cấp có 6 đặc điểm khác biệt so với mô hình tháp ảo.
Doanh nghiệp kinh doanh đa cấp cần cung cấp sản phẩm và dịch vụ thực sự cho thị trường, đảm bảo rằng các sản phẩm này có giá trị sử dụng Mô hình kinh doanh đa cấp phải tập trung vào việc tiêu thụ sản phẩm, không phải chỉ sử dụng sản phẩm như một công cụ để duy trì hoạt động của phương thức kinh doanh.
Khi doanh nghiệp kinh doanh đa cấp công bố thông tin về thu nhập của các thành viên trong mạng lưới, họ thường chỉ ra mức thu nhập của một thành viên điển hình cùng với tỷ lệ phần trăm của những người đạt được mức thu nhập đó.
- Ba là, doanh nghiệp kinh doanh đa cấp không thu tiền đối với việc gia nhập và cũng không trả phí tuyển mộ cho phân phối viên.
Doanh nghiệp kinh doanh đa cấp không yêu cầu người tham gia phải mua sản phẩm của công ty để có thể gia nhập mạng lưới kinh doanh.
Doanh nghiệp kinh doanh đa cấp cần kiểm soát lượng sản phẩm phân phối, tránh việc bán quá nhiều nếu không đảm bảo rằng phân phối viên có khả năng tiêu thụ hết số lượng sản phẩm đó.
Doanh nghiệp kinh doanh đa cấp cần có chính sách mua lại sản phẩm từ phân phối viên một cách công bằng và trong khoảng thời gian hợp lý.
Năm 1973, Luật chống bán hàng đa cấp và mô hình tháp ảo được ban hành nhằm bảo vệ người tiêu dùng khỏi các rủi ro liên quan đến mô hình tháp ảo Theo quy định của pháp luật Singapore, mô hình tháp ảo có những đặc điểm cụ thể mà người tiêu dùng cần lưu ý để tránh bị lừa đảo.
Doanh nghiệp thường phóng đại về khả năng kiếm tiền nhanh chóng, khẳng định rằng mọi người có thể trở nên giàu có chỉ trong thời gian ngắn Họ thường khuyến khích việc tuyển dụng thêm người tham gia vào mạng lưới để đạt được điều này.
- Hai là, giá cả sản phẩm đƣợc mua từ doanh nghiệp không ở mức mà người ta sẽ mua trong điều kiện bình thường.
- Ba là, người tham gia bị yêu cầu phải đầu tư tiền vào hệ thống cho dù dưới hình thức mua hàng hay đóng phí tham gia.
Mức phạt cho hành vi bán hàng đa cấp bất chính có thể lên đến 200.000 USD, và nếu tái phạm, người vi phạm có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự với án phạt lên đến năm năm tù giam Tại Canada, doanh nghiệp vi phạm điều khoản kinh doanh của Luật Cạnh tranh sẽ phải đối mặt với mức phạt 150.000 USD và bị yêu cầu ký vào Lệnh cấm từ tòa án liên bang Doanh nghiệp này cũng phải kê khai thu nhập thực tế của nhân viên trong thời gian quy định, thông báo cho tất cả nhà phân phối và nhân viên về vụ việc, và không được tham gia bất kỳ hoạt động kinh doanh nào liên quan đến hình thức đa cấp.
Trung Quốc là quốc gia có hoạt động bán hàng đa cấp biến tướng và khó kiểm soát Mặc dù bán hàng đa cấp được công nhận, nhưng chỉ được phép thực hiện hạn chế theo Quy tắc quản lý bán hàng trực tiếp, có hiệu lực từ 01/12/2005 Quy định này giới hạn sản phẩm kinh doanh theo phương thức đa cấp chỉ là hàng tiêu dùng, và các doanh nghiệp muốn tham gia mô hình này phải có nhà máy sản xuất tại Trung Quốc.
Sau hơn 14 năm thi hành, Luật Cạnh tranh 2014 đã chứng minh sự cần thiết trong việc điều tiết thị trường kinh tế và thị trường cạnh tranh Pháp luật chống cạnh tranh không lành mạnh, bao gồm các quy định xử phạt hành vi bán hàng đa cấp bất chính, đã tạo ra môi trường kinh doanh lành mạnh cho sản phẩm đa cấp giữa doanh nghiệp và người tiêu dùng, đồng thời ngăn chặn các hành vi bán hàng đa cấp trái phép Tuy nhiên, Luật Cạnh tranh và các quy định liên quan vẫn gặp phải những bất cập và thiếu tính răn đe khi áp dụng trong thực tế tại Việt Nam.
Sự phát triển của bán hàng đa cấp tại Việt Nam đã dẫn đến sự xuất hiện của hình thức kinh doanh bất chính, trong đó lợi ích kinh tế chủ yếu đến từ tiền đóng góp của người mới tham gia, thay vì từ doanh thu bán lẻ sản phẩm Hình thức này thường đi kèm với những yếu tố không lành mạnh như chiếm dụng vốn, lừa gạt và cung cấp hàng hóa kém chất lượng.
THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VỀ XỬ LÝ HÀNH VI BÁN HÀNG ĐA CẤP BẤT CHÍNH VÀ THỰC TIỄN XỬ LÝ CÁC HÀNH
Các quy định pháp luật về bán hàng đa cấp bất chính và pháp luật xử lý hành vi bán hàng đa cấp ở Việt Nam
2.1.1 Các quy định pháp luật xác định hành vi bán hàng đa cấp bất chính
Hiện nay, về cơ bản, những văn bản pháp luật điều chỉnh về hoạt động bán hàng đa cấp bất chính ở Việt Nam bao gồm:
Luật hình sự 2015 sửa đổ bổ sung năm 2017 (Điều 217a);
Nghị định 71/2014/NĐ-CP quy định chi tiết Luật Cạnh tranh về xử lý vi phạm pháp luật trong lĩnh vực cạnh tranh.
Nghị định 40/2018/NĐ-CP đã được ban hành nhằm quản lý hoạt động kinh doanh theo phương thức đa cấp, thay thế cho Nghị định 42/2014/NĐ-CP ngày 14/05/2014 của Chính phủ Nghị định mới này nhằm tăng cường quản lý và đảm bảo tính minh bạch trong hoạt động bán hàng đa cấp, góp phần bảo vệ quyền lợi của người tiêu dùng và phát triển thị trường một cách bền vững.
2.1.2 Trình tự, thủ tục, xử lý đối với hành vi bán hàng đa cấp bất chính theo Luật Cạnh tranh năm 2004
Trình tự và thủ tục xử lý các hành vi cạnh tranh không lành mạnh, đặc biệt là hành vi bán hàng đa cấp bất chính, có thể được tóm tắt qua một sơ đồ tổng quát.
2.2 Thực tiễn xử lí các hành vi bán hàng đa cấp bất chính ở Việt Nam hiện nay
2.2.1 Thực tiễn bán hàng đa cấp bất chính ở Việt Nam
Kinh doanh đa cấp, bắt đầu xuất hiện từ đầu thế kỷ XIX tại Mỹ, cho phép sản phẩm được phân phối trực tiếp từ người bán đến người mua mà không cần trung gian Mô hình này đã phát triển mạnh mẽ ở nhiều quốc gia và chính thức du nhập vào Việt Nam vào năm 1998.
Mặc dù kinh doanh đa cấp mang lại nhiều lợi ích như hiệu quả kinh tế và tạo ra việc làm, nhưng không ít doanh nghiệp đã lợi dụng hình thức này để lừa đảo và trục lợi Ví dụ, Công ty CP Thương mại Dịch vụ Hoàng Long Việt tại Vĩnh Long và Công ty Cổ phần Sản xuất và Thương mại Con đường Việt đã có những hành vi không minh bạch trong kinh doanh phân bón vi sinh.
Công ty cổ phần Đầu tư và Thương mại Trường Giang Việt Nam có trụ sở chính tại 292 Tây Sơn, Hà Nội, cùng với Công ty TNHH Thiên Ngọc Minh Uy, có văn phòng tại Hà Nội và hai chi nhánh tại Thành phố.
Vào ngày 17/12/2015, Cơ quan Cảnh sát điều tra Bộ Công an đã khởi tố vụ án lừa đảo chiếm đoạt tài sản liên quan đến Công ty CP Liên kết sản xuất - Thương mại Việt Nam (Liên kết Việt), dẫn đến việc bắt tạm giam 7 lãnh đạo và Tổng đại lý của công ty này Theo thông tin từ Cục Cảnh sát kinh tế, tính đến hết tháng 3/2016, vụ án đã gây thiệt hại cho khoảng 60.000 nạn nhân tại 27 tỉnh, thành phố, với số tiền bị chiếm đoạt lên tới 1.900 tỷ đồng, trong đó người bị lừa ít nhất mất 8,5 triệu đồng và có người thiệt hại lên đến 6 tỷ đồng.
Nghiên cứu về các hành vi vi phạm pháp luật trong hoạt động kinh doanh đa cấp cho thấy nhiều thủ đoạn lừa đảo nhằm chiếm đoạt tài sản của người bị hại đã gia tăng trong thời gian qua.
Người tham gia bán hàng đa cấp thường phải mua một lượng hàng hóa nhất định để được tham gia vào mạng lưới, nhưng lại không có hợp đồng chính thức Điều này dẫn đến khó khăn trong việc kiện cáo và đòi lại tiền, vì họ không có bằng chứng hợp pháp để hỗ trợ yêu cầu của mình.
Người tham gia bán hàng đa cấp có thể nhận được hoa hồng, thưởng và các lợi ích kinh tế khác thông qua việc khuyến khích người khác tham gia vào hệ thống bán hàng đa cấp.
Cung cấp thông tin sai lệch về lợi ích của việc tham gia bán hàng đa cấp có thể gây nhầm lẫn cho người tiêu dùng Điều này bao gồm việc không rõ ràng về tính chất và công dụng của hàng hóa, cũng như hoạt động của doanh nghiệp bán hàng đa cấp Những thông tin này thường được sử dụng để dụ dỗ người khác tham gia vào hệ thống bán hàng đa cấp.
- Lôi kéo, quảng cáo hình thức kinh doanh “đầu tƣ tài chính”, một hình thức kinh doanh đa cấp theo dạng mua tiền ảo;
Việc không đăng ký với cơ quan có thẩm quyền hoặc đăng ký nhưng hoạt động không đúng với nội dung đã đăng ký, sau đó lôi kéo khách hàng để thu lợi bất chính là hành vi vi phạm pháp luật nghiêm trọng.
2.2.2 Thực tiễn xử lý các hành vi bán hàng đa cấp bất chính ở Việt Nam hiện nay
Vào năm 2016, Cục Quản lý cạnh tranh thuộc Bộ Công Thương đã hoàn tất cuộc điều tra và xử phạt 35 doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực bán hàng đa cấp do vi phạm pháp luật, với tổng số tiền phạt vượt quá con số đáng kể.
Trong năm qua, tổng số tiền phạt mà các doanh nghiệp phải chịu lên đến 8 tỷ đồng, trong đó Công ty TNHH Thiên Ngọc Minh Uy là doanh nghiệp bị xử phạt nhiều nhất với số tiền hơn 1,5 tỷ đồng Các công ty khác như Công ty Cổ phần Liên Minh Tiêu Dùng Việt Nam, Công ty Cổ phần Everrichs, Công ty TNHH Thiên sƣ Việt Nam và Công ty TNHH Đầu tư và Thương mại Trường Giang Việt Nam cũng nằm trong danh sách bị xử phạt.
Từ năm 2016 đến tháng 9 năm 2017, Hà Nội đã thu hồi giấy phép của 15 doanh nghiệp bán hàng đa cấp, trong khi 14 doanh nghiệp xin chấm dứt hoạt động và 2 doanh nghiệp xin tạm ngừng Sở đã tiến hành thanh tra 16 doanh nghiệp trong lĩnh vực này và xử lý 6 doanh nghiệp, với tổng số tiền phạt lên tới 800 triệu đồng.
Vào ngày 2/3/2018, Cục Cạnh tranh và Bảo vệ người tiêu dùng đã tiến hành điều tra và xử phạt Công ty TNHH MTV Herbalife Việt Nam với số tiền 140 triệu đồng do vi phạm pháp luật trong hoạt động bán hàng đa cấp Các vi phạm bao gồm việc quảng cáo thông tin gây nhầm lẫn cho khách hàng về công dụng của sản phẩm và không thường xuyên giám sát hoạt động của người tham gia bán hàng đa cấp, dẫn đến việc không đảm bảo tuân thủ quy tắc hoạt động.
Về xử lý hình sự, thông tin đăng tải trên báo chí, đầu năm 2018,
MỘT SỐ KIẾN NGHỊ NHẰM HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ BÁN HÀNG ĐA CẤP BẤT CHÍNH VÀ NÂNG CAO HIỆU QUẢ CỦA VIỆC XỬ LÝ CÁC HÀNH VI BÁN HÀNG ĐA CẤP BẤT CHÍNH Ở VIỆT NAM HIỆN NAY
Nhu cầu hoàn thiện các quy định pháp luật về xử lý bán hàng đa cấp bất chính
Trong những năm gần đây, sự bùng nổ của các thương hiệu bán hàng đa cấp trong và ngoài nước đã tác động đáng kể đến nền kinh tế Việt Nam Tuy nhiên, công tác quản lý nhà nước về hoạt động kinh doanh đa cấp còn nhiều hạn chế, tạo điều kiện cho các công ty lừa đảo lợi dụng Luật Cạnh tranh năm 2004 chỉ mới đưa ra khái niệm sơ lược về hoạt động này mà chưa quy định cụ thể về xử lý các hành vi bán hàng đa cấp bất chính Thực tế cho thấy, có sự đa dạng trong tổ chức mạng lưới, cách thức trả thưởng và hoạt động tiếp thị của các doanh nghiệp bán hàng đa cấp.
Định hướng hoàn thiện các quy định pháp luật về chống bán hàng đa cấp bất chính và nâng cao hiệu quả của việc xử lý các hành vi bán hàng đa cấp bất chính
vi bán hàng đa cấp bất chính
3.2.1 Bảo đảm tính thống nhất, đồng bộ của pháp luật
Hiện nay, các quy định liên quan đến xử phạt vi phạm hành chính, xử lý hình sự và bồi thường thiệt hại do hành vi bán hàng đa cấp bất chính rất đa dạng Tuy nhiên, một số quy định này lại có sự trùng lắp và chồng chéo về phạm vi điều chỉnh, dẫn đến mâu thuẫn trong thẩm quyền và mức xử phạt.
Khung pháp lý xử phạt hoạt động bán hàng đa cấp bất chính hiện nay còn thiếu hoàn thiện, thể hiện qua hai điểm chính: thứ nhất, các quy định về xử phạt rất hạn chế cả về số lượng và cơ chế thực thi; thứ hai, hiệu quả xử lý các hành vi bán hàng còn thấp Hệ quả là nhiều hành vi bán hàng đa cấp bất chính chưa được xử lý hoặc xử lý chưa nghiêm minh, dẫn đến thực trạng những hành vi này tiếp tục diễn ra, gây thiệt hại cho xã hội.
Việc xử phạt hành vi bán hàng đa cấp bất chính không chỉ liên quan đến Luật cạnh tranh mà còn liên quan đến các luật Hình sự, Hành chính và Dân sự Để phù hợp với tình hình kinh tế - xã hội đang biến động và hạn chế tình trạng chồng chéo trong các quy định hiện hành, các nhà làm luật cần xây dựng một dự án luật riêng nhằm quy định thống nhất về chế tài xử phạt và ngăn chặn hành vi bán hàng đa cấp bất chính Do đó, việc thiết lập một hệ thống quy định pháp luật đồng bộ và hỗ trợ lẫn nhau trong việc chống bán hàng đa cấp bất chính là vô cùng cần thiết.
3.2.2 Bảo đảm tính tương thích giữa răn đe và giáo dục của các biện pháp xử lý
Các biện pháp xử lý trong quy định pháp luật về bán hàng đa cấp bất chính đã có tính răn đe đối với những đối tượng trục lợi Tuy nhiên, bên cạnh tính răn đe, hệ thống quy định này cần chứa đựng tính giáo dục, đặc biệt trong lĩnh vực chống bán hàng đa cấp bất chính Đa phần người tham gia là những cá nhân có ít kiến thức về bán hàng đa cấp và các biện pháp bảo vệ quyền lợi của mình Do đó, các biện pháp xử lý cần đảm bảo tính tương thích và giáo dục, nhằm tạo ra môi trường kinh doanh lành mạnh cho người tham gia.
Các giải pháp hoàn thiện
3.3.1.1 Hoàn thiện các quy định về xác định hành vi bán hàng đa cấp bất chính và pháp luật xử lý hành vi bán hàng đa cấp bất chính 3.3.1.2 Xác định lại khái niệm “bán hàng đa cấp”
3.3.1.3 Thống nhất quy định về bán hàng đa cấp bất chính giữa các văn bản pháp luật
3.3.1.4 Hướng dẫn một cách cụ thể quy định về thủ tục xử lý đối với hành vi bán hàng đa cấp bất chính
3.3.1.5 Hoàn thiện lại các quy định về chế tài hành chính hoặc thậm chí bổ sung chế tài hình sự trong những trường hợp cần thiết đối với các hành vi bán hàng đa cấp bất chính
3.3.1.6 Hoàn thiện chế tài khiếu nại hành chính đối với quy định xử lý vụ việc cạnh tranh không lành mạnh
3.3.1.7 Hoàn thiện một số quy định liên quan đến hợp đồng bán hàng đa cấp, cụ thể là xác định rõ “mô hình kim tự tháp, theo quy định tại điểm q khoản 1 Điều 5 Nghị định 42/2014/NĐ-CP”
3.3.1.8 Hoàn thiện các quy định về bồi thường thiệt hại do bán hàng đa cấp bất chính gây ra
3.3.1.9 Cần phải có quy chế về minh bạch thông tin liên quan đến sản phẩm được tiêu thụ theo phương thức bán hàng đa cấp và xác định trách nhiệm cụ thể của từng chủ thể có liên quan trong việc xây dựng, truyền bá thông tin, bao gồm doanh nghiệp và người tham gia;
3.3.1.10 Đối với những sản phẩm đặc biệt, có khả năng ảnh hưởng lớn đối với đời sống xã hội như thực phẩm, thuốc chữa bệnh, chế phẩm hỗ trợ dinh dưỡng, …cơ quan quản lý kỹ thuật (Bộ Y tế) cần có những quy định cụ th về tiêu chuẩn kỹ thuật, về chất lượng sản phẩm; đồng thời thông tin kịp thời cho xã hội về công dụng, chức năng, chất lượng và những khả năng gây hại của sản phẩm.
3.3.2.1 Nâng cao năng lực, hiệu lực trong quá trình thực thi nhiệm vụ của Cơ quan quản lý cạnh tranh
3.3.2.2 Tăng cường hoạt động giám sát, quản lý nhà nước đối với các doanh nghiệp bán hàng đa cấp
3.3.2.3 Chú trọng tuyên truyền pháp luật cạnh tranh nói chung và pháp luật về chống cạnh tranh không lành mạnh nói riêng
3.3.2.4 Nâng cao sự hiểu biết và sự thông thái của người tham gia mạng lưới bán hàng đa cấp và của người tiêu dùng.
Tác giả đã phân tích và đánh giá những bất cập trong quy định pháp luật hiện hành về chống bán hàng đa cấp bất chính tại Việt Nam, từ đó đề xuất các giải pháp hoàn thiện Các giải pháp này được chia thành hai nhóm: nhóm pháp lý và nhóm bổ trợ khác, nhằm nâng cao hiệu quả xử lý hành vi bán hàng đa cấp bất chính Việc xây dựng hệ thống pháp luật cần phù hợp với thực tiễn và đáp ứng những biến đổi trong thị trường kinh tế, trong khi việc thực thi các quy định phải đảm bảo quy trình và thủ tục đúng đắn Các cơ quan thực thi cần làm việc hiệu quả để xử phạt các hành vi đa cấp bất chính, đồng thời phối hợp với các cơ quan truyền thông trong việc tuyên truyền và định hướng chống lại hình thức bán hàng này.
Pháp luật về xử phạt hành vi bán hàng đa cấp bất chính tại Việt Nam đang trong quá trình hoàn thiện, mặc dù vấn đề này đã có lịch sử lâu dài ở nhiều quốc gia khác Sự gia tăng của các hoạt động bán hàng đa cấp bất chính đòi hỏi việc ban hành và cải thiện các quy định pháp luật trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết Mặc dù Luật Cạnh tranh 2004 và các văn bản pháp lý liên quan đã góp phần điều chỉnh hoạt động kinh doanh đa cấp, nhưng các chế tài hiện hành vẫn chưa đủ mạnh để răn đe và xử lý triệt để các hành vi vi phạm Do đó, sự phối hợp chặt chẽ và quyết tâm từ các cơ quan nhà nước trong việc xây dựng và thực thi pháp luật là rất cần thiết.
Để thanh lọc thị trường và loại bỏ các hình thức bán hàng đa cấp biến tướng, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan chức năng, doanh nghiệp, hiệp hội bảo vệ người tiêu dùng, hiệp hội bán hàng đa cấp và người tiêu dùng Người dân cần bình tĩnh và cẩn trọng trước những chiêu thức tinh vi của những kẻ lợi dụng chính sách phát triển kinh doanh của Nhà nước, đồng thời cần xem xét kỹ lưỡng trước khi tham gia vào các hoạt động bán hàng đa cấp.
1 Quang Anh (2011), "Cái bẫy của bán hàng đa cấp",
2 Bộ Thương mại (2005), Thông tư số 19/2005/TT-BTM ngày 08/11 hướng dẫn một số nội dung quy định tại Nghị định số
110/2005/NĐ-CP ngày 24/08/2005 của Chính phủ về quản lý hoạt động bán hàng đa cấp, Hà Nội.
3 Bộ Thương mại Việt Nam - cơ quan phát triển quốc tế Canada
(2004), Luật Cạnh tranh Canada và bình luận.
4 Chính phủ (2005), Nghị định số 110/2005/NĐ-CP ngày 24/8 về quản lý hoạt động bán àng đa cấp, Hà Nội.
5 Chính phủ (2005), Nghị định số 120/2005/NĐ-CP ngày 30/9 quy định về xử lý vi phạm pháp luật trong lĩnh vực cạnh tranh, Hà Nội.
6 Chính phủ (2014), Nghị định 71/2014/NĐ-CP quy định chi tiết Luật Cạnh tranh về xử lý vi phạm pháp luật trong lĩnh vực cạnh tranh.
7 Chính phủ (2014), Nghị định 42/2014/NĐ-CP quy định về quản lý hoạt động kinh doanh theo phương thức đa cấp.
8 Nghị định 40/2018/NĐ-CP quy định về quản lý hoạt động kinh doanh theo phương thức đa cấp để thay thế cho Nghị định 42/2014/NĐ-
CP ngày 14/05/2014 của Chính phủ
9 Cục quản lý cạnh tranh (2016, 2017), Bán hàng đa cấp - cần những biện pháp điều chỉnh phù hợp, Hà Nội.
10 Nguyễn Văn Cương (2006), Tiêu chí đánh giá tính cạnh tranh bất hợp pháp của một số nước và một số bình luận về Luật Cạnh tranh của Việt Nam, Nxb Tƣ pháp, Hà Nội.
11 Trần Mạnh Đạt (2004), Đấu tranh phòng, chống tội kinh doanh trái phép ở Việt Nam, Nxb Tƣ pháp, Hà Nội.
12 Hồng Hà - Nhƣ Bình (2011), "Trắng tay vì bán hàng đa cấp", http://vef.vn, ngày 04/7.
13 Nguyễn Hữu Huyên (2004), Luật Cạnh tranh của Pháp và Liên minh Châu Âu, Nxb Tƣ pháp, Hà Nội.
15 Phạm Văn Lợi - Nguyễn Văn Cương (2006), "Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về hành vi cạnh tranh không lành mạnh", Nghề luật, (2).
16 Vũ Nguyên - Thảo Nguyên (2011), "Công ty bán hàng đa cấp Agel Việt Nam đóng cửa: Kiện ai để đòi nợ?", http://sgtt.vn/Kinh- te/148254.html.
17 Nhóm phóng viên KTX (2011), "Xung quanh việc hệ thống bán hàng đa cấp Agel Việt Nam sụp đổ", http://www.cand.com.vn/vi-VN/kinhte/ 2011/7/152157.cand.