Bài giảng Kỹ năng tư duy sáng tạo chia sẻ những nội dung cốt lõi của tư duy hiệu quả và sáng tạo, từ những vấn đề lý luận căn bản đến những hướng dẫn cụ thể để hình thành và phát triển các kỹ năng giúp bạn có thể suy nghĩ hiệu quả hơn và sáng tạo trong học tập, trong công việc và cuộc sống. Vận dụng tốt các kỹ năng này, bạn sẽ nhận thấy sự cải thiện rõ rệt trong tư duy, trong giao tiếp và hoạt động nhóm. Mời các bạn cùng tham khảo nội dung phần 1 bài giảng.
MỤC TIÊU
Sau khi học xong phần này, sinh viên có thể:
- Giải thích được bản chất của sáng tạo và tư duy sáng tạo
- Nhận thức được vai trò của tư duy sáng tạo đối với sự phát triển của bản thân trong học tập, trong công việc cũng như trong cuộc sống
- Phân tích các rào cản của tư duy sáng tạo
- Nhận diện các đặc điểm của những người sáng tạo
- So sánh sáng tạo và trí thông minh
Để cải thiện khả năng tư duy sáng tạo, trước tiên cần đánh giá điểm mạnh và điểm hạn chế trong tư duy của bản thân Từ đó, xây dựng kế hoạch cụ thể nhằm phát triển tư duy theo hướng sáng tạo hơn Đồng thời, rèn luyện những thói quen tích cực sẽ hỗ trợ quá trình này, giúp nâng cao khả năng sáng tạo trong công việc và cuộc sống hàng ngày.
NỘI DUNG
Khám phá đòi hỏi khả năng nhìn nhận và suy nghĩ khác biệt, như Albert Szent-Gyorgyi, nhà vật lý Nobel, đã từng nói: “Khám phá bao gồm việc nhìn những điều mọi người đều nhìn thấy và nghĩ ra một điều gì đó khác biệt” Sự sáng tạo và tư duy độc đáo là chìa khóa để phát hiện ra những điều mới mẻ trong cuộc sống.
Trong một thế giới phẳng, sự khác biệt tạo nên giá trị Để tăng cường sự sáng tạo, chúng ta chỉ cần quan sát những điều mà mọi người đều thấy và suy nghĩ ra những ý tưởng độc đáo.
Tại sao chúng ta không thường xuyên "nghĩ ra một điều gì đó khác biệt"? Roger Von Oech, tác giả cuốn sách "Cú đánh thức tỉnh trí sáng tạo", đã đưa ra một số lý do cho hiện tượng này.
Chúng ta thường nghĩ rằng không cần phải sáng tạo trong mọi công việc, vì thói quen là phần không thể thiếu trong cuộc sống Những thói quen này giúp chúng ta duy trì trật tự và đạt được nhiều thành tựu Nếu không có thói quen, cuộc sống sẽ trở nên hỗn loạn và khó khăn hơn Sống với lối suy nghĩ thường nhật cho phép chúng ta thực hiện nhiều công việc mà không cần phải suy nghĩ quá nhiều.
Hệ thống giáo dục hiện nay thường khuyến khích học sinh đoán ý kiến của giáo viên, thay vì phát triển tư duy sáng tạo độc lập Nhiều người lớn lên với niềm tin rằng những ý tưởng tốt nhất chỉ đến từ người khác, điều này hạn chế khả năng sáng tạo của họ.
Đôi khi, để đạt được mục tiêu, chúng ta cần sáng tạo và khám phá những con đường mới Tuy nhiên, hệ thống lòng tin của bản thân có thể cản trở quá trình này Hầu hết chúng ta thường có thái độ khóa chặt tư duy, dẫn đến việc tư duy “đơn điệu hơn” Mặc dù những thái độ này cần thiết cho nhiều công việc, nhưng chúng lại trở thành rào cản khi ta muốn sáng tạo.
“Mỗi ngày là một mặt trời mới” của Heraclitus vẫn còn nguyên giá trị trong thời đại hiện nay, phản ánh một thế giới không ngừng biến đổi với những điều mới mẻ thay thế cho cái cũ Trong bối cảnh này, tư duy sáng tạo trở thành một kỹ năng sống còn, giúp con người thích ứng và phát triển trong một môi trường luôn thay đổi.
Kỹ năng tư duy, đặc biệt là tư duy sáng tạo, là một trong những kỹ năng quý giá nhất hiện nay Trong khi trước đây, con người chủ yếu dựa vào sức mạnh cơ bắp để làm việc, thì ngày nay, kỹ năng tư duy đã trở thành yếu tố quyết định Chúng ta đang sống trong thời đại thông tin, nơi trí tuệ thay thế cho sức mạnh thể chất, và khả năng tư duy có thể vượt trội hơn sức mạnh tay chân.
Dù bạn làm việc trong lĩnh vực nào, việc áp dụng kỹ năng tư duy là điều cần thiết Kỹ năng này giúp bạn ra quyết định, thu thập và phân tích thông tin hiệu quả, hợp tác với đồng nghiệp để giải quyết vấn đề, cũng như đóng góp ý tưởng sáng tạo và cải tiến công việc của bản thân.
Hiểu rõ bản chất của sáng tạo và tư duy sáng tạo giúp bạn tự đánh giá điểm mạnh và điểm hạn chế trong tư duy của mình, từ đó xây dựng kế hoạch cải thiện khả năng tư duy theo hướng sáng tạo hơn.
1 KHÁI NIỆM TƯ DUY SÁNG TẠO
1.1.1 Các định nghĩa tư duy
Tư duy, từ góc độ sinh lý học, là hoạt động của hệ thần kinh, thể hiện qua việc tạo liên kết giữa các phần tử đã ghi nhớ và kích thích chúng để nhận thức về thế giới xung quanh, từ đó định hướng hành vi phù hợp với môi trường sống.
Tư duy, từ góc độ tâm lý học, được coi là một hiện tượng tâm lý và là hoạt động nhận thức cao cấp ở con người Nó phản ánh những thuộc tính bản chất cùng các mối liên hệ và quan hệ bên trong, thể hiện tính quy luật của sự vật và hiện tượng trong thực tế khách quan.
Tư duy không chỉ giúp giải quyết các nhiệm vụ hiện tại mà còn hỗ trợ cho những thách thức trong tương lai Nó tiếp nhận và tổ chức thông tin, làm cho những dữ liệu này trở nên có ý nghĩa hơn trong các hoạt động của con người.
Cơ sở sinh lý của tư duy nằm ở hoạt động của vỏ đại não, đồng thời hoạt động tư duy cũng chính là hoạt động trí tuệ Mục tiêu chính của tư duy là phát hiện các triết lý, lý luận, phương pháp luận, phương pháp và giải pháp cho các tình huống trong hoạt động của con người.
Có nhiều cách phân loại tư duy, sau đây là một số cách phân loại phổ biến:
Theo GS.VS Nguyễn Cảnh Toàn, GS.TS Nguyễn Văn Lê và nhà giáo Châu An, tư duy được chia ra làm các loại sau:
- Các loại tư duy cơ bản, phổ biến: tư duy logic (dựa trên luật bài trung và tam đoạn luận), tư duy biện chứng và tư duy hình tượng
Tư duy được phân loại thành bốn bậc dựa trên mức độ độc lập, bao gồm tư duy lệ thuộc, tư duy độc lập, tư duy phê phán (phản biện) và tư duy sáng tạo.
- Xét đặc điểm của đối tượng để tư duy, tư duy được chia ra làm 2 loại: tư duy trừu tượng và tư duy cụ thể
Theo GS.TS Nguyễn Quang Uẩn và nhiều tác giả nghiên cứu về tâm lý học đại cương, tư duy được phân loại như sau:
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1 Nguyễn Cảnh Toàn, Nguyễn Văn Lê, Châu An, Khơi dậy tiềm năng sáng tạo, NXB Giáo dục, 2005
2 Phạm Thành Nghị, Giáo trình Tâm lý học sáng tạo, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội,
3 Huỳnh Văn Sơn, Nguyễn Hoàng Khắc Hiếu, Hành trình đi tìm ý tưởng sáng tạo,
NXB Đại học Sư phạm TPHCM, 2010
4 Roger Von Oech, Cú đánh thức tỉnh trí sáng tạo, Alphabooks, 2009
5 Michael Michalko, Đột phá sức sáng tạo, Alphabooks, 2007
6 Phan Dũng, Phương pháp luận tư duy sáng tạo, NXB TP HCM, 1998
7 Daniel Pink A Whole New Mind, Bản dịch tiếng Việt: Một tư duy hoàn toàn mới, Nhà xuất bản lao động xã hội, 2012
8 Daniel Pink – Motivation 3.0 Bản dịch tiếng Việt: Động lực 3.0, NXB Thời đại,
9 Jack Foster, Bí quyết sáng tạo, Nguyễn Minh Hoàng (biên dịch), NXB Trẻ, 2005
10 Dr Shozo Hibino, G Nadler, Tư duy đột phá, NXB Trẻ, 2013
11 Jack Trout, Steve Rivkin, Khác biệt hay là chết, NXB Trẻ, 2013
12 Business Edge, Để trở nên hiệu quả hơn, NXB Trẻ, 2006
13 Cẩm nang quản lý tính sáng tạo và đổi mới, bộ sách Business Hardvard Review, NXB Tổng hợp HCM.
CÂU HỎI ÔN TẬP; BÀI TẬP, CÂU HỎI, TÌNH HUỐNG THẢO LUẬN
1 Trình bày 1 định nghĩa về sáng tạo và tư duy sáng tạo mà bạn tâm đắc Giải thích?
2 Phân tích các rào cản của tư duy sáng tạo?
3 Trình bày đặc điểm của những người sáng tạo?
4 Trình bày một định nghĩa về trí thông minh mà bạn tâm đắc nhất? Giải thích?
* CÂU HỎI, BÀI TẬP THẢO LUẬN
5 Thảo luận về tầm quan trọng của tư duy sáng tạo đối với cá nhân và xã hội?
6 Theo bạn, vì sao nói kiểu nhân cách là một trong những yếu tố cá nhân làm cản trở đến tư duy sáng tạo?
7 Tìm một nhân vật nổi tiếng thành công trong một lĩnh vực và phân tích nguyên nhân của sự thành công đó dưới góc độ tư duy
8 Thảo luận về vai trò của trí thông minh và sự thành đạt trong cuộc sống
9 Thảo luận về mối quan hệ giữa sáng tạo và trí thông minh
10 Hãy đọc bài viết về những đặc điểm tư duy, lối sống của người Việt Nam theo nghiên cứu của Viện Nghiên cứu Xã hội học Hoa Kỳ và trả lời những câu hỏi bên dưới: Theo Viện Nghiên cứu Xã hội học Hoa Kỳ thì người Việt có 10 tố chất cơ bản:
1 Cần cù lao động song dễ thỏa mãn
2 Thông minh, sáng tạo, song chỉ có tính chất đối phó, thiếu tầm tư duy dài hạn, chủ động
3 Khéo léo, song không duy trì đến cùng, ít quan tâm đến sự hoàn thiện cuối cùng của sản phẩm
4 Vừa thực tế, vừa mơ mộng, song lại không có ý thức nâng lên thành lý luận Ðây cũng là nhược điểm của văn hoá phương Ðông có lối sống khép kín Nhiều bạn sinh viên năm thứ ba, thứ tư Ðại học mà vẫn ngại phát biểu ý kiến hoặc trình bày vấn đề trước đám đông vì thiếu tự tin, thiếu thói quen suy nghĩ, đi học
Giáo dục thụ động dẫn đến việc thanh niên chỉ biết "chép chính tả", làm giảm khả năng tư duy phản biện Sự thiếu hụt trong việc khuyến khích tư duy sáng tạo và phân tích khiến sức ì của tư duy ngày càng gia tăng.
5 Ham học hỏi, có khả năng tiếp thu nhanh, song ít khi học “đến đầu đến đuôi” nên kiến thức không hệ thống, mất cơ bản Ngoài ra, người Việt học tập không phải chỉ vì kiến thức hay đam mê mà học tập trọng thành tích
6 Xởi lởi, chiều khách, song không bền
7 Tiết kiệm, song nhiều khi hoang phí vì những mục tiêu vô bổ
8 Có tinh thần đoàn kết, tương thân, tương ái, song hầu như chỉ trong những hoàn cảnh, trường hợp khó khăn, bần hàn, còn trong điều kiện sống tốt hơn, giàu có hơn thì tinh thần này rất ít xuất hiện
9 Yêu hòa bình, nhẫn nhịn, song nhiều khi lại hiếu thắng vì những lý do tự ái, lặt vặt, để tiểu cục làm mất đại cục
10 Thích tụ tập, nhưng lại thiếu tính liên kết để tạo ra sức mạnh (cùng một việc, một người làm thì tốt, ba người làm thì kém, bảy người làm thì hỏng)
1 Hãy thảo luận về những đặc điểm tư duy làm hạn chế tính sáng tạo của người Việt Nam?
2 Hãy thảo luận về những biện pháp làm tăng tính sáng tạo của sinh viên Việt Nam?
11 Đọc bài báo dưới đây và thảo luận trả lời các câu hỏi:
TƯ DUY PHƯƠNG ĐÔNG VÀ TƯ DUY PHƯƠNG TÂY
“Trong hai nhóm tục ngữ sau, bạn thích các câu tục ngữ trong nhóm nào hơn? Nhóm 1:
Có nửa ổ bánh mì còn đỡ hơn là không có ổ bánh mì nào
Một người mà đòi chống lại mọi người thì chỉ có thất bại
“Ví dụ như” không phải là bằng chứng
Quá khiêm tốn là biểu hiện một nửa của sự tự cao
Không cần coi chừng kẻ thù mà chỉ cần cẩn thận với những người bạn
Một người đàn ông có thể mạnh hơn sắt thép nhưng lại mềm yếu hơn một con ruồi
Nếu bạn ưa thích nhóm tục ngữ thứ nhất, điều đó cho thấy bạn có lối tư duy phương Tây, giống như sinh viên Mỹ Ngược lại, nếu bạn thích nhóm tục ngữ thứ hai, bạn có thể tự hào về tư tưởng Á Đông trong tư duy của mình Đây là kết quả từ một cuộc thử nghiệm của giáo sư Tâm lý Xã hội Mỹ, Nisbet, trong đó ông đã đưa ra hai nhóm tục ngữ cho sinh viên tại ĐH Michigan và ĐH Bắc Kinh để họ chọn nhóm mà họ yêu thích Kết quả cho thấy sinh viên Mỹ ưa thích nhóm 1, trong khi sinh viên Trung Quốc lại thiên về nhóm 2.
Giữa hai nhóm câu tục ngữ, có sự khác biệt rõ rệt Nhóm 2 thể hiện những ý tưởng mâu thuẫn, đối chọi nhau, như trong câu đầu, sự khiêm tốn và sự kiêu ngạo không thể tồn tại song song Câu thứ hai cũng cho thấy rằng theo logic, chúng ta chỉ nên đề phòng kẻ thù, không phải bạn bè Tóm lại, nhóm thứ hai phản ánh những quan niệm trái ngược nhau trong cách nhìn nhận về các mối quan hệ và tính cách con người.
1 biểu hiện ý tưởng thuần túy logic, nhóm thứ 2 thì chứa đựng sự mâu thuẫn về logic
Giáo sư Nisbet nhận thấy rằng sinh viên Trung Quốc thường ưa chuộng các câu tục ngữ dạng nhóm 2, điều này thể hiện rõ trong kho tàng tục ngữ Trung Quốc hơn so với tục ngữ Mỹ Để kiểm tra giả thuyết này, ông đã chọn một số câu tục ngữ Do Thái và phân loại chúng thành hai nhóm tương tự Kết quả cho thấy sinh viên Trung Quốc vẫn có xu hướng thích các câu tục ngữ chứa yếu tố mâu thuẫn về ý tưởng hơn so với sinh viên Mỹ.
Theo Giáo sư Nisbet, nghiên cứu cho thấy sự khác biệt trong tư duy giữa phương Đông và phương Tây Tư duy phương Tây tuân theo nguyên tắc logic, nghĩa là một vật không thể thuộc về cả hai nhóm A và B cùng lúc, điều này được coi là phản logic và không có lợi cho tư duy khoa học Ngược lại, truyền thống tư duy phương Đông nhận thức rõ rằng bản chất của thực tại luôn thay đổi, phản ánh sự linh hoạt và đa dạng trong cách nhìn nhận thế giới.
Cuộc sống không ngừng chuyển động, và trạng thái của sự vật, hiện tượng luôn trong quá trình biến đổi Chẳng hạn, lá cây vào mùa xuân có màu xanh, sang thu chuyển thành vàng, và đến mùa đông thì rụng xuống đất Vì thực tại luôn biến động, người phương Đông cho rằng các khái niệm mà con người đặt ra để phản ánh thế giới thực tế không cố định và khách quan, mà mang tính chủ quan và có thể thay đổi linh hoạt.
Theo triết lý phương Đông, thực tại luôn thay đổi, dẫn đến sự tồn tại của các cặp phạm trù đối ngược như cũ và mới, tốt và xấu, mạnh và yếu Chẳng hạn, khi giảng dạy trong một lớp học toàn học trò giỏi, những cảm xúc tiêu cực trong tôi sẽ bị kìm chế, trong khi thiện ý được phát triển Ngược lại, nếu gặp học trò lười biếng, tôi dễ nảy sinh những cảm xúc tiêu cực Điều này cho thấy cái tôi không tồn tại bất biến mà thay đổi theo hoàn cảnh, với thiện và ác luôn tiềm ẩn bên trong, chỉ chờ cơ hội môi trường để bộc lộ Do đó, không ngạc nhiên khi đạo Lão cho rằng hai mặt đối lập luôn tồn tại song song, tương tác và kiềm chế lẫn nhau.
Phương Tây thường chú trọng vào yếu tố logic và xem nhẹ tác động của môi trường, cho rằng một vật thể luôn giữ nguyên bản chất của nó bất kể hoàn cảnh Chẳng hạn, một con mèo ở Mỹ vẫn là mèo khi đến Việt Nam, không thể trở thành chó Ngược lại, phương Đông nhận thức rằng cuộc sống luôn biến đổi và nhấn mạnh mối quan hệ giữa một vật thể và môi trường xung quanh Do đó, một vật thể có thể có những đặc tính khác nhau khi ở trong các môi trường khác nhau.
Một người đàn ông trong vai trò con cái sẽ thể hiện những đặc tính khác biệt so với khi anh ta đảm nhận vai trò doanh nhân ngoài xã hội Điều này minh họa cho quan niệm rằng một vật thể có thể đồng thời là A và đối-A Chẳng hạn, tôi biết mình đang sống khi hít vào và thở ra, nhưng mỗi giây trôi qua, các tế bào trong cơ thể tôi lại già đi Nếu tôi sống đến 80 tuổi, sự sống của tôi sẽ bị rút ngắn theo từng giây phút Nói cách khác, mỗi giây sống đồng nghĩa với việc tôi đang chết dần Vì vậy, "đang sống" cũng có thể hiểu là "đang chết".
Sự khác biệt trong tư duy giữa sinh viên Mỹ và Trung Quốc có thể dẫn đến những hệ quả đáng chú ý trong cách họ phân tích xung đột Trong một thử nghiệm của Giáo sư Nisbet, sinh viên được yêu cầu phân tích hai câu chuyện xung đột: một giữa mẹ và con, và một về xung đột nội tâm giữa học và chơi Kết quả cho thấy 72% sinh viên Trung Quốc cho rằng xung đột xuất phát từ cả hai phía và có thể hòa giải, trong khi chỉ 26% sinh viên Mỹ có cùng quan điểm Đối với xung đột giữa học và chơi, 50% sinh viên Trung Quốc thuộc nhóm này, so với chỉ 12% sinh viên Mỹ Điều này cho thấy rằng tư duy của sinh viên Trung Quốc có xu hướng tìm kiếm sự hòa hợp hơn, trong khi sinh viên Mỹ có xu hướng đổ lỗi cho một bên trong xung đột.