NHẬN THỨC LÝ LUẬN VỀ KHỞI TỐ BỊ CAN, THỰC HÀNH QUYỀN CÔNG TỐ VÀ KIỂM SÁT VIỆC TUÂN THEO PHÁP LUẬT
Nhận thức lý luận về khởi tố bị can
1.1.1 Khái niệm khởi tố bị can
Theo Bộ luật Tố tụng Hình sự 2015, "bị can" được định nghĩa tại Khoản 1 Điều 60 là người hoặc pháp nhân bị khởi tố về hình sự.
Giáo trình luật Tố tụng hình sự của Đại học Luật Thành phố Hồ Chí Minh năm 2018 đã cập nhật khái niệm "bị can", mở rộng không chỉ là cá nhân mà còn bao gồm cả pháp nhân, khác với quy định trong Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 Sự thay đổi này phản ánh quy định mới trong Bộ luật hình sự năm 2015, trong đó chủ thể của tội phạm được xác định là cả cá nhân và pháp nhân Quyền và nghĩa vụ của bị can là pháp nhân được thực hiện thông qua người đại diện theo pháp luật của họ.
Khoản 1 Điều 179 Bộ luật tố tụng hình sự 2015 quy định về KTBC:“ Khi có đủ căn cứ để xác định một người hoặc pháp nhân đã thực hiện hành vi mà Bộ luật hình sự quy định là tội phạm thì Cơ quan điều tra ra quyết định khởi tố bị can”
Khoản 1 Điều 443 Bộ luật Tố tụng Hình sự 2015 quy định về KTBC đối với pháp nhân: “Khi có đủ căn cứ xác định pháp nhân đã thực hiện hành vi mà Bộ luật hình sự quy định là tội phạm thì cơ quan có thẩm quyền ra quyết định khởi tố bị can đối với pháp nhân”
Cả Bộ luật Tố tụng Hình sự năm 2015 và Bộ luật Tố tụng Hình sự năm 2003 đều không định nghĩa rõ khái niệm "kháng cáo" (KTBC), mà chỉ quy định về quy trình, thủ tục, đối tượng áp dụng, căn cứ và thẩm quyền liên quan đến việc kháng cáo.
Khởi tố bị can là quá trình mà Cơ quan điều tra hoặc Viện kiểm sát xác định một cá nhân hoặc pháp nhân đã thực hiện hành vi phạm tội cụ thể thông qua một quyết định pháp luật Đây là bước đầu tiên trong việc tiến hành tố tụng hình sự đối với người hoặc pháp nhân đó, theo quy định của Bộ luật Tố tụng Hình sự 2015.
Đại học Luật TP Hồ Chí Minh (2018) trong giáo trình luật Hình sự và Tố tụng hình sự, do TS Võ Thị Kim Oanh chủ biên, nhấn mạnh rằng việc khởi tố bị can cần phải có đủ tài liệu chứng minh hành vi phạm tội cụ thể theo quy định của Bộ luật Hình sự.
Khởi tố bị can là hành vi pháp lý do cơ quan có thẩm quyền thực hiện, nhằm xác định một cá nhân hoặc pháp nhân đã thực hiện hành vi phạm tội Hành động này cần thiết để tiến hành điều tra theo quy định của pháp luật, từ đó truy cứu trách nhiệm hình sự đối với đối tượng liên quan.
Theo tiến sỹ Phạm Mạnh Hùng, hiệu trưởng trường đào tạo nghiệp vụ kiểm sát, khởi tố bị can là quyết định chính thức của cơ quan có thẩm quyền, được thực hiện khi có đủ căn cứ chứng minh một người đã thực hiện hành vi phạm tội Quyết định này đánh dấu sự bắt đầu của quá trình điều tra và truy cứu trách nhiệm hình sự đối với cá nhân đó.
Khái niệm chung nhất về khởi tố bị can:
Khởi tố bị can là hành vi pháp lý của cơ quan điều tra (CQĐT) và Viện Kiểm sát (VKS) nhằm xác định một cá nhân hoặc pháp nhân có hành vi phạm tội, từ đó tiến hành điều tra theo quy định pháp luật để truy cứu trách nhiệm hình sự Quyết định khởi tố bị can tạo cơ sở pháp lý cho việc áp dụng các biện pháp ngăn chặn và thực hiện các hoạt động điều tra cần thiết Để tiến hành khởi tố, cơ quan có thẩm quyền cần thực hiện nhiều bước như tiếp nhận tin báo, tố giác tội phạm, kiến nghị khởi tố, xác minh thông tin và tài liệu, bắt quả tang, giám định tài sản, và khám xét.
Khái niệm Quyết định khởi tố bị can
Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 không định nghĩa rõ ràng về quyết định khởi tố bị can Tuy nhiên, theo giáo trình luật Tố tụng Hình sự của Đại học Luật Thành phố Hồ Chí Minh, khởi tố bị can được hiểu là quyết định tố tụng do người có thẩm quyền ban hành trong quá trình điều tra, khi có đủ căn cứ để xác định một cá nhân hoặc pháp nhân đã thực hiện hành vi phạm tội theo quy định của Bộ luật hình sự.
2 Trần Văn Luyện (2018), Bình luận khoa học Bộ luật Tố tụng Hình sự 2015, NXB Công an nhân dân, tr 352
3 Trường Đại học Kiểm sát Hà Nội (2017), Giáo trình đào tạo nghiệp vụ kiểm sát, tập 3, tr.33
Phạm Mạnh Hùng (2012) trong bài viết "Một số vấn đề về trách nhiệm của công tố trong hoạt động khởi tố vụ án, khởi tố bị can theo yêu cầu cải cách tư pháp" đăng trên Tạp chí kiểm sát, số 16 (tháng 8), trang 15, đã phân tích các trách nhiệm quan trọng của cơ quan công tố trong quy trình khởi tố Bài viết nhấn mạnh vai trò của công tố viên trong việc đảm bảo công bằng và hiệu quả trong hoạt động tư pháp, đồng thời đề xuất những cải cách cần thiết để nâng cao trách nhiệm và hiệu quả công tác khởi tố.
5 Đại học Luật TP Hồ Chí Minh (2018), tlđd (1), tr 433
Kết hợp với khái niệm KTBC đã nêu ở trên có thể hiểu khái niệm về quyết định KTBC như sau:
Quyết định khởi tố bị can là văn bản pháp lý quan trọng theo quy định của bộ luật tố tụng hình sự, xác định rõ hình thức, nội dung, căn cứ, thẩm quyền và thủ tục cần thiết Văn bản này nhằm xác định một cá nhân hoặc pháp nhân là chủ thể của tội phạm.
Quyết định khởi tố bị can (KTBC) có ảnh hưởng sâu sắc đến cuộc sống, tâm lý và sinh mạng chính trị của người bị khởi tố Đây là cơ sở để xác định hành vi vi phạm tội của một cá nhân, đồng thời là căn cứ để các cơ quan có thẩm quyền tiến hành các hoạt động điều tra tiếp theo, như hỏi cung hoặc tạm giam bị can nhằm phục vụ cho quá trình điều tra.
1.1.2 Căn cứ khởi tố bị can
Theo Điều 143 Bộ luật Tố tụng Hình sự 2015, vụ án chỉ được khởi tố khi có dấu hiệu tội phạm Điều 8 Bộ luật Hình sự 2015 quy định tội phạm là hành vi nguy hiểm cho xã hội, bao gồm bốn yếu tố cấu thành: mặt khách quan, mặt chủ quan, chủ thể, và khách thể Việc xác định dấu hiệu tội phạm dựa vào kết quả xác minh sự việc có nguy hiểm cho xã hội hay không Cơ quan có thẩm quyền phải đánh giá thông tin về tội phạm để quyết định khởi tố vụ án, nhằm phát hiện kịp thời và hạn chế bỏ lọt tội phạm, đồng thời tránh oan sai cho người vô tội Hoạt động kiểm tra và xác minh thông tin là cần thiết, ví dụ như khi có tin báo về cái chết, cơ quan chức năng sẽ khám nghiệm hiện trường và giải phẫu tử thi để xác định nguyên nhân, từ đó quyết định khởi tố vụ án nếu có đủ căn cứ.
Nhận thức lí luận về hoạt động thực hành quyền công tố và kiếm sát việc tuân theo pháp luật trong việc khởi tố bị can
1.2.1 Khái niệm về hoạt động thực hành quyền công tố và kiếm sát việc tuân theo pháp luật trong việc khởi tố bị can
Luật Tổ chức Viện Kiểm sát nhân dân năm 2014 và Bộ luật Tố tụng Hình sự năm 2015 quy định về trình tự, thủ tục, đối tượng áp dụng, căn cứ và thẩm quyền kiểm sát, cũng như hoạt động thực hành quyền công tố và kiểm sát việc tuân theo pháp luật Tuy nhiên, các văn bản này chưa đưa ra định nghĩa rõ ràng về khái niệm thực hành quyền công tố và kiểm sát tuân theo pháp luật trong việc khởi tố bị can Qua nghiên cứu chức năng của Viện Kiểm sát trong công tác thực hành quyền công tố và kiểm sát điều tra vụ án hình sự, có thể đưa ra khái niệm rõ ràng hơn về những hoạt động này.
Thực hành quyền công tố và kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong công tác kiểm sát việc bắt, tạm giữ và điều tra (KTBC) là nhiệm vụ quan trọng của ngành Viện Kiểm sát nhân dân (VKS) Mục tiêu chính là đảm bảo mọi hành vi phạm tội được phát hiện, khởi tố, điều tra và xử lý kịp thời, nghiêm minh, đúng người, đúng tội, đúng pháp luật Việc này nhằm ngăn chặn tình trạng lọt người phạm tội và bảo vệ quyền lợi của người vô tội Đồng thời, việc kiểm tra, giám sát hoạt động KTBC của cơ quan điều tra (CQĐT) cần phải tuân thủ đúng trình tự, thủ tục pháp luật quy định, kịp thời phát hiện và xử lý nghiêm các vi phạm pháp luật trong quá trình khởi tố và điều tra.
Thực hành quyền công tố và kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong kiểm tra, bồi thường là hoạt động đặc thù của Viện Kiểm sát (VKS) Chỉ VKS mới có thẩm quyền độc lập trong việc phát động quyền công tố, có quyền chấp nhận hoặc từ chối quyết định khởi tố của các cơ quan có thẩm quyền, và yêu cầu cơ quan điều tra thu thập tài liệu, chứng cứ để làm rõ các tội phạm và lỗi của người thực hiện.
Pháp luật Tố tụng Hình sự nhấn mạnh vai trò quan trọng của Viện Kiểm sát trong việc thực hành quyền công tố và giám sát hoạt động của Cơ quan Điều tra Điều này đảm bảo rằng các quyết định kiểm tra, xác minh được thực hiện đúng theo quy định pháp luật, từ đó nâng cao chất lượng và hiệu quả điều tra, tránh bỏ sót tội phạm và người phạm tội, đồng thời bảo vệ quyền lợi của người vô tội.
1.2.2 Vị trí, chức năng và nhiệm vụ, quyền hạn của Viện kiểm sát thực hành quyền công tố và kiểm sát việc tuận theo pháp luật trong việc khởi tố bị can
Vị trí, chức năng của Viện kiểm sát
Theo Hiến pháp năm 2013 và Luật Tổ chức Viện kiểm sát nhân dân năm
Vào năm 2014, Viện Kiểm sát nhân dân (VKS) được giao nhiệm vụ thực hành quyền công tố và kiểm sát các hoạt động tư pháp Trong lĩnh vực tố tụng hình sự, VKS đóng vai trò là cơ quan tiến hành tố tụng, với Viện trưởng, Phó Viện trưởng, Kiểm sát viên và Kiểm tra viên là những người thực hiện tố tụng theo quy định tại Điều 34 Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 VKS có trách nhiệm quyết định việc truy tố tội phạm ra trước Tòa án và kiểm sát việc tuân thủ pháp luật trong quá trình tố tụng hình sự, nhằm phát hiện kịp thời các vi phạm pháp luật của các cơ quan và cá nhân liên quan Bằng việc áp dụng các biện pháp theo quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự, VKS đảm bảo mọi hành vi phạm tội đều được phát hiện và xử lý nghiêm minh, đảm bảo khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử và thi hành án đúng người, đúng tội, đúng pháp luật, không để lọt tội phạm và không làm oan người vô tội.
Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 quy định rằng trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự, Viện Kiểm sát (VKS) có trách nhiệm thực hành quyền công tố và kiểm sát việc tuân thủ pháp luật trong quá trình khởi tố, điều tra và lập hồ sơ vụ án VKS giữ vai trò chủ đạo và quyết định trong các hoạt động tố tụng, đặc biệt là việc kiểm sát việc điều tra VKS có quyền và trách nhiệm thực hiện các biện pháp theo quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự nhằm bảo đảm điều tra, truy tố được kịp thời, hiệu quả, ngăn chặn tội phạm và bảo vệ người vô tội Trong quá trình này, VKS luôn chủ động và tích cực phối hợp với cơ quan điều tra để đảm bảo hoạt động điều tra diễn ra đúng quy định của pháp luật.
Theo Điều 41 Bộ luật Tố tụng Hình sự 2015, Viện trưởng và Phó viện trưởng VKS có trách nhiệm phê chuẩn hoặc không phê chuẩn quyết định KTBC của CQĐT, đồng thời có quyền hủy bỏ các quyết định KTBC trái pháp luật Điều này cho thấy vai trò quan trọng của VKS trong việc đảm bảo truy cứu trách nhiệm hình sự đúng người, đúng tội, đúng pháp luật, từ đó tạo điều kiện thuận lợi cho quá trình điều tra và giải quyết vụ án Việc phê chuẩn quyết định KTBC phải được thực hiện cẩn trọng, nhanh chóng và hợp pháp để tránh sai sót, gây khó khăn cho điều tra và có thể dẫn đến oan sai hoặc lọt tội phạm Để đảm bảo tính chính xác trong việc phê chuẩn hoặc hủy bỏ quyết định KTBC, các KSV cần thực hiện tốt nhiệm vụ kiểm sát và tuân thủ nghiêm ngặt quy định của BLTTHS.
Nhiệm vụ, quyền hạn của Viện kiểm sát
Theo Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015, Viện Kiểm sát có nhiệm vụ và quyền hạn trong việc thực hành quyền công tố và kiểm sát tuân thủ pháp luật trong giai đoạn điều tra, đặc biệt là trong công tác kiểm sát việc tuân thủ pháp luật.
Khi thực hành quyền công tố, Viện Kiểm sát có trách nhiệm khởi tố, thay đổi hoặc bổ sung quyết định khởi tố vụ án hình sự, đồng thời yêu cầu Cơ quan điều tra thực hiện các hoạt động điều tra cần thiết Viện Kiểm sát cũng có quyền phê chuẩn hoặc hủy bỏ các quyết định khởi tố không có căn cứ và trái pháp luật Ngoài ra, Viện Kiểm sát có thể hủy bỏ các quyết định tố tụng không hợp pháp của Cơ quan điều tra và trực tiếp tiến hành một số hoạt động điều tra nhằm kiểm tra, bổ sung tài liệu, chứng cứ Điều này đặc biệt quan trọng trong các trường hợp phát hiện dấu hiệu oan, sai hoặc vi phạm pháp luật mà Viện Kiểm sát đã yêu cầu khắc phục nhưng không được thực hiện (Điều 165 Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015).
Khi thực hiện hoạt động kiểm sát điều tra, Viện Kiểm sát nhân dân (VKS) có những nhiệm vụ và quyền hạn quan trọng như kiểm sát việc tuân thủ pháp luật trong quá trình khởi tố, điều tra và lập hồ sơ vụ án của cơ quan điều tra (CQĐT) VKS cũng có trách nhiệm kiểm sát hoạt động tố tụng hình sự của các bên tham gia và yêu cầu CQĐT cung cấp tài liệu liên quan khi cần thiết Nếu phát hiện điều tra không đầy đủ hoặc vi phạm pháp luật, VKS có quyền yêu cầu CQĐT thực hiện điều tra đúng quy định, kiểm tra và thông báo kết quả cho VKS Ngoài ra, VKS có thể kiến nghị CQĐT khắc phục vi phạm trong khởi tố và điều tra, cũng như yêu cầu thay đổi điều tra viên hoặc cán bộ điều tra nếu có hành vi vi phạm pháp luật trong hoạt động tố tụng, theo Điều 166 Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015.
Như vậy, chỉ qua các Điều 165 và Điều 166 của Bộ luật Tố tụng hình sự năm
Năm 2015 đã khẳng định vai trò chủ đạo của Viện Kiểm sát (VKS) trong thực hành quyền công tố và kiểm sát điều tra Mặc dù Cơ quan Điều tra (CQĐT) thực hiện các hoạt động điều tra chủ yếu, VKS vẫn là cơ quan quyết định và chịu trách nhiệm chính trong toàn bộ quá trình này Điều này cho thấy sự quan trọng của VKS trong việc đảm bảo tính công bằng và hiệu quả của hệ thống tư pháp.
Vai trò của Viện Kiểm sát (VKS) trong hoạt động thực hành quyền công tố và kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong giai đoạn điều tra được quy định rõ ràng trong Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 Viện trưởng, Phó Viện trưởng và Kiểm sát viên có quyền và trách nhiệm quan trọng trong việc giải quyết các vụ án hình sự, bao gồm yêu cầu cơ quan điều tra khởi tố hoặc thay đổi quyết định khởi tố, quyết định áp dụng các biện pháp ngăn chặn, gia hạn điều tra, khám xét, thu giữ vật chứng, và phê chuẩn các quyết định của cơ quan điều tra Họ cũng có quyền hủy bỏ các quyết định trái pháp luật, truy tố bị can, và yêu cầu phục hồi điều tra Những nhiệm vụ này không chỉ đảm bảo tính hợp pháp trong quá trình tố tụng mà còn góp phần bảo vệ quyền lợi của các bên liên quan.
KSV là người được bổ nhiệm theo quy định pháp luật, có nhiệm vụ thực hành quyền công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp trong lĩnh vực tố tụng hình sự Khi thực hiện chức năng này, KSV có quyền kiểm sát việc tiếp nhận và giải quyết nguồn tin về tội phạm, lập hồ sơ và thụ lý vụ án, cũng như kiểm sát hoạt động điều tra của các cơ quan có thẩm quyền Ngoài ra, KSV còn trực tiếp tham gia vào các hoạt động như khám nghiệm hiện trường, triệu tập và lấy lời khai từ các bên liên quan, yêu cầu thay đổi người tiến hành tố tụng, và thực hiện các nhiệm vụ khác theo sự phân công của Viện trưởng VKS, theo quy định tại Điều 42 Bộ luật Tố tụng Hình sự năm 2015.
Khi thực hiện hoạt động tố tụng hình sự, kiểm tra, xác minh chứng cứ (KTBC) không chỉ đơn thuần là việc buộc tội sơ bộ từ cơ quan có thẩm quyền, mà còn là căn cứ pháp lý để áp dụng các biện pháp điều tra đối với người bị tình nghi.
