NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ CHỨC NĂNG XÉT XỬ
Chức năng tố tụng hình sự
1.1.1 Khái niệm chức năng tố tụng hình sự
Khái niệm chức năng tố tụng hình sự (TTHS) hiện nay chưa có sự thống nhất rõ ràng, với nhiều nhà nghiên cứu tiếp cận từ các khía cạnh khác nhau Theo từ điển pháp lý, chức năng được hiểu là phương diện hoạt động chủ yếu của một tổ chức, do đó, chỉ những hoạt động cơ bản, định hướng lâu dài của các chủ thể trong TTHS mới được xem là chức năng của TTHS Một số quan điểm cho rằng chức năng TTHS là những định hướng hoạt động trong quá trình tố tụng hình sự, không nên nhầm lẫn với chức năng của các tổ chức Nếu hiểu chức năng TTHS đồng nhất với chức năng tổ chức, sẽ dẫn đến việc xác định các chức năng như điều tra, kiểm sát, xét xử và bào chữa trong TTHS Hơn nữa, chức năng TTHS cần được hiểu rộng hơn, bao gồm các định hướng chỉ đạo nhằm phân định rõ ràng các hoạt động của các chủ thể khác nhau, phù hợp với quyền và nghĩa vụ tố tụng của các bên Dưới đây là những quan điểm khác nhau về chức năng TTHS từ các tác giả khác nhau.
Chức năng tố tụng hình sự là những hoạt động định hướng cơ bản, giúp phân định rõ ràng các hoạt động trong lĩnh vực tố tụng.
1 Viện khoa học pháp lý (2006), Từ điển luật học, NXB Tư pháp, tr 126
2 Đào Trí Úc (2011), “Tố tụng hình sự Việt Nam cần được đổi mới và hoàn thiện theo hướng nào”, Tạp chí
Tố tụng hình sự (TTHS) là một hệ thống phức tạp bao gồm các yếu tố như mục đích, nguyên tắc, chức năng và mối quan hệ giữa các chủ thể tham gia Mục đích TTHS đóng vai trò quyết định, đặt ra yêu cầu cho các hoạt động tố tụng và xác định vị trí, chức năng của các chủ thể trong hệ thống Theo lý thuyết chức năng luận, TTHS bao gồm nhiều hoạt động khác nhau, trong đó chỉ những hoạt động chủ yếu mới góp phần vào sự ổn định của hệ thống Các chủ thể trong TTHS thực hiện nhiều hành vi khác nhau nhưng đều hướng đến mục tiêu chung là xác định sự thật khách quan của vụ án, không bỏ sót tội phạm và không làm oan người vô tội Do đó, việc phân định rõ ràng các hoạt động và chức năng trong TTHS là rất cần thiết để đảm bảo tính hiệu quả và công bằng trong quá trình tố tụng.
Chức năng tố tụng hình sự đóng vai trò định hướng cho các hoạt động tố tụng, với ba chức năng cơ bản: buộc tội, bảo vệ và bào chữa, cùng chức năng xét xử Những chức năng này có mối quan hệ mật thiết và không thể tách rời, thể hiện trong quá trình giải quyết tất cả các vụ án hình sự Trong từng giai đoạn, các chức năng này được thực hiện bởi các chủ thể nhất định, đảm bảo tính hiệu quả và công bằng trong tố tụng hình sự.
Chức năng Tố tụng hình sự (TTHS) được phân định thành ba chức năng cơ bản: buộc tội, bào chữa và xét xử, đóng vai trò quan trọng trong quá trình giải quyết vụ án hình sự (VAHS) Mỗi chủ thể trong TTHS có quyền và nghĩa vụ pháp lý tương ứng với từng chức năng cụ thể, nhằm đảm bảo giải quyết vụ án đúng đắn, đúng người, đúng tội và đúng pháp luật Sự tồn tại của ba chức năng này là cần thiết và không thể thiếu, với chức năng buộc tội và bào chữa hoạt động song song và đối lập, trong khi chức năng xét xử thực hiện nhiệm vụ đưa ra phán quyết dựa trên các hoạt động của hai chức năng kia Định nghĩa về chức năng TTHS có sự khác biệt giữa các tác giả do cách tiếp cận khác nhau, nhưng tất cả đều nhấn mạnh rằng chức năng TTHS phải hướng tới mục tiêu chung của luật TTHS là giải quyết vụ án một cách chính xác, dựa trên những quyền và nghĩa vụ pháp lý nhất định.
Chức năng của TTHS có thể được hiểu là những định hướng cơ bản giúp phân định hoạt động lâu dài cho các nhóm chủ thể khác nhau trong phạm vi quyền và nghĩa vụ nhất định, nhằm thực hiện nhiệm vụ chung của TTHS.
1.1.2 Phân loại chức năng tố tụng hình sự
Trong quá trình tố tụng hình sự (TTHS), các chủ thể tham gia thực hiện nhiều hoạt động khác nhau với định hướng độc lập Do đó, trong TTHS tồn tại nhiều chức năng đa dạng, phản ánh sự phức tạp và đa chiều của hệ thống pháp luật.
Trong nghiên cứu của Nguyễn Mạnh Hùng (2008) về cải cách tư pháp ở Việt Nam, tác giả nhấn mạnh sự cần thiết hoàn thiện các chức năng tố tụng hình sự Hiện nay, có nhiều quan điểm khác nhau trong khoa học tố tụng hình sự về việc phân loại các chức năng này dựa trên những cách tiếp cận đa dạng.
- Theo quan điểm truyền thống, TTHS có ba chức năng bao gồm: chức năng buộc tội, chức năng bào chữa, chức năng xét xử
Theo quan điểm đa chức năng, Tòa án Hiến pháp không chỉ thực hiện ba chức năng truyền thống mà còn đảm nhận các chức năng bổ sung như điều tra, giải quyết các vụ kiện dân sự và kiểm sát việc tuân thủ pháp luật.
Chức năng điều tra trong Tố tụng hình sự (TTHS) được coi là một trong những chức năng cơ bản, với nhiệm vụ thu thập chứng cứ nhằm chứng minh tội phạm và giải quyết vụ án hình sự (VAHS) Trong giai đoạn điều tra, Cơ quan điều tra không thực hiện chức năng buộc tội, mà chỉ tập trung vào việc làm rõ sự thật khách quan của vụ án Tuy nhiên, theo quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự (BLTTHS) năm 2015, bị can có quyền tự bào chữa hoặc nhờ người khác bào chữa, cho thấy chức năng bào chữa cũng xuất hiện trong giai đoạn này Điều này chứng tỏ rằng chức năng buộc tội và bào chữa, dù đối lập, vẫn tồn tại song song trong quá trình điều tra.
Năm 2015, Bộ luật hình sự quy định rằng Cơ quan điều tra chỉ khởi tố bị can khi có đủ căn cứ xác định hành vi phạm tội Quá trình này bao gồm việc áp dụng các biện pháp ngăn chặn và thu thập chứng cứ để làm rõ sự thật vụ án, phục vụ cho hoạt động truy tố của Viện kiểm sát Việc buộc tội trong giai đoạn điều tra không vi phạm nguyên tắc suy đoán vô tội, vì trách nhiệm chứng minh tội phạm thuộc về Cơ quan điều tra, bảo vệ quyền con người và ngăn chặn tình trạng bức cung, dùng nhục hình Nguyên tắc này không đồng nghĩa với việc không thực hiện chức năng buộc tội, mà chỉ đảm bảo quyền bào chữa cho bị can, thể hiện tính nhân đạo và dân chủ Mặc dù có sự khác biệt giữa chức năng buộc tội trong giai đoạn điều tra và xét xử, nhưng giai đoạn điều tra đóng vai trò quan trọng trong việc chuẩn bị căn cứ cho phiên tòa, củng cố cáo buộc và bác bỏ quan điểm bào chữa, tạo nên một quá trình buộc tội liên hoàn và không thể tách rời.
Theo Điều 20 BLTTHS năm 2015 và khoản 1 Điều 2 Luật tổ chức VKS nhân dân năm 2014, Viện kiểm sát (VKS) có hai chức năng cơ bản trong giải quyết vụ án hình sự (VAHS) là thực hành quyền công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp Việc kiểm sát tuân theo pháp luật trong quá trình giải quyết VAHS cũng được xem là một chức năng quan trọng VKS có nhiệm vụ phát hiện hành vi vi phạm pháp luật và áp dụng biện pháp xử lý kịp thời Quốc hội, với vai trò giám sát tối cao, thực hiện giám sát việc tuân theo pháp luật thông qua hoạt động của VKS Chức năng kiểm sát không chỉ tồn tại trong lĩnh vực TTHS mà còn mở rộng sang các lĩnh vực khác như tố tụng hành chính, dân sự, kinh tế, thi hành án, tạm giữ, tạm giam, với đối tượng và nguyên tắc điều chỉnh khác nhau Do đó, chức năng kiểm sát là một chức năng chung của nhà nước, không thể nhầm lẫn với chức năng vốn có của tổ chức VKS trong quá trình TTHS.
Trong một số vụ án hình sự (VAHS), xuất hiện các vấn đề dân sự, dẫn đến quan điểm cho rằng chức năng duy trì kiện tụng dân sự và bảo vệ quyền dân sự là cơ bản của tố tụng hình sự (TTHS) Các vấn đề dân sự trong VAHS bao gồm đòi tài sản, bồi thường thiệt hại do bị cáo chiếm đoạt, yêu cầu sửa chữa tài sản hư hỏng, và bồi thường thiệt hại về vật chất và tinh thần Giải quyết các vấn đề này trong VAHS giúp đảm bảo tính chính xác, khách quan và bảo vệ quyền lợi hợp pháp cho người bị thiệt hại cũng như cho bị can, bị cáo Bộ luật TTHS đã quy định nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong VAHS và vai trò của các bên tham gia tố tụng Mặc dù các vấn đề dân sự phát sinh trong VAHS, bản chất của chúng vẫn là quan hệ pháp luật dân sự, tuân theo các nguyên tắc của luật tố tụng dân sự Việc giải quyết vấn đề dân sự có thể tách rời thành vụ án riêng mà không ảnh hưởng đến kết quả của vụ án hình sự Điều này khẳng định chức năng giải quyết việc dân sự không phải là chức năng cơ bản của TTHS.
Trong TTHS, có ba chức năng cơ bản là buộc tội, bào chữa và xét xử Những chức năng này thường bị nhầm lẫn với các chức năng khác, do đó việc hiểu rõ nội dung và đặc trưng của chúng là rất quan trọng để có nhận thức đầy đủ về TTHS.
Chức năng buộc tội là một trong những chức năng cơ bản của Tố tụng hình sự (TTHS), đóng vai trò quan trọng trong việc điều hành quy trình tố tụng Sự hiện diện của chức năng này quyết định sự tồn tại của chức năng bào chữa và chức năng xét xử Buộc tội, đặc biệt là khi thực hiện nhân danh nhà nước, được xem là trục chính, thu hút sự tham gia của tất cả các bên liên quan trong phiên tòa Tuy nhiên, hiện nay vẫn còn nhiều ý kiến khác nhau về vai trò và ý nghĩa của chức năng buộc tội trong TTHS.
5 Lê Tiến Châu (2001), Các chức năng cơ bản trong tố tụng hình sự, Luận văn thạc sĩ, Trường Đại học Luật thành phố Hồ Chí Minh, tr 10
Chức năng xét xử trong tố tụng hình sự
1.2.1 Khái niệm, nội dung của chức năng xét xử trong tố tụng hình sự
Khái niệm chức năng xét xử trong TTHS
Chức năng xét xử được hiểu là hoạt động tố tụng có định hướng của Tòa án có thẩm quyền, nhằm xem xét và quyết định liệu người bị buộc tội có phạm tội hay không, đồng thời xác định trách nhiệm hình sự của người có tội.
Nội dung của chức năng xét xử trong TTHS
Chức năng xét xử của Tòa án được quy định bởi pháp luật TTHS, bao gồm các quyền và trách nhiệm nhằm thực hiện nhiệm vụ xét xử Tòa án tập trung vào ba nội dung chính: xác định sự thật khách quan của vụ án, định tội danh chính xác và áp dụng trách nhiệm hình sự tương ứng với mức độ nguy hiểm của hành vi phạm tội Các quy định của pháp luật TTHS chỉ ra rằng nhiệm vụ và quyền hạn của Tòa án phải nằm trong phạm vi chức năng xét xử; những quy định không thuộc phạm vi này sẽ không thể giao cho Tòa án Đồng thời, cần nghiên cứu để chuyển giao những nhiệm vụ thuộc chức năng xét xử nhưng hiện đang giao cho chủ thể khác về cho Tòa án Việc hiểu đúng nội dung chức năng xét xử là cơ sở quan trọng để xác định giới hạn giữa các chức năng tố tụng, tránh tình trạng chồng chéo và đảm bảo Tòa án thực hiện đúng vai trò của mình trong TTHS.
Dựa trên các yếu tố truyền thống pháp luật, mô hình và hình thức tố tụng hình sự, cũng như quan niệm của mỗi quốc gia về phương pháp tìm kiếm sự thật khách quan trong vụ án, sẽ có những quan điểm khác nhau về chức năng của việc xét xử.
Trong các quốc gia theo truyền thống án lệ như Anh và Mỹ, quá trình tố tụng hình sự (TTHS) bắt đầu từ giai đoạn xét xử với hình thức tranh tụng tại tòa, nơi mà Tòa án và bồi thẩm đoàn đóng vai trò trung lập giữa bên buộc tội và bên bào chữa Tòa án không có quyền yêu cầu điều tra bổ sung và không can thiệp vào quyết định của công tố viên Điều này đảm bảo sự công bằng và trung lập trong quá trình xét xử, khuyến khích các bên đưa ra chứng cứ thuyết phục Công tố viên có quyền tùy nghi truy tố và tham gia thỏa thuận nhận tội, trong khi luật sư bào chữa có quyền năng tương đương Ngược lại, trong hệ thống pháp luật Châu Âu lục địa, vai trò của Tòa án được nâng cao, với chức năng xét xử mở rộng, tham gia tích cực vào quá trình điều tra và chứng minh sự thật Tại Pháp, thẩm phán kiểm soát điều tra và thu thập chứng cứ trước phiên tòa, dẫn đến việc chức năng buộc tội và bào chữa bị hạn chế, làm giảm tính chủ động của các bên Sự lẫn lộn giữa các chức năng này có thể ảnh hưởng đến hiệu quả của TTHS.
Các quốc gia có truyền thống pháp luật và hình thức tố tụng khác nhau dẫn đến sự khác biệt trong quy định quyền và nghĩa vụ của Tòa án trong tố tụng hình sự Một số hệ thống pháp luật giao quá nhiều quyền và nghĩa vụ cho Tòa án, trong khi những hệ thống khác lại hạn chế chúng Sự khác biệt này ảnh hưởng trực tiếp đến chức năng xét xử và hiệu quả hoạt động của Tòa án trong quá trình tố tụng hình sự.
Chức năng xét xử của Tòa án là hoạt động tố tụng nhằm xác định tội lỗi và trách nhiệm hình sự của người bị buộc tội, bảo vệ quyền lợi hợp pháp của công dân, tổ chức và Nhà nước Theo Điều 102 Hiến pháp 2013, Tòa án nhân dân là cơ quan thực hiện quyền tư pháp tại Việt Nam Tòa án có vai trò quyết định trách nhiệm hình sự, không chỉ là hoạt động buộc tội hay bào chữa, mà còn nhằm tìm ra sự thật khách quan của vụ án Việc hiểu sai về chức năng xét xử có thể dẫn đến những nhận thức sai lầm, vì vậy cần có quan điểm hợp lý khi đánh giá chức năng này.
Chức năng của Tòa án không chỉ là xét xử mà còn bao gồm việc buộc tội và bào chữa, tuy nhiên, mục tiêu chính của Tòa án là làm sáng tỏ tất cả các tình tiết của vụ án nhằm xác định sự thật khách quan Việc xác định sai chức năng của Tòa án trong tố tụng hình sự có thể làm mất vai trò trung lập của Tòa án, biến Tòa án thành Công tố viên hoặc Luật sư thứ hai Tòa án chỉ có nghĩa vụ chứng minh tính có căn cứ và hợp lý cho bản án của mình, trong khi việc chứng minh tội phạm là trách nhiệm của VKS, Cơ quan điều tra và người bào chữa Do đó, Tòa án phải đưa ra quyết định dựa trên các hoạt động chứng minh này, và chức năng xét xử cần trải qua nhiều bước khác nhau để đảm bảo tính chính xác và công bằng.
Quyền và nghĩa vụ tố tụng của Tòa án nhằm đảm bảo cho việc xét xử
Các quyền và nghĩa vụ này đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo các điều kiện cần thiết cho chức năng xét xử Sự chuẩn bị kỹ lưỡng và đầy đủ sẽ góp phần nâng cao hiệu quả trong việc thực hiện chức năng này.
Tòa án và các cơ quan tiến hành tố tụng có trách nhiệm chứng minh tội phạm bằng cách áp dụng các biện pháp hợp pháp nhằm xác định sự thật khách quan và toàn diện của vụ án Điều này bao gồm việc làm rõ các chứng cứ liên quan đến tội phạm, cũng như các tình tiết tăng nặng và giảm nhẹ trách nhiệm hình sự của người bị buộc tội, nhằm thực hiện nhiệm vụ của tố tụng hình sự.
Tòa án có thẩm quyền giải quyết các vấn đề phát sinh trong phiên tòa, bao gồm việc đề nghị thay đổi thẩm phán, hội thẩm nhân dân và kiểm sát viên, cũng như giải thích quyền và nghĩa vụ của các bên liên quan.
Bài viết của Nguyễn Trương Tín (2008) trong Tạp chí Nhà nước và Pháp luật nhấn mạnh mối quan hệ giữa tranh tụng trong tố tụng hình sự và chức năng xét xử của Tòa án trong bối cảnh cải cách tư pháp Tác giả cho rằng việc đảm bảo sự tham gia của những người tham gia tố tụng, cũng như sự độc lập của thẩm phán và hội thẩm, là rất quan trọng để bảo vệ quyền lợi của các bên liên quan và thực hiện xét xử công bằng theo quy định của pháp luật.
Thời gian chuẩn bị xét xử là giai đoạn quan trọng, trong đó Tòa án tiến hành nghiên cứu và thực hiện các công việc cần thiết trước khi đưa vụ án ra xét xử Trong giai đoạn này, Tòa án có quyền quyết định áp dụng, thay đổi hoặc hủy bỏ các biện pháp ngăn chặn khi có căn cứ pháp lý phù hợp Tòa án cũng xem xét các phương án giải quyết khác nhau cho từng vụ án, bao gồm việc trả hồ sơ để điều tra bổ sung, đình chỉ, tạm đình chỉ hoặc đưa vụ án ra xét xử Tất cả các hoạt động này đều phải được thực hiện trong thời hạn luật định nhằm đảm bảo chức năng xét xử được thực hiện hiệu quả.
Quyền và nghĩa vụ liên quan đến việc thực hiện chức năng xét xử
Xét xử tại phiên tòa là hoạt động quan trọng nhất trong giai đoạn xét xử, nơi mọi vấn đề của vụ án được kiểm tra và đánh giá thông qua xét hỏi, tranh luận và xem xét chứng cứ Trong các phiên tòa, đặc biệt là phiên tòa sơ thẩm, các chức năng tố tụng hình sự được thể hiện đầy đủ, công khai và tập trung Dựa trên kết quả của các hoạt động này, Hội đồng xét xử sẽ tiến hành nghị án và tuyên án, đưa ra phán quyết về nội dung vụ án và quyết định trách nhiệm hình sự đối với bị cáo Hoạt động của Tòa án trong phiên xét xử thể hiện sự tích cực và chủ động thông qua các quyền như điều khiển phiên tòa, trực tiếp xét hỏi, xem xét chứng cứ, nghị án, tuyên án, cũng như quyết định việc trả tự do hoặc bắt tạm giam bị cáo sau khi tuyên án.
Xét xử phúc thẩm là quá trình xem xét lại bản án hoặc quyết định sơ thẩm chưa có hiệu lực pháp luật khi có kháng cáo hoặc kháng nghị Tòa án cấp trên sẽ kiểm tra tính hợp pháp và căn cứ của bản án, nhằm sửa chữa sai sót và bảo vệ quyền lợi hợp pháp của người tham gia tố tụng Quyền và nghĩa vụ của Tòa án trong giai đoạn này tương tự như ở giai đoạn sơ thẩm nhưng cũng có những khác biệt nhất định Tòa án phúc thẩm có quyền hủy, đình chỉ hoặc điều tra lại bản án sơ thẩm, cũng như xem xét các bản án đã có hiệu lực pháp luật thông qua thủ tục giám đốc thẩm và tái thẩm Trong giai đoạn này, Tòa án sẽ đánh giá nội dung bản án của tòa cấp dưới để kịp thời khắc phục sai sót Tòa án vẫn giữ vai trò chính trong phiên tòa giám đốc thẩm và tái thẩm, nhưng không thực hiện hoạt động xét hỏi mà chỉ quyết định các vấn đề liên quan đến vụ án và lắng nghe các bên tranh luận.
Quyền và nghĩa vụ bảo đảm việc thực hiện nhiệm vụ tố tụng khác
Tòa án không chỉ thực hiện quyền và nghĩa vụ trong chức năng xét xử mà còn phải đảm bảo cho bị cáo thực hiện quyền bào chữa và quyền khởi tố vụ án.
1.2.2 Chủ thể thực hiện, thời điểm bắt đầu và kết thúc của chức năng xét xử trong tố tụng hình sự
Chủ thể thực hiện chức năng xét xử trong TTHS
